Liɣiri-nima din be Africa yuya

Diyila Dagbani Wikipedia
Liɣiri-nima din be Africa yuya
Wikimedia lahabaya bɛlima

African liɣiri daa nyɛla bɛ ni zaŋ binyɛra baligu,nɛma,binkɔbiri hali ti tabili ninsali nima ban bɛni m-mali shɛli ka bɛ mali li n-niŋdi taɣibu. Din bɔŋɔ pili la 17th century zaŋ kana, di ni daa niŋ ka "European nima zaŋ bɛ maŋ maŋa liɣiri kpe tiŋgbani shɛŋa bɛ ni daa zaŋ yaa kpe ni.

Di daa niŋ ka Africa tiŋgbana deei maŋsulinsi 20th century, shɛba daa na kuli mali la liɣiri din daa kuli bɛni maa dalima n-kuri bukaata amaa shɛba daa taɣiri bɛ dina yuya daliri shɛŋa zuɣu.Zuŋɔ, binyɛra daa zuɣusaa dubu nyɛla din chɛ ka niraba bɔri tiŋduya din liɣiri za yim (amaa ka lee chihira) , ka tiŋkpansi shɛŋa na kuli mali binyɛra shɛŋa n-taɣiri taba. Zaŋ kana silimiin goli 1 March 2019, Libyan dinar (LYD) n-nyɛ din mali yaa Africa.

Taarihi[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Pɔi ni-sulinsi ni saha[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Pɔi ni-colonial saha, binyɛra pam daa nyɛla din zaani liɣiri zaani Africa. Di shɛŋa n-nyɛ binwɔri,ingots, salima (salin zim mini salim kuɣa (the Asante)), peenmula, ayɔŋ, yɛlim, niɣiri, buhi, binyɛri kara, kpana, yari, ni din pahi pahi. 19th century saha bɛ daa naan tooi daa dabili Africa ni manilla liɣiri; nintuhi din bɛhigu ŋmani X ka nyɛ "bronze" bee kuri shɛli dabam.

Sulinsi ni saha[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Gbansabila ni daa be sulinsi ni saha (kamani bini din gbaai yuuni 1680 zaŋ chaŋ 1990) daa mali liɣiri bɛ ni daa kpe tiŋ shɛŋa ni, ni bɛ ti mali bɛ maŋ maŋa liɣiri. Lala liɣiri nima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ Somali shilling; Italian East African lira; n-ti pahi African franc (din be Francophone tiŋgbana ni). Gɔmnanti nima pam na kuli chɛ la lala liɣiri nima ŋɔ mini di yuya ni di dalima. Kamani shɛhira, British West African pound nyɛla Nigerian pound ni daa zani shɛli zaani, din daa pirigi shillings, pɔi ka naira naan yi ti zani di zaani.

Saha ŋɔ[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

So pala daa nyɛla din yi polo di ni daa niŋ ka tiŋduya nima yaa bɛhigu taɣi, ka di zuɣu tahi liɣiri taɣibu na: East African rupee (saha waɣila daabiligu ni Arabia mini India) daa nyɛla East African shilling ni zani nj-ti shɛli British ni daa lee tiŋ shɛli din daa gaŋdu lala yaɣili ŋɔ. Shɛba daa zaŋ ban baɣ'ba liɣiri labi: Botswana pula nyɛla South African rand ni daa zani n-ti shɛli Botswana yuuni 1976. Tiŋa shɛŋa na bɛ taɣi bɛ liɣirio hali bɛ ni deei bɛ maŋsulinsi, kamani shɛhira Uganda na kuli zani mi n-ti Ugandan shilling.

