Ghana

Diyila Dagbani Wikipedia
Yiɣi chaŋ yaɣa shɛli Yiɣi chaŋ vihigu ni
Ghana
maŋsulinsi tiŋgbani, tingbani
Pahi laWest Africa, Africa, Economic Community of West African States Mali niŋ
Di pilli ni1957 Mali niŋ
Yu'maŋliGhana, Ghana, la République du Ghana Mali niŋ
Zuliya wuhibuGhana, Gana Mali niŋ
Yu'ŋmaa🇬🇭 Mali niŋ
Siɣili-lana yuliGhana Empire Mali niŋ
Yu'gahindiliGhanaian Mali niŋ
Yɛltɔɣa din nyɛ tuma ni diniSilmiinsili Mali niŋ
Tiŋgbani silimaNational Anthem of Ghana Mali niŋ
Kaliculture of Ghana Mali niŋ
Taachi sabbuFreedom and Justice, Rhyddid a Chyfiawnder Mali niŋ
Dunia yaɣiliAfrica Mali niŋ
TiŋaGhana Mali niŋ
TinzuɣuAnkara Mali niŋ
Wakati luɣiliUTC±00:00, Africa/Accra Mali niŋ
Be ni bee n pa kodoosheei zuɣuAtlantic Ocean Mali niŋ
Located in/on physical featureWest Africa Mali niŋ
Tiŋgbaŋ yaɣili calinli8°1′48″N 1°4′48″W Mali niŋ
Coordinates of easternmost point6°6′45″N 1°11′58″E Mali niŋ
Coordinates of northernmost point11°10′12″N 0°16′12″W Mali niŋ
Coordinates of southernmost point4°44′23″N 2°5′31″W Mali niŋ
Coordinates of westernmost point6°37′28″N 3°15′34″W Mali niŋ
Highest pointMount Afadja Mali niŋ
Lowest pointGulf of Guinea Mali niŋ
Din nyɛ gɔmnanti nyolinidemocracy Mali niŋ
Office held by head of stateGhana zuɣulana Mali niŋ
Tiŋgban zuɣ'lanaNana Akufo-Addo Mali niŋ
Office held by head of governmentGhana zuɣulana Mali niŋ
Tiŋgbani zuɣ'lanaNana Akufo-Addo Mali niŋ
Kpamba yaɣiliGhana Gomnanti Mali niŋ
Loo zalibu yaɣaParliament of Ghana Mali niŋ
Central bankGhana baŋki Mali niŋ
Tingbani liɣiriGhana nima liɣiri Mali niŋ
Di tarisi niBurkina Faso, Ivory Coast, Togo Mali niŋ
Duhubu yaɣiliright Mali niŋ
Niɣilim buɣum polo puloku balishɛliAC power plugs and sockets: British and related types, BS 1363 Mali niŋ
TaɣiDominion of Ghana, Gold Coast Mali niŋ
Ŋun bɔhim ŋa nyɛGhana studies Mali niŋ
Lahabaya dundɔŋ din mali dihitabilihttps://www.ghana.gov.gh/ Mali niŋ
HasitagiGhana Mali niŋ
Top-level Internet domain.gh Mali niŋ
Tuutaflag of Ghana Mali niŋ
Coat of armscoat of arms of Ghana Mali niŋ
Geography of topicgeography of Ghana Mali niŋ
Nahingbaŋfree country Mali niŋ
Taarihi bachikpani dalinlihistory of Ghana Mali niŋ
Open data portalGhana Open Data Initiative Mali niŋ
Bibliographybibliography of Ghana Mali niŋ
Economy of topiceconomy of Ghana Mali niŋ
Demographics of topicGhana daadam-biɛlim kalinli Mali niŋ
Mobile country code620 Mali niŋ
Tiŋgbani boligu zalikpana+233 Mali niŋ
Trunk prefix0 Mali niŋ
Zuɣusaa zuɣusaa tangalimia lamba999, 191, 192, 193 Mali niŋ
GS1 tiŋgbani code603 Mali niŋ
Lansisi plati koodiGH Mali niŋ
Maritime lamba kalinli627 Mali niŋ
Unicode bachinima🇬🇭 Mali niŋ
Category for mapsCategory:Maps of Ghana Mali niŋ
Map

E-Class


Gaana[1] (Ghana Tinzuɣu), nyɛla tingban' shɛli din be Africa wulinluhili polo,[2] ka di do teekunima ayi shɛŋa bɛ ni boli “Gulf of Guinea” mini “Atlantic Ocean (teeku mɔɣili)” yaɣili la. Tingbani ŋɔ yi zahim, di galisim nyɛla 238,535 km2 (92,099 sq m). Zaŋ kpa Ghana wulinluhili n-nyɛ Ivory Coast tiŋgbani,[3] Burkina Faso bela Ghana nuzaa zuɣu,Togo zaŋ kpa di wulimpuhili polo "Gulf of Guinea" mini "Atlantic Ocean (teeku mɔɣili) mi zaŋ kpa di nudirigu polo. Soninke sili puni "Ghana" gbunni nyɛla "Sapashin' Naa".[2]

Piligu[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Tingbani shɛli din daa tuui be "Ghana" tiŋgbani ŋɔ puuni ʒemani piniyini la saha n-daa nyɛ Bono tingbani.[4] Yuun' kɔbisi nyaaŋa, ka tingban' timsa kamani Dagbaŋ mini Kambɔnsi (Ashanti[5]) tiŋgbana gba daa yina pahi.[6][7] Zaŋ chaŋ yuun' kɔbisinahi nyaanga, Portugal n-ti pahi Silimiin' tiŋ' shɛŋa dabam niriba daa nyɛla ban daa kpaɣintiri lala gbansabila yaɣili ŋɔ zuɣu ni bɛ niŋdi daabiligu di ni. Lala n-daa kuli nyɛ li hali ni yuun' kɔbisinu nyaaŋa ka Britain Silimiinsi daa ti to n-di n-fa yaɣili maa fukumsi. Yuun' kɔbiga sunsuuni, yaɣa anahi; Gold Coast[8][9], Kambɔŋ Tiŋa polo, Tudu Yaɣa, n-ti pahi British Togoland daa nyɛla yaɣi kɔŋkɔba shɛŋa ŋan daa be Britain Silimiinsi sulinsi ni. Lala yaɣa ŋɔ daa nyɛla ban daa ti laɣim taba n-lee tinzuɣu m-pahi "Common Wealth" tinzuɣiri ni n-za di gama zuɣu, Silimiin' goli March dabaayɔbu dali yuuni 1957.[10][11][12][13]

Ghana daadam biɛligu kalinli nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli ka di paai miliyɔŋ pihita ni yini, ni tusa ayopɔin ni ayi ni kɔbisi wɔi ni pihinahi (31,072,940).[14] Addiini mini zuliya gbaliŋ m-be Ghana tingbani ŋɔ ni.[10][15] Zuliya kpana ŋan be Ghana puuni ni yɛri bali shɛŋa n-nyɛ: Dagbanli, Kambɔnsili , Guan, Aligbehili, Ankarasili, Zabaɣisili, Walsili, Farifarisili, Gbengbehili ni Nzemasili ka Silimiinsili lee nyɛ Gɔmnanti ni saɣi ti shɛli ni di tɔɣisiri li tuma duri mini shikuruti ni.[10]

Ghana salo puuni, kɔbiga puuni vaabu pisopɔin ni yini ni pɔnchi ayi(71.2%) nyɛla Dolodolo Yisa nyaandoliba. Ban kpalim mi nyɛla Musulimnima ka bɛ mi nyɛ kobiga puuni vaabu pinaayopɔin ni pɔnchi ayɔbu(17.6%), ka buɣ'jamdiba mini ban kpalim la vaa pia ni yini(11%).[10][16]

