Naa Zangina

ninsala
Paɣa bee doo	Doo
O ya Tiŋgbaŋ	Dagbaŋ
Tuma	naa
Saha shɛli niri ni bɛni	18. century
Balli	Dagbamba

E-Class

Naa Zanjina daa nyɛla Yaan Na'^[1] kuro. O daa nyɛla Naa Tituɣuri bia. Naa Zanjina n-daa boli yuya n-di nam Ŋmampurigu la, o yuya maa shɛŋa n-daa nyɛ: guŋguma tiɣisi yiliya ku baŋ kpɛma; bilɛri n-tiɣisi dɔya ku baŋ zoligu, nyɔɣu din yɛlim' ni deei bɔbiri. Naa Zanjina^[2] ma Napaɣa nam yuli n-daa booni Napaɣa Taayili.

O Piligu[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Dagbaŋ tiŋ' bɛni ka bɛ boli li Saankuŋ. Lala Saankuŋ ŋɔ ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinga ka pii yuli n-boli o Adahanatu. To amaa lala bipuɣinbil' ŋɔ daa yiɣisina ka so bi booni o yu'maŋli Adahanatu ŋɔ m-pahila Paɣananga, ka di bi yi shɛli polo m-pahila o nama ni daa yi di ko m-bi ŋmani o daadam taba. Saankuŋ Tindan' yiŋ' ka bɛ daa dɔɣi lala bipuɣinga ŋɔ. Paɣananga ŋɔ ni daa ti yiɣisina m-bi paɣa, ka bɛ zaŋ o m-balim Naa Tituɣiri Nam, ka o kpuɣi puli n-dɔɣi Naa Zanjina (Nyɔɣu yɛlimmi ni deei bɔbiri).

Lahibali wuhiya, ni Paɣananga daa nyɛla paɣa biɛɣu ni achiika, ka o biɛbu ka la zaŋ buɣisi. O ni daa be zuɣukuɣura ni, niribi daa bi deeri o, ka di nyɛla o biɛbu ni kuli paai tariga. Tɔ amaa, ni o ba daa bi saɣi o zuɣu hali biɛla gba. Dama o gɔrim puuni daa yɛli o ni Paɣananga pala bi' so din tu ni o lɛbi o nyaaŋa m-biri.

Paɣananga ni daa bi paɣa, doo n-daa na ʒin taɣi o zali n-saagi o bɛ di ti yɛri bɛ bo ka di bi gbaai. O biɛbu konko daa chɛmi ka doo kam niŋdi o laligim. O ni daa be Saankuŋ ka doo bi yiri polo ni o bo o ŋɔ daa che ka bɛ galisi o mi n-ti o piriba daa be tiŋ yuli booni Sabali. Bɛ daa malila tahima ni Sabali nachimba ban ni yi polo m-bo o, ka dini n-ti lee yo karo. Lala saha ŋɔ Naa Tituɣiri n-daa nyɛ Yɔɣu Tolana n-ʒi Yani gbana zuɣu.

O piriba ŋɔ shaawara puuni ka bɛ daa sɔɣi n-nyihi o ni o che ka Paɣananga paai Naa Tituɣiri yiŋa ni dama binsuŋ ni binbiɛɣu zaa kpɛrila nayili. O piriba ŋɔ daa bi niŋ zinchili ka kpuɣi o m-paai Naa Tituɣiri zɔŋ ni. Bɛ ni daa ŋme nupuɣu n-naai, piriba ŋɔ daa ŋmela ŋahili ni "Binsuŋ kpɛrila nayili, ka.". Din nyaaŋa ka niŋ ka o tam la din kpalim maa. Dinsaha ka Naa Tituɣiri maŋ-maŋ naai ŋahili maa ni ".ka binbiɛɣu gba kpiɛri nayili". Dini n-daa nyɛ piriba ŋɔ salim Naa Tituɣiri ni "Andunia Lana, tihi ni mɔri Lana, saɣim ni kom Lana n ʒila pini ŋɔ na ni n ti ti a". Dinbɔŋɔ daa che ka di niŋ la Naa Tituɣiri zarige ni o zaɣisi pini maa. Dini n-daa nyɛ bɛ deei Paɣananga n-kpiɛhi Naa Tituɣiri duu, ni o ti baŋ naa ni diri ka nyuri shɛli. Paɣananga nayili kpiɛbu ŋɔ ka bɛ daa taɣi o yuli m-boli o Napaɣa Taayili.

Taarihi wuhiya ni nayili biɛhigu daa bi niŋ asama n-ti Napaɣa Taayili. Ansarisi n-daa kuli nyɛli biɛɣukulo kam. Yu'biɛri ni turi balibu kam daa nyɛla napaɣaba ni che ka shɛli paari o. Bɛ daa kuli yahiri o mi n-ginda hali ka so bɛ saɣi ni o gari o dunoli ni bɛ di ti yɛri o shihi so konyuri ŋmani bee saɣadiri laa. Dinbɔŋɔ zaa daa niŋda ka di nyɛla Naa Tituɣiri Nimbansi puuni. Dinzuɣu o daa yi kuli yɛrila Napaɣa Taayili ni o zooimi suɣulo pam.

Napaɣa Taayili ni kpe Naa duu dahinshɛli, dindali ka o kpuɣi puli. Puli ŋɔ daa kpaŋsi la ansarisi. Ka napaɣaba bɔhiri taba o ni yɛn dɔɣi binshɛli. Lala puli ŋɔ n-dɔɣi Naa Zanjina "Yɛm binbiɛrilana, Beengi paɣabia, Saankuŋ ni Sabali paɣabiɛɣubia, nyɔɣu yɛlimi ni deei bɔbiri.

Bɛ ni daa dɔɣi Naa Zanjina, bɛ daa zaŋ o n-tila o ŋahinim Sabali. Sabali ka Naa Zanjina daa zooigi n-bɔhim o hankali zaa. Lahabali wuhiya ni Naa Zanjina ni daa nyɛ nachimbil'polli saha shɛli, o daa gɔrila tɔhigu n-kuri mɔɣuni binkɔbiri. O mini o tɔha taba daa yi yi mɔɣuni n-kuna ka bɛ ti guhiri ka vulindi bɛ valisi, Naa Zanjina ŋun gbaairila o yab' Gushe-Naa yiŋ soli. O daa yi chaŋ mi n-ti zaŋ o ni bɔbili gbaai shɛli n-ti Gushe-Naa paɣaba ni bɛ zaŋ n-lɔhi ʒiɛri ni ka di niŋ malimali n-ti o yaba.

Goli piɛliga dabsa, yuŋ saɣadihili nyaaŋa, nachimba daa yi laɣim n-luhiri lahabali ka lari wɔɣi-wɔɣi, a ku bo n-gbaai Naa Zanjina bɛ puuni. Naa Zanjina do ninkura naba tiŋli n-kabisiri bɛ napɔn'bihi ka deeiri hankali.

O ŋahinima ŋɔ sani ka o daa be ka kpe daabilim puuni hali n-ti puhigi n-lɛbi daabi' biuŋ. O daabilim ŋɔ daa mooi nini hali ka o ti pa yiri n-kpiɛri tiŋ duya puuni kaman' Mali ni din pahi. Lala kɔhigu ŋɔ gɔbu shee ka o mini Gbengbɛri ni Laribanga Musulim nim' pɔha yooi taba ka o mini bɛ pam niŋ niŋgbuna ni taba. Di puuni ka o daa laɣi Kamshe Naa zɔri. Lala Kamshe Naa ŋɔ daliri puuni ka tuuili jiŋli din yɛn me Dagbaŋ daa niŋ tabata. Sahashɛli Naa Zanjina ni daa bi daadam zaa, o daa puhigimi ni arizichi, ka bɛ yi kana Dagbaŋ n-ti bɔri liɣiri lana, ka bi kali Naa Zanjina tuuli, bɛ di o la zualinsi. To amaa lala saha maa ŋun zaa, o ba Naa Tituɣiri n-ti pahi o ma Paɣananga daa lahi ka bɛ nyɛvuya puuni. Naa Zaɣili n daa ʒi Yɔɣu gbana zuɣu.

