Dagbaŋ

Diyila Dagbani Wikipedia

C-Class


Dagbaŋ nyɛla yaɣ' shɛli din be Ghana Tudu polo. Di niriba n-nyɛ Dagbamba. Ndan Yaa Naa n-nyɛ na' so ŋun su di fukumsi.[1][2][3][4]

Di Piligu[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Taarihi wuhiya ni Dagbaŋ daa pilila yuun' kurumbuna saha kamani "11th century". Dagbaŋ nyɛla Naa Gbɛwaa bihi puuni yino ŋun yuli daa booni Shitobu la ni daa zali shɛli.[1][4] Dagbamba n-nyɛ ban' galisi n-gari Gbewaa zuliya shɛŋa ŋan pahi zaa nangbanyini.[2]

Tohaʒee[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Kurumbuna taarihi wuhiya ni Tohiʒee daa yila Lake Chad na n-ti zani Zanfara din be Nigeria la, n-yi ni kana ti kpe Mali tingbani ni. Lala tiŋ ŋɔ ni,  daliri daa niŋmi ka bimbiɛɣu fa bɛ kuliga n-doya  ka so n-ku tooi lahi miri li. Dinzuɣu kokpaɣu n-daa yɛn ku ba. Tohiʒee mi daa nyɛla bidib' kuŋ n-kuri binkɔb’ kpɛma ka mani gbuɣima, jɛŋgbuna, ni naɣ’  nyiya. O daa yihirila bɛ gbana maa; lala saha maa gbana maa ka bɛ daa mali n-niŋdi bɛ maŋ sitira n-liriti bɛ zaɣima.

Tohiʒee ni daa paai Mali, paɣakpɛm’ yiŋ' ka o daa kpe. Paɣakpɛm’ daa bi tooi ti o kom ka o nyu dama kokpaɣu din daa mali ba la zuɣu. Paɣ' kpɛma ŋɔ ni daa tɔɣisi Tohaʒee  alɔbo din paai ba, o daa bɔhi baŋ kuliga maa ni be shɛli,  n-daa chaŋ ti ku bingbaarigu maa, ka ŋma’ o zuli ka tooi kom na n-ti ti paɣakpɛma maa.

Yɛlli ŋɔ daa niŋ tiŋ naa mini o niriba nyaɣisim pam. Dinzuɣu tiŋ' naa maa daa ti o la paɣa. Paɣa maa yuli n-daa booni Paɣawabiga. Naa ŋɔ daa bɔrila o ni kuli yɛn niŋ shɛm ka bɛ mini Tohaʒee zuliya gari tab’ ni. Dama lala saha maa, bɛ daa zooya ka bɛ tuhiri tɔbiri n-fari tingbana.[1][2][5]

Kpuɣinumbo[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Tohaʒee ni daa kpuɣi Paɣawɔbiga, bɛ daa dɔɣila bidibiga yuli booni Kpuɣinumbo. Kpuɣinumbo ni daa yiɣisina o daa kpuɣila paɣa ŋun yuli booni Sisabiga ka bɛ dɔɣi Nyɛrigili mini namʒishɛli. O daa lahi kpuɣi nabipuɣinga, Guruma polo tiŋ' yuli booni Biuŋ. Ŋuna n-daa pahiri Kpuɣinumbo paɣaba ayi. Ŋuna n-daa ɖɔɣi Gbewaa. Gbewaa mi n-daa dɔɣi Zirili, Fɔɣu, Kachaɣu, Tohigu, Shitobu, Ŋmantambo,Yɛmtɔri, Bɛsɔɣiyɛli, Shibekpɛma, Shibebila, Shibee, Beemɔni, ni ban pahi.