Ghana nyɛla tingbani shɛli din nyɛ demokiratiya tingbani. Di tiŋgbani zuɣulana n-nyɛ di toondana. Africa gbansabila tingbana puuni, Ghana n-daa nyɛ tiŋ' shɛli din daa tuui deei di maŋsulinsi Silimiinsi sani.[10] Ghana tingbani toon' tibo la chɛmi ka di nyɛ tiŋgbani shɛli din mali yaa ni jilima pam West Africa tingbana ni. Ghana bela tiŋ' duya laɣinsi kamani Non-Aligned Movement[17], African Union, Economic Community of West African States (ECOWAS)[18], Group of 24 (G24) n-ti pahi "Commonwealth of Nations"[19].

Nyabli[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Ghana bachi maa gbunni nyɛla Sapashinna-Naa. Kurumbunni nanima  wuhiya ni Ghana daa bɛla Africa wulinluhili polo.

Vihigu wuhiya ni Ghana daa na ka din yi pa be shɛli ŋɔ amaa ka daa bela tudu polo ŋɔ hali n-ti gbaai tiŋ' shɛli bɛ ni booni Guinea la. Ghana Salima galisim daa ku ŋmanila tankpaɣu ni ku be ti ʒilɛli ni shɛm maa, lala maa zuɣu,  Laribaawanima ban daa dɔli Sahara bopiɛligu maa n-niŋdi daabilim daa pali la yuli m-booni li Gold Coast.

Kurumbuni zuliyanima[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Ghana daa bela tiŋgban' shɛŋa niriba nini ni daa tiɣi pam Bilad el-Sudan[20][21] ni, andunia yuun tusawei. Vihigu wuhiya ni kurumbuna saha, Ghana daa pun beni mi. Ni Dagbamba n-daa su tudu polo maa ka Kambɔnsi mini bɛ ma bihi daa be Ghana sunsuuni ni di nyɔŋ ni.

Tiŋzuɣu[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Aŋkara (Accra) n-nye Ghana tinzuɣu.[10]

Maŋsulinsi deebu[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Silimiingɔoi March dabaayɔbu dali, yuuni 1957 Gold coast (din yuli pa booni Ghana la) daa deela bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Ghana daa leela tingbani shɛli din pahi tinzuɣuri shɛŋa gbampiɛla ni daa mi n-su laɣiŋnu shɛli bɛ ni boli Commonwealth of Nations la, ka  Dr. Kwame Nkrumah [22] daa gari tooni n-lee tiŋgbanizuɣulana n-daa yihi Ghana yuli palo ni ka dunia zaa baŋ di yɛla.[23]

Ghana n-daa nyɛ tuuli gbansabila tiŋgbani shɛli ban daa deei bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Pɔi ka gbampiɛla daa ti deei Ghana n-su, Ghana daa nyɛla tiŋgbani shɛli din daa pun mali zuliya kara kamani Zabaɣisi (Gonja) mini Dagbamba ka bɛ be Ghana tudu yaɣili polo, Kambɔnsi (Ashanti),  Fantinima zaa daa malila tiŋgbana nti pahi ni tiŋ' shɛŋa din miri Teeku.

Tuuta daa nyɛla bini bɔ shɛli n-ti tiŋgbani palli ban daa na yɔli deei bɛ maŋsulinsi maa (Ghana). Ŋun daa buɣisi tuuta maa n-daa nyɛ Theodosia Salome Okoh.[24] Tuuta maa daa mali kɔma ŋɔ di puuni; zaɣ' ʒee (red), zaɣ' dozim (gold color), zaɣ' vakahili(green) nti pahi sanŋmari' sabinli (black star) ka di be zaɣ' dozim maa sunsuuni. Zaɣ' ʒee maa zami n-ti ʒi' shɛli bɛ ni daa kpaai Ghana maŋsulinsi deebu ni la. Zaɣ' dozim maa mi zami  n-ti bun' shɛli tiŋgbani maa ni ʒira ka zaɣ' vakahili maa mi za n-ti tihi ni mɔ' shɛŋa tiŋgbani maa ni mali. Saŋmari' sabinli maa mi zami n-ti daadamanima ban be tingbani maani niŋgbuŋ kom ka lahi za n-ti gbansabila zaa (Africans).

Shikuriti[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Ghana shikuru baŋsim so' chibsi pula buta zuɣu, ŋanima n-nyɛ Basic Education, Secondary cycle, ni Tertiary. Basic Education yaɣli ŋɔ niŋdila yuun' pia ni yini (di gbaala bihi ban nyɛ yuma anahi hali ni yuun' pia ni anu). Basic Education pubu ŋɔ gba yaɣa n-nyɛ kindergarten (yuma ayi), Primary school (pula buyi ka di zaa niŋdi yuma ata ata) ni Junior High (yuma ata). Junior High School ŋɔ bahigu mali zahimbu shɛli bɛ ni booni Basic Education Certificate Examination. Bia yi naagi BECE ŋɔ ka o gbana viɛla, o ni tuɣi o bɔhimbu Secondary cycle. To, bia mali piibu zaŋ chaŋ shikuru yaɣa ayi dini nyɛ Vocational Education (nuuni tuumbaŋsim) bee General education (baŋsim bɔbigu yaɣili din pa nuuni baŋsim). Senior high shikuru niŋdila yuma ata ka mali dahimbu shɛli bɛ ni booni West African School Certificate Examination (WASCE), ka di nyɛ di ni tu ni shikurubila mali di shɛhira dini viɛla ka naan yi tooi chaŋ nti niŋ University nti tuɣi o bohimbu.[25][26]

Daadam biɛlim kalinli[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Northern Region[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Tolon District[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Upper East Region[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Geography mini Geology[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Gɔmnanti mini Siyaasa Saha[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Daabiligu[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Kaya[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Ghana kaya nyɛla balibu din laɣim bɔhimbu mini dihi tabili Ghana zuliya balibu pam. Yuuni 2010 Ghana salo kalinli lahibali wuhiya ni zuliya shɛli ban galisi n-nyɛ Kambonsi ka bɛ vaabu yiɣisi pihinahi ni ayopɔi ni pɔnchi ata (47.3), Dagbamba vaabu piiya ni ayɔbu ni pɔnchi ayobu(16.6), Aligbenima vaabu piiya ni ata ni pɔnchi awoi (13.9),Aŋunanima vaabu apoin ni pɔnchi anahi (7.4), Gurimanima yiɣisi vaabu bunu ni pɔnchi ayopɔin (5.7) nti pahi Guan zuliya ka bɛ mi yiɣisi vaabu buta ni pɔnchi ayopɔin (3.7).

Dabisi gahinda ŋan be Ghana taarihi ni[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

  1. March 6,1957 ka Ghana daa dee maŋsulinsi Eilimiinsi sani.
  2. July 1,1960 ka Ghana daa leei Republic.
  3. February 3,1964 ka Ghana daa kpalim paati yini Tingbani.
  4. February 24,1966 ka soojanim ban toondana daa nyɛ Col. E. K. Kotoka daa ŋme m-paai Nkrumah paati gaŋ gomnanti.
  5. August 31, 1970 ka Akuffo- Addo daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana Republic din pahiri ayi la ni.
  6. January 13, 1972 ka linjimanima ban toondana daa nyɛ Lieutenant Colonel I.K. Acheampong daa ŋme m-paai gomnanti ka ʒini.
  7. June 4, 1979 dabisili ŋɔ ka linjima ban toondana daa nyɛ Flight Lieutenant Jerry John Rawlings daa ŋme m-paai Acheampong gomnanti.
  8. September 24, 1979 ka Dr. Hilla Limann daa po pɔri ka deei Ghana nam kuɣu ka di leei Republic din pahiri ata.
  9. December 31, 1981 dabsili ŋɔ ka Flight Lieutenant J.J. Rawlings daa gari linjimanima tooni ka bɛ daa ŋme ka fa zuɣulaantali.
  10. January 7, 1993 ka bɛ daa po Flight Lieutenant J.J.Rawlings pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu ka di daa leei Republic dini pahiri anahi.
  11. January 7, 2001 Mr. John Agyekum Kufuor gba daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
  12. July 1,2007 Ghana daa ŋma shiiri laɣ' pala.
  13. January 7, 2009 ka Prof. John Evans Atta Mills daa po pɔri ka leei Ghana zuɣulana.
  14. July 24, 2012 Prof. Evans Atta Mills daa kɔŋ o nyɛvuli.
  15. July 24, 2012 dabisili ka bɛ daa po John Dramani Mahama(ŋuni n-daa nyɛ J.E.A. Mills wulana) pɔri ka o ʒini Ghana nam kuɣu zuɣu.
  16. January 7, 2013 John Dramani Mahama daa lahi po pɔri dini daa niŋ ka o di nasara piibu-piibu din daa niŋ December 7, 2012 la ni.
  17. January 7, 2017 ka Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo daa po pɔri n-leei Ghana zuɣulana.
  18. January 7, 2021ka Nana Addo- Dankwa Akufo- Addo daa lahi po pɔri n-leei Ghana zuɣulana mpahi buyi zuɣu.