O Nam Bɔbu[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Saha ni chana, ka Naa Zaɣili (Konkɔba yɛligu ni saɣim tiŋa) gba daa zaŋ o nuu n-dihi buɣa tiŋa, ka Naa Zokuli kana n-ti ʒini Yɔɣu gbana zuɣu. Di bi niŋ dabaayi ni ata, ka Naa Zokuli (Vi yɛligu ni kabisi mɔri) gba zaŋ o nuu n-dihi buɣa tiŋa. Dinsaha ka Naa Gungɔbili kana n-di Yɔɣu tolaani. (Noo kɔŋ kpɛhili ka kpe baɣa yiŋa; Yokpaan' bɔbili ku mali buɣuli; pakurugu yi Gaa n-kuni Zɔhitiŋli, di yi pala wari, to naɣila sɔɣu n-zaɣisi)

Naa Gungɔbili ni siɣi o kpiimba sahashɛli, lahabali wuhiya ni Dagbaŋ daa pala saazuɣu n-laani guhiri saha ni di lu tiŋ' n-bɔɣi. Dama, ŋun daa yɛn di Yani o kalinsi nyaaŋa daa lɛbila gogaliga ni nyomuɣili n-ti Yɔɣu kpamba. Yaan'nabihi awoi n-daa yina n-ti kpaɣi bɔri Yani Gbana. Bɛ zaa daa nyɛla Naa Tituɣiri bihi, gbaai yihi Naa Andan' Siɣili. O ko n-daa nyɛ Naa Zaɣili bia.

N yɛri a ŋɔ, Yaan'nabihi ŋɔ daa be nimmɔhi puuni n-maani shili ni bɛ kpaɣiri n-bo Yani ŋɔ ka Naa Zanjina (Yɛmbinbiɛri Lana) niŋ di la guŋ-guŋ n-chani Gushiɛɣu ni o ti puhi Gushe Naa Kpeenbiɛɣu (Maltima naa).

Gushe-naa ninbihi ayi ni pali Naa Zanjina, o daa bɔhi o mi, "Bo ka a bɔri kpe, ka a dɔɣiri kpamba niŋ nimmɔhi n-laɣiri bundaan'nim zɔri, ka nyin ti kanna man' ninkuri binchɛra ŋɔ lan' sani na? Bo ka n mali ni n ti a?" Dini n-nyɛ Naa Zanjina yɛli o, ni kpɛm yi ka laɣafu n-tiri bia, o lee mali hankali din ni ti bia. Dinzuɣu o kamina ni o ti puhi o ka o niŋ alibarika n-niŋ o ni. Dini n daa nyɛ o bo kpar'piɛlli, zupil'piɛlli ni salma jiŋlaa n-ti Gushe Naa. Ka yi nyaaŋa n-bo chinchina n-ti Gushe Naa paɣaba.

Niŋsim ŋɔ daa nyɛla din paligi Gushe-Naa Kpeenbiɛɣu suhi pam. Dini n-nyɛ o daa yɛli Naa Zanjina ni achiika, bi' ŋun nuu viɛla, ŋuni n-samdi Kpiɛma dɔri. Ni o biɛhigu wuhiya ni o ni tooi gbubi Yɔɣu Tolaani. Ka daa wuhi o yɛm, ni o di niŋ zinchili, o cham n-ti puhi Kuɣu Naa, Zɔhi Naa, Tolon Lana, Gɔmli n-ti pahi Mba Buŋa. Ni lala niribi ŋɔ n-nyɛ ban gbaairi Yani, dinzuɣu o cham n-bo bɛ yɛda. Ni o yi yi nimaani, ŋun di zani. O Kpuɣimi napɔŋ n-chaŋ ti ŋme nupuɣu o bakpɛm ŋmamprugulan' zɔŋ ni.