Kpuɣinumbo kalinsi nyaaŋa, Gbewaa daa zaŋla o mulichi ka bɛ chaŋ n-ti ʒini Pusuɣa; bɛ daa tila suɣa m-biɛni, dinzuɣu ka bɛ booni li Pusuɣa maa.[2] Naa Gbewaa bihi maa ni paɣa n-daa nyɛ kpɛma; o yuli n-daa booni Fatɛɣu, ka lunsi lee gɔligi li m-booni li Kachɛɣu. Zirili n-daa nyɛ bidibiga m-pa Kachɛɣu zuɣu, ka daa lee nyɛ paɣa kɔŋkɔba bihi. Kufɔɣu mini Kachɛɣu n-daa nyɛ paɣa yino bihi.[1][5]

Ŋmamprigu, Dagbaŋ ni Nanuŋ Piligu[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Naa Gbewaa kalinsi nyaaŋa, Zirili n-daa fa toon'tali maa. O kalinsi nyaaŋa, ka Tohigu yɛli ni ŋuna n-nye naa dama ŋuna n-kpalim Naa Gbewaa bidibiga ŋun nye kpɛma. Ka Shitobu mini ŋmantambo mi yɛli ni bɛ ku saɣi ti o ni dama Tɔhigu mini Zirili zaa nyɛla paɣa yino bihi, ni di zuɣu di tu ni nam maa labi bɛ gba dunoli ni na dama ka paɣa yino ko n-dɔɣiri gbuɣima ayi.

Yɛlli ŋɔ daa tahi nangban' kpeeni na Tohigu mini o tuzohi ŋɔ sunsuuni na, ka di zuɣu ti che ka bɛ tuhi taba hali ni Gambaaga n-ti woli wali taba. Shitobu daa chaŋ mi n-ti ʒini Yɔɣu din miri Diyɛli la n-kpa Dagbaŋ, ka o mabia' Ŋmantambo mi chaŋ n-ti ʒini Bimbila n-kpa Nanuŋ.

Shitobu Nyaaŋa, Naa Nyaɣisi n-daa di nam maa. Nyaɣisi n-daa kpa Yani Dabari; zuŋɔ din' n-nyɛ Yɔɣu Tolandi ŋɔ. Naa Nyaɣisi nyaŋa, Naa Dariʒiɛɣu n-daa di, n-ti kani ka Naa Luro deei Dagbaŋ. Naa Zoligu bia Luro n-daa zaŋ Yani Dabari n-labisi Kpunkpaan' tiŋa yuli daa booni Chari, zuŋɔ Naya ŋɔ.[1][2][5]

Dagbamba Mini Mohi[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Naa Gbewaa bipuɣinga ŋ̩un yuli daa booni Yɛntɔri n-daa chaŋ n-ti kuli Gurima doo yuli daa booni Riule ka bɛ dɔɣi bidibiga m-boli o Widraugo, ŋuna n-daa yiɣisina n-ti pili Mohi nam Waɣaduɣu. Ŋɔ zuɣu n-lahi che ka Mohi mini Dagbamba nyɛ dachɛhi maa. Mohi nyɛla paɣa bihi, ka Dagbamba mi nyɛ doo bihi.[1][2][5]

Di Tiŋ'zuɣu[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Dagbaŋ tiŋzuɣu n-nyɛ Naya.[1][2][4][5]

Di Daadam Biɛlim Kalinli[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Di Buni[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Dagbaŋ nyɛla tiŋgbani shɛli din mali arizichi pam, dama a yi yuli binshɛŋa ŋan be n-ŋɔna maa pam beni ka a ku tooi lahi nya ŋa Ghana luɣushɛli yaha. Dagbaŋ nyɛla din dii ka aʒia kamani salima, petro[6][7] kpambirigu, teeku ni ŋan pahi kamani nyɔŋ polo ni mali li shɛm. Tɔ amaa di mini li zaa yɔli, di mali tingbani din tam mali kulim pam, ka di zuɣu che ka bindira pam niŋdi ni viɛnyɛla. Lala bindira maa shɛŋa n-nyɛ nyuli, kawana, ni shinkaafa.[3][8]

Tohiʒee ni daa paai Mali, paɣakpɛm’ yiŋ’ ka o daa kpe. Paɣakpɛm’ daa bi tooi ti o kom ka o nyu domii kokpaɣu din daa mali ba la zuɣu. Paɣakpɛm’ ŋɔ ni daa tɔɣisi Tohaʒee  alobo din paai ba, o daa bohi baŋ kuliga maa ni be shɛli,  n-daa chaŋ ti ku bingbaarigu maa, ka ŋma’ o zuli ka tooi kom na n-ti paɣakpɛma maa.