Africa tiŋgbana pama taɣi la bɛ liɣiri nahingbana di ni niŋ ka gɔmnanti pala deei (di tooi zooya ka tiŋgbani palli maa m-pa liɣiri maa zuɣu), amaa di sabbu danko na kuli nyɛ la yim. Yaha, Africa tiŋgbana pam liɣiri danko nyɛla din dooni tiŋa , ka di zuɣu ʒi liɣiri taɣibu na (e.g. the Zimbabwe dollar). Luɣ'shɛŋa bɛni ka daabihi ban ka shɛhira gbana nyɛla ban be soya zuɣu n-niŋdi daabiligu ni US dollars bee liɣiri nima din danko za luɣ'yini, ka bɛ nya ka dini n-tahiri binyɛra daa zuɣusaa dubu na. Tiŋduya nima ban taɣiri maa nyari anfaani n-gari banki nima ban taɣiri maa,amaa lala daabiligu ŋɔ tooi nyɛla nyɛla din bi saɣi ti.[citation needed]

Tiŋkpansi pam na kuli mali la taɣibu kali, ka bintaɣira maa mali jilima n-gari liɣiri gba (ka doli daliri nima kamani nira ni tooi ŋubi noo,amaa ka liɣiri). Hali di yi niŋ ka liɣiri zaŋ ku bukaata, binyara daa balibu tooi zooya.Tɛmplet:Cn Din bɔŋɔ chani mi n-doli sulinsi ni bɛnibu saha Rhodesian dollar din daa kuli nyɛ liɣiri din mali yaa ka gɔhi British pound.

Tiŋgbani yaɣa liɣiri nima[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

  WAMZ's eco (proposed)
  East African shilling (proposed)

Yaɣili[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Tɛha bɛni mi zaŋ chaŋ gbansabila liɣiri laɣim yihina ni, di ni tooi soŋ nam laɣ'yini n-ti Africa zaa, kamanio euro. laɣ'shɛli din na be zahimbu ni saha shɛŋa nyɛ bɛ ni booni shɛli afro or afriq.[1] Silimiin goli April 2021, Wamkele Mene, Secretary General zaŋ ti AfCFTA daa yɛliya: "M bi mi di ni yan yuui shɛm ka gbansabila mali laɣ'yini. Di ni tooi bi niŋ ka ti na bɛni, amaa di tu ni ti pili luɣ'shɛli m'mali yɛla zali dɛdɛ pirim la di ni niŋ ka laɣ'bɔbigu bi tooi che ka ti niŋdi daabiligu taba sunsuuni la".[2]

West Africa[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

West African Monetary Zone (WAMZ) tɛhi tɛha ni bɛ yina ni liɣiri n-ti West Africa tiŋgbana zaa, dini n-nyɛ Eco. Silimiin goli May 2020, French gɔmnanti mini 8 West Africa tiŋgbana daa gbaai shaawara, ni bɛ taɣi CFA franc n-ti Eco; amaa niya shɛli na bi kpuɣi zaŋ kana silimiin goli January 2021.[3] Amaa, COVID-19 pandemic zuɣu, Côte d'Ivoire tiŋgbani zuɣulana Alassane Ouattara daa yɛliya silimiin goli September 2020 ni o bi lahi bɔri ni di paai yuma ata zaŋ chaŋ anu ka bi niŋ.[4]

East Africa[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Lala n lahi nyɛli, East Africa tiŋgbani ni, East African Community tiŋgbana mali niya ni bɛ yina ni liɣiri din nyɛ zaɣ'yini, East African shilling zaŋ na hali ni yuunio 2012.[5] Di ni bi niŋdi la zuɣu, di tirisimi n-chaŋ yuuni 2024.[6][7]

Saha ŋɔ liɣiri-nima[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Saha ŋɔ gbaŋsabili tiŋsi liɣiri
Liɣiri ISO 4217 liɣiri dalinli Liɣiri dalinli Tiŋgbani
Algerian dinar DZD DA (Latin) دج (Arabic)  Algeria
Angolan kwanza AOA Kz  Angola
Botswana pula BWP P Tɛmplet:Country data Botswana
Burundian franc BIF FBu Tɛmplet:Country data Burundi
Cape Verdean escudo CVE Tɛmplet:Country data Cabo Verde
CFA franc
There are two different currencies called the CFA franc: the West African CFA franc (XOF) and the Central African CFA franc (XAF).
XAF FCFA Tɛmