Tamali

Diyila Dagbani Wikipedia
(Tamale ka di tom m-bahina)
Tamale
city, big city, metropolitan area
Bala yɛlibu, sabbu bee buɣisibuSilmiinsili, Gbɛngbɛhili Mali niŋ
Yu'gahindiliTamali Mali niŋ
Yɛltɔɣa din nyɛ tuma ni diniSilmiinsili, Dagbanli Mali niŋ
Dunia yaɣiliAfrica Mali niŋ
TiŋaGhana Mali niŋ
Capital ofTudu yaɣili, Tamale metropolitan Mali niŋ
Din be shɛli polonaTamale metropolitan Mali niŋ
Wakati luɣiliUTC±00:00 Mali niŋ
Tiŋgbaŋ yaɣili calinli9°24′27″N 0°51′12″W Mali niŋ
Mali la daabili yaɣili binyɛraTamale South Constituency, Tamale North Constituency, Tamale Central Mali niŋ
Yaɣa din laɣim tabaLouisville, Fada N’Gourma, Niamey Mali niŋ
Di tarisi niSagnarigu Municipality, Savulugu Municipal District, Nanton District, Kumbungu District, Toliŋ Yaɤili Mali niŋ
Lahabaya dundɔŋ din mali dihitabilihttp://www.tamale.ghanadistricts.gov.gh Mali niŋ
Map

C-Class


Tamali n-nyɛ Northern region din be Ghana la tinzuɣu.[1] Saha ŋɔ Tamali nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ daabiligu polo West Africa yaɣili zaa. Suhudoo be Tamali ka mali tahama pam n-zaŋ ti daabihi. Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. Tamali m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi Ghana[2]. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be Tamali. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be West Africa.[3][4] Tamalinima nyɛla ban nyee yo pukparilim, daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri[5]. Pal' daa yila Kumahi n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari Tamali tiŋ' puuni n-chaŋ Bolgatanga, ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka Airport gba beni.Tamali nyɛla din zooi musulinima ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; Afa Ajura Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli (Central Mosque) ni Afa Basha jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Mal-haliya jiŋli (Afa Issah Bello) nyɛla niriba pam ni mi.

Tamali mali zuliya balibu pam amaa Dagbamba n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali[6].

Taarihi[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Tamali bɛla Ghana tudu polo, ka lahi za Ghana Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni Savannah Region, Upper West Region ni North East Region. Vihigu wuhuya ni Tamali lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam West Africa zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam Tamali. Tamali mali nanima pam, bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa[7][8].

Go n-gili[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Tamali mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni Tamali tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa.

Di mali alepilenima ka bɛ chani Ankara, ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna Tamali. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ

Tamali lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ Ghana tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. Tamali mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani Ankara, Kumahi, Sunyani, Tema, Cape Coast,Takoradi, Ho, Bolgatanga, Wa, ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ Metro Mass teesa, Bus Stop, Saŋkpaɣala teesa, VVIP Legion, Taxi Rank, Abaabuu teesa. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili Tamali n nyɛ;

Yellow Yellow

Yellow Yellow: Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi.

Teezini (Taxi): Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu.

Mabi' Tinsi[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Tamali mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n-nye:

Shikuru baŋsim[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Tamali nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ m mayaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni.

Karim pahi: Tamali shikuruti

Ninvuɣu gahinda[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Tuma[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim[12].

Dahi din be Tamali tingbani[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ;

  • Tamali Dakurili li
  • Abaaboo daa
  • Piikɔna daa
  • Lamashaɣu daa[13]
  • Kakpaɣiyili daa
  • Guu daa (niɣi daa)
  • Kalpohin daa
  • Kukuo daa

Piibupiibu jintɔri yaɣa din be Tamali[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ:

  1. Tamali Central piibupiibu yaɣili
  2. Tamali North piibupiibu yaɣili
  3. Sagnarigu piibupiibu yaɣili[14]
  4. Tamali South piibupiibu yaɣili

Lahibali wuligibu teesa tuma duri[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima.

TV teesa shɛŋa din be Tamali n-nyɛ;

  1. Sagani TV
  2. NTV
  3. Zaa TV
  4. Might TV.

Radio teesa shɛŋa din be Tamali n-nyɛ;

  1. Fiila FM 89.3 Mhz
  2. Radio Savanna 91.3 Mhz
  3. Zaa Radio 99.3 Mhz
  4. Bishara Radio 97.7 Mhz
  5. Justice FM 98.5 Mhz
  6. Diamond 93.7 Mhz
  7. North Star 92.1 Mhz
  8. Radio Tamale 91.7 Mhz
  9. Kesmi FM 107.1 MHz
  10. Neesim FM 100.1 MHz
  11. Suhupiɛlli Radio 103.3 MHz
  12. Gbangu FM 97.3 MHz
  13. Amana Radio 96.3 MHz
  14. 123 Radio 99.7 MHz
  15. ABC Radio 100.9 MHz
  16. Angel FM 96.9 MHz
  17. Dagban Radio 102.5
  18. Kingdom Fm
  19. Tawasul FM 95.7

Pal' dahi din be Tamali[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

  • Tamali zaŋ chaŋ Bolga palli
  • Tamali zaŋ chaŋ Kumasi palli
  • Tamali zaŋ chaŋ Salaga palli
  • Tamali zaŋ chaŋ Naya (Yendi) palli
  • Tamali zaŋ chaŋ Nanton palli
  • Aboabo zaŋ chaŋ Nyohini palli
  • Aboabo zaŋ chaŋ Choggu palli
  • Tamali zaŋ chaŋ Daboya palli
  • Tamali zaŋ chaŋ Kumbungu palli
  • Tamali zaŋ chaŋ Tolon palli

Foŋdi mini tiŋkpaŋsi[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ Lamashaɣu, Jisonaayili, Banvim, Yapalisi, Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim.

Yulimi Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi zaa kpɛ

Dundɔŋni Gomnanti[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani gominanti. Mayor maa nyɛla Ghana tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla Hon. Sule Salifu.[15] maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive).

Dundɔŋni Gɔmnanti Kura[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

  1. Hon Sule Salifu

Saha Taɣibu Tamali puuni[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli April hali ti kpa September bee October ka di yaa be July mini August ni.

Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu.

Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ

Siɣili Saha

Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli April zaŋ chaŋ silimin gɔli June, di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli July hali ni silimin gɔli September sunsuuni.

Wuuni Saha

Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira.

Wuuni pilindi la silimin gɔli October saha zaŋ hali ni silimin gɔli April. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli October haali ni silimin gɔli December sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli March. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha.[16] Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi.

Climate data for Tamale
Month Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec Year
Record high °C (°F) 40.0
(104.0)
41.5
(106.7)
42.7
(108.9)
42.8
(109.0)
40.2
(104.4)
37.8
(100.0)
35.6
(96.1)
35.4
(95.7)
34.8
(94.6)
38.2
(100.8)
39.2
(102.6)
38.6
(101.5)
42.8
(109.0)
Average high °C (°F) 35.4
(95.7)
36.9
(98.4)
37.1
(98.8)
35.4
(95.7)
33.6
(92.5)
31.1
(88.0)
29.8
(85.6)
29.2
(84.6)
29.9
(85.8)
32.2
(90.0)
34.8
(94.6)
34.9
(94.8)
33.4
(92.1)
Daily mean °C (°F) 27.9
(82.2)
30.1
(86.2)
30.9
(87.6)
29.8
(85.6)
28.6
(83.5)
26.8
(80.2)
26.0
(78.8)
25.8
(78.4)
25.9
(78.6)
27.3
(81.1)
28.2
(82.8)
27.5
(81.5)
27.9
(82.2)
Average low °C (°F) 20.4
(68.7)
22.8
(73.0)
24.6
(76.3)
24.6
(76.3)
23.6
(74.5)
22.5
(72.5)
22.1
(71.8)
21.9
(71.4)
21.8
(71.2)
21.9
(71.4)
21.6
(70.9)
20.3
(68.5)
22.3
(72.1)
Record low °C (°F) 15.0
(59.0)
16.1
(61.0)
18.9
(66.0)
19.4
(66.9)
18.9
(66.0)
18.9
(66.0)
18.3
(64.9)
18.9
(66.0)
18.9
(66.0)
18.9
(66.0)
16.1
(61.0)
13.9
(57.0)
13.9
(57.0)
Average precipitation mm (inches) 4
(0.2)
12
(0.5)
48
(1.9)
88
(3.5)
112
(4.4)
146
(5.7)
142
(5.6)
198
(7.8)
231
(9.1)
92
(3.6)
14
(0.6)
3
(0.1)
1,090
(42.9)
Average precipitation days (≥ 0.3 mm) 1 1 4 7 10 12 13 15 19 12 2 1 97
Average relative humidity (%) 27 32 45 61 70 77 80 79 80 74 59 40 60
Mean monthly sunshine hours 266.6 237.3 251.1 231.0 248.0 204.0 161.2 139.5 156.0 260.4 282.0 272.8 2,709.9
Mean daily sunshine hours 8.6 8.4 8.1 7.7 8.0 6.8 5.2 4.5 5.2 8.4 9.4 8.8 7.4
Source: Deutscher Wetterdienst[17]

Feera duri din be Tamali[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd.