Gbala nima[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

There is no consensus to use Template:Wikidata list in articles. ... (This will be overwritten by ListeriaBot) ...

End of auto-generated list.

Kundivihira[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

  1. https://www.webonary.org/dagbani?s=Ghana&search=Search&key=en&pos=&semantic_domain=&search_options_set=1&match_whole_words=1
  2. 2.0 2.1 "Ghana country profile" (en-GB). BBC News. 2020-12-11. https://www.bbc.com/news/world-africa-13433790.
  3. Maxwell, John C (2016). Things successful people do. Joselph.
  4. The Early History of the Akan States of Ghana (English). Red Candle Press.. Retrieved 1975.
  5. https://www.britannica.com/place/Asante-empire
  6. Danver, Steven L. "Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues" (in English). Routledge. Retrieved 10 March 2015.
  7. Asante Kingdom (English). African Studies Centre, Leiden. Retrieved 8 June 2014..
  8. http://slaveryandremembrance.org/articles/article/?id=A0109
  9. https://www.nationsonline.org/oneworld/ghana.htm
  10. 10.0 10.1 10.2 10.3 10.4 10.5 Ghana (English). The World Factbook. Retrieved 20 May 2016.
  11. A New Nation. Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07 (English). Universal Newsreel. Retrieved 20 February 2012.
  12. Gold Coast to Ghana (English). BBC. Retrieved 29 February 2012..
  13. Exploring Africa – Decolonization (English). exploringafrica.matrix.msu.edu. Retrieved 2 June 2013.
  14. 2010 Population & Housing Census: National Analytical Report (English). www.worldometers. Retrieved 23 January 2014..
  15. 2020 Population Projection by Sex, 2010–2020 (English). Ghana Statistical Service. Retrieved 2 May 2018.
  16. "2010 Population & Housing Census: National Analytical Report" (English). Ghana Statistical Service.. Retrieved 23 January 2014..
  17. https://www.nti.org/learn/treaties-and-regimes/non-aligned-movement-nam/
  18. https://www.ecowas.int/
  19. https://thecommonwealth.org/member-countries
  20. https://www.amazon.com/Bilad-AlSudan-Essays-Africa-Afrocentricity/dp/0983379734
  21. https://blackhistory938.wordpress.com/2017/07/05/jews-of-bilad-el-sudan/
  22. Dr Kwame Nkrumah
  23. How Teacher Christa McAuliffe Was Selected for the Disastrous Challenger Mission (English). biography.com. Retrieved SEP 15, 2020.
  24. Ghana Famous People (English). ghanaweb.com.
  25. https://gh.usembassy.gov/education-culture/educationusa-center/educational-system-ghana/
  26. [https://www.nuffic.nl/sites/default/files/2020-08/education-system-ghana.pdf Education system Ghana described and compared with the Dutch system] (english). Nuffic. Retrieved January 2015.