Naa Zanjina daa shiri bɛ zaŋ Gushe Naa yɛltɔɣa maa n-vu tiŋa. O daa kuli doli li mi tuɣi-tuɣi. O daa giliya n-puhi lala nanim' ŋɔ zaa. Bɛ zaasa o daa puhi ba maa ni Kpar'piɛla, zupil'piɛla n-ti pahi salma jiŋlahi ni bɛ mali guli n-niŋda.

Naa Zanjina daa be o gɔrim yɔɣu ŋɔ ka o dɔɣ'rikpamba ban kuli biɛnimi n-suri bɛ maŋ' ni bɛ nyaaŋa suhukpeen' mɔɣu. Wa'gɔri ŋɔ n-daa kuli nyɛli ka bɛ zali bɛ yiŋsi n-wari ka diri dari n-guhiri bɛ Yɔɣu gbana zuɣu ʒinibu. N yɛri a ŋɔ ka Naa Zanjina ŋun biɛla yɔɣu n-bɔri Yani Kpamba yɛda.

Tuuli n-daa nyɛ Yɛl'zoli lan' Gurimanchaɣu (Chiribee saɣim kurugu).

N-ti pahi Sun-sɔŋ Naa Timani (Tikuŋ piɛligu ni zali saa).

'Gundowaɣirilan' Kusoo n-daa paya. (Tandɔɣu din zilimma, di ku zali ŋamli).

Ni Wɔrivilan' Mo-nyoo (Sanzali ʒiya ka mo-nyoo pun daŋ gooili).

ŋun pahiri n-daa nyɛ Kpuɣu-lan Binyɛm (Soli niŋ san' zamba, ka san' yirigi gbe mɔɣuni).

Gaa Naa Kaleem gba daa biɛni (Kɔŋ tuuiya, kɔŋ yu'kurili ni).

N-ti pahi Laagbaliŋ lan' Zanjin'ʒiɛɣu (Dazuli di veeni ʒinibu, ka gbura-gbura zaɣisi gbuna).

Ni Nakuŋ lan' Wunyuɣuri

N-ti pahi Zaɣili dapali Andan Siɣili. (Puluu Tindaan' paɣa bia).

Naa Zanjina ni daa yi o gɔrim yɔɣu ŋɔ n-tiligi yiŋa, o daa bi zani nimaani. Naa Zanjina Yɛmbinbiɛrilan' lahi gbaaila o biɛli Yɛl'zolilan Gurimanchaɣu yiŋ soli. O ni daa paaigi, o daa yɛlila o biɛli "N wumdi ŋuma-ŋuma ka di mali dihi tabli ka dama Yɔɣu kpamba baɣ'kuɣili gbaaila nyini n biɛli. Dinzuɣu di ka biɛhiŋ ka dama, nyini n-yɛn di yɔɣu tolaani. Dinzuɣu n kamina ni n ti zaŋ m-maŋ n gbubila. Naawuni yi niŋ katari ka a ʒini yɔɣu gbana zuɣu kaman' dini kuli nyo nina n-ʒiya shɛm, ka a lee zaŋ ma n-leei sambani nachin'kpiɛŋ. Dinsaha n-ni be sambanni n-maani zaani a ka a mi do zɔŋ ni." Naa Zanjina ni daa zaŋ zilin'kom ŋɔ n-ti o biɛli naai, o daa bola laɣ'piɛliga din timsa n-ti o, ni o kuŋ zoo ni nyɛ shɛli n-bala nam maa bɔbu shee.

Yɛmbinbiɛrilan' Zanjina daa bi zani nimaani. N yɛri a ŋɔ bɛ daa ti yɛn yɛli ni bɛ naai Naa Gungɔbili kuli yɛlli kam saha shɛli, ka o pun gili o dɔɣiri kpamba ŋɔ zaasa yiŋsi n-ti puhi ba ka zaŋ lala lahabali ŋɔ n-tiba. Ka yi nyaaŋa n-bo liɣiri din timsa n-ti bɛ zaa. Bɛ zaasa daa bɔhi o daliri din che ka ŋun bi bɔri nam maa, ka o labsiba ni bɛ ku nyɛ kpamba n-bɔri bini ka ŋun mayaankalee ŋɔ gba yɛn niŋdi li kore.