Krimmin pahi: Tamale feera duri

Banki tuma duri[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ Ghana Commercial Bank Ltd (GCB)[18], National Investment Bank ni Zenith Bank.

Karimmi pahi: Tamale banki tuma duri

Alepile paaki[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma dunia tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). Matuuka yiɣirigu lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940[19]. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali linjimanima maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani.[20] Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la.

Alaafee tuma duri[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ;

  1. KABSAD Scientific Hospital
  2. Kalpohini Health Centre
  3. Bagabaga CHPS Zone
  4. Tamale West Hospital[21]
  5. Tamale Central Hospital[22]
  6. Tamale Teaching Hospital
    Tamale Teaching Hospital[23]
  7. Bilpiela Health Centre
  8. Kpanvo CHPS Zone
  9. Vittin RCH
  10. Malshegu CHPS Zone
  11. Garizegu CHPS Zone
  12. Lahagu CHPS
  13. DUNGU CHPS ZONE
  14. Habanna Medical Center
  15. Rabito Clinic
  16. God's care community hospital[24]
  17. Nyohini clinic
  18. Gbambaya clinic
  19. Marshal Medical Centre Limited
  20. Mansusu Clinic and Diagnostic Centre
  21. St Lucy Polyclinic

Tuunshɛŋa din na tumda[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

  • Tamale interchange din saɣi naabu kaman vaabu pihinii pubu kobgi puuni. Tahama beni n wuhi ni tuma ŋɔ nyɛla din yɛn naai yuuni 2021 bahigu.[25]
  • Tamale International Airport phase two la nyɛla beni na tumdi shɛli.
  • Vitting Harbour & Mall

Saamba Du' gbɛra[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue

5. Modern City Hotel

6. Sabonkudi estates

7. Regal hotel

8. Target Hills hotel

9. Pioneer lodge

10. B Sheini hotel

11. Naat guesthouse

12. Ganaa hotel

13. Global dream hotel

14. Mariam hotel

15. Walji lodge

Anfoonima[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Kundivihira[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

  1. Tamale Climate & Temperature (English). tamale.climatemps.com.
  2. Tamale – Travel guide at Wikivoyage (en).
  3. Tamale – West Africa’s Fastest Growing City (English). GhanaWeb (Sunday, 14 April 2013).
  4. Largest cities in Ghana (English). mongabay.
  5. Tamale | Ghana | Britannica (en).
  6. Eades, Jeremy Seymour (1994). Strangers and Traders: Yoruba Migrants, Markets, and the State in Northern Ghana (in English). Africa World Press. ISBN 978-0-86543-420-2.
  7. Bellwood-Howard, Imogen; Häring, Volker; Karg, Hanna; Roessler, Regina; Schlesinger, Johannes; Shakya, Martina (2015-10-06). Characteristics of Urban and Peri-urban Agriculture in West Africa: Results of an Exploratory Survey Conducted in Tamale (Ghana) and Ouagadougou (Burkina Faso) (in English). International Water Management Institute (IWMI). ISBN 978-92-9090-821-0.
  8. Bening, R. Bagulo (1990). A History of Education in Northern Ghana, 1907-1976 (in English). Ghana Universities Press. ISBN 978-9964-3-0215-3.
  9. Parliament of Ghana.
  10. Mubarak Wakaso, Biography.
  11. Abdul Majeed Waris, Biography.
  12. MacGaffey, Wyatt (2013). Chiefs, Priests, and Praise-singers: History, Politics, and Land Ownership in Northern Ghana (in English). University of Virginia Press. ISBN 978-0-8139-3386-3.
  13. Tamale central market, Ghana | Africa, Ghana, African life (en).
  14. Parliament of Ghana.
  15. I will consult broadly - New Mayor of Tamale - MyJoyOnline.com (en-US).
  16. University for Development Studies, Tamale, Ghana | Climate Change and Food Security - Academia.edu.
  17. Klimatafel von Tamales / Ghana (de). Baseline climate means (1961-1990) from stations all over the world. Deutscher Wetterdienst.
  18. Banks companies in Tamale, Ghana - Page 1 - GhPlaces.
  19. Tamale Airport – GACL (en).
  20. "Tamale Airport", Wikipedia (in English), 2021-10-31, retrieved 2021-11-15
  21. Tamale West Hospital • Hospitals - Public • Tamale, Tamale.
  22. Ghanahospitals.org.
  23. Hospitals in Tamale: List of Health Facilities in Northern Region - Contact Details - YellGh.com (en-GB).
  24. God Cares Community Hospital, Northern.
  25. Bureau, Communications. Tamale Interchange 80% Complete; Tamale-Daboya Road To Be Completed In November 2023 (en-gb).