Dagbaŋ Nama Lahabali

Diyila Dagbani Wikipedia
na yili
architectural style, art style
Yaɣ shelineoclassicism Mali niŋ


1. Dagbaŋ zaa na' zuɣu n-nyɛ Yaan Naa.

2. Yaan Naa yi kani, Dagbaŋ sulinsi bɛla kuɣu naa nuu ni

3. Tɔloŋ naa n-nyɛ Yaan Naa wulana.

4. Kumbuŋ naa mi n-nyɛ yani-kpanalana mini sapashini

5. M ba Duɣu n-nyɛ ŋuni mali saamba n-kpɛri YAAN NAYILI.

6. Kuɣu n-nyɛ Yɔɣu kpamba kpɛma.

7. Namɔɣila nyɛla yani kpambaliba

8. Yani nabihi bi nyari Baɣili Yani nabia yi nya Baɣili bɛɛ n chaŋ Baɣili o ku lahi o ba yili

9. Sapashini tali pilila naa Gariba saha

10. Sapashinnima ʒiinla kuɣisi zuɣu

11. Sapashinnima ŋmɛrila dawule, kambɔdaliga bɛɛ luŋa. Dagbamba lahi booni sapashinnima la kambɔnsi

12. Yani kamonakpɛma n -nyɛ sapashinnima zaa kpɛma

13. Naa Zanjina saha ka zipilsi,bɔbisi bɔbbu, kuli sɔɣibu ni yɛri sɔbu pili.

14. Naa kpambaliba puuni, sapashinnima m-pilindi Nayili zɔŋ

15. Naa Luro daa di tinsi n-ti paai pihi ka naa yi paai yɔɣu Tɔlandi

16. Naa Luro bihi ban di yani ( Yoɣu tolandi ) m-bɔŋɔ:

A. Zuu Tituɣiri

B. Zaɣili

C. Zokule

D. Gungɔbili ( Nabifaralana )

18. Naa Luro ma yuli m-booni Bɛ tam bɛ piligu

19. Naa Luro paɣ' Yuri n-nyɛ Kɔyibga

20. Zuu Tituɣiri ma yuli m-booni

20. Dagbaŋ malila tɔbu bihi di baa ata. Tɔbu bihi maa n-nyɛ :

A. Sunsuuni tɔbu nuu

B. Nu'dirigu tɔbu nuu

C. Nu'zaa tɔbu nuu[1]


Tɔbu Nuu Biɛhigu[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

1. Kamɔnakpɛma mini Achiri m-bɛ sunsuuni tɔbu nuu maa

2. Damankuŋ mi m-bɛ tɔbu nuu din nyɛ nu dirigu maa

3. Chirifo mi bela nu'zaa polo tɔbu nuu maa


Dagbaŋ Nam Shɛŋa ŋan Bi Dira Yira[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Dagbaŋ Nam Shɛŋa ben ka bi dira yira. Nama kamani Tindaani bi diri yira.

Tiŋsi beni ka nira yi di ŋa a bi lahi yiri loori tiŋa. Hali gba a yi nyɛla yan nabia gba, soli kani ni a yi n-looi nam. Lala nama maa shɛŋa m-bɔŋɔ:

A. Toloŋ

B. Gukpegu

C. Naantoŋ

D. Kumbuŋ

E. Gushegu

F. Yɛlizoli ( Zabizuɣu )

Tinsi Bee Nama ŋan Diri Yira[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Tinsi bɛɛ Nama ŋan diri yira gba be Dagbaŋ ka a yi kuli di ŋa a mali soli ni a yi n-looi tiŋshɛli bɛɛ nam shɛli. Lala nama bɛɛ tinsi maa m-bɔŋɔ :

1. Bamvum

2. Saginarigu

3. Savulugu

4. Tampioŋ

5. Mioŋ

Yaan Nabihi Nama[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

1. Mioŋ

2. Savulugu

3. Kariga

4. Saŋnarigu

5. Banvum,  ni di pahi pahi

To amaa n ni kali tiŋshɛŋa ŋɔ yaansi gba tooi diri di shɛŋa kamani,  Bamvum, Sagnarigu ni din pahi

Yani Gbaŋlannima Nama[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Niri yi pun ka nam ka yɛn ʒini yani gbaŋ, faa shee ka bi leegi o nama ŋɔ zaɣ yini ka o naai ʒini gbaŋ maa.

1. KAMPAKUYA NAA YILI

2. BƆLIŊ NAA YILI

3. GUSHEE NAA YILI

Yaan Naa Paɣiba Nama[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

1. Gbanzaliŋ

2. Katini

3. Galgban

4. Solɔɣu

5. Koyibga

Nabipuɣisi Nama[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

1. Kpatua

2. Gundonaa

3. Kiluɣu lɔɣu

4. Shiliŋlana

Afanima Nama[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

1. Limam, ŋun n-su giŋli puhi bahi kum zuɣu di yi niŋ ka so kani Tiŋ ni.

2. Naayim n-nyɛ ŋun pa tiŋlimam zuɣu afanima ni.

3. Yɛrinaa n-nyɛ ŋun suri kum kom di niŋ ka so kpi tiŋ ni.

Nakɔhinima Nama[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

1. Nakɔhinaa

2. Baba

3. Taribabu

Machelinima Nama[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

1. Sonaa

2. Bɔrigu

3. Faamuru

4. Zaŋa naa

Lunsi Nama[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

1. Namonaa

2. Luunaa

3. Sampahinaa

4. Tahanaa

Sapashinnima Nama[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

1. Kamonaa

2. Achiri

3. Chirifo

4. Boaru

5. Montana

6. Takoro   ni din pahi pahi

Tiŋnaa Kpambaliba[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Tiŋnaa kam malila o kpambaliba ban sɔŋdi tiŋ maa gbɔbbu. Kpambaliba maa shɛb m bɔŋɔ:[1]

1. Wulana : ŋun m-pa naa zuɣu kpamli polo

2. Kpanalana : ŋun gba mi m-pa wulana zuɣu kpamli polo

3. Gusheenaa

4. Yimahinaa

5. Zaɣiri naa ( zayurinaa ) o tuma zoya nayili n-gari kpambalib maa zaa.

A. Ŋun tariti nayili tarili

B. Ŋun ka naa timda ka bolindi nira ŋun tum taali na nayili

C. Ŋun n lahi deeri pini n tiri naa.

D. Bi yi lahi yɛn fiɛbi ŋun tum taali nayili ŋun n lahi yɛn fiɛbi o

Kundivira[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

  1. 1.0 1.1 Fuseini, Issah Napodo (2005). Baŋsim Chu' Bila. Tamale: Chubila printing press. pp. 78–83.