Dagbaŋ lahi nyɛla Naawuni ni baligi tihi din mali anfaani pam n-ti. Lala tihi ŋɔ shɛŋa n-nyɛ tuhi, taansi, dɔhi, gunsi, gahi, nyimsa, kuɣusi, ni ŋan pahi.

Di Bi'kpɛma[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Ban Be Siyaasa ni[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Ban Be Alikaali Tuma Ni[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Ban Be Baŋsim Yɛligibu Ni[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

  1. Professor Seidu Al-Hassan ŋun nyɛ zuɣulan' n-zaŋ ti University for Development Studies Tamali dindoŋ̩ni la[11]
  2. Dr. Ibrahim Mohammed Gunu ŋun nyɛ zuɣulan' zaŋ ti University of Development Studies Faculty of Education yaɣili la.[12]
  3. Dr. Abdul Nashirudeen Mumuni ŋun nyɛ zuɣulan' zaŋ ti University of Development Studies Department of Medical Physics and Imaging yaɣili la.[13]

Ban Be Alaafeei Tuma Ni[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Dr. David Fuseini Abdulai Choggu[14]

Ban Be Kparilim Ni[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Ban Be Alifahili Ni[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Ban Be Lahabali Churi Tuma Yaɣili Ni[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

  1. Prof. Amin Alhassan ŋun nyɛ zuɣulan' zaŋ ti Ghana Broadcasting Cooperation la.[15][16]

Kundivihira[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

  1. 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 Mahama, Ibrahim (2004). History and Traditions of Dagbon. Tamale: GILLBT Printing Press. pp. 12–16.
  2. 2.0 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 History of the Dagbon State (en-gb).
  3. 3.0 3.1 Transforming Dagbon chieftaincy institution into a Development Institution - MyJoyOnline.com (en-US).
  4. 4.0 4.1 4.2 Ghana Ethnic Groups : Dagbamba.[permanent dead link]
  5. 5.0 5.1 5.2 5.3 5.4 Abdallah, Iddrisu (2016). BECE Tilaa-The Culture. Tamale: Fresh Printing Press-Tamale, Ghana. pp. 5–9. ISBN 978-9988-2-3620-5.
  6. Government must intensify oil exploration in northern Ghana- Prince Mba – Petroleum Commission Ghana (en-US).
  7. President directs review of exploratory and petroleum agreements – Petroleum Commission Ghana (en-US).
  8. On-Farm Trial Network Generating Site-Specific Recommendations in Ghana – African Plant Nutrition Institute (APNI) (en-US).
  9. Breaking News: Former Ghana vice president and RTU founding member Aliu Mahama dies at 66 | Goal.com.
  10. Parliament of Ghana.
  11. UDS Pro-Vice-Chancellor assumes office (en-gb).
  12. UDS elections: Dr. Gunu elected Dean of Faculty of Education (en) (2020-12-03).
  13. Department Of Medical Physics And Imaging - University for Development Studies.
  14. Medical philantropist Dr. Abdulai Choggu honoured posthumously in Tamale (en) (2020-03-23).
  15. BMA, Yonela (2021-10-11). Interview: “Local Content Is Key, But, Unique Content Is King” - Prof. Amin Alhassan, Ghana Broadcasting Corporation (GBC) [Watch Video] (en-US).
  16. GBC’s Director-General, Professor Amin Alhassan adjudged Most People-Focused CEO of the Year (en-US) (2021-08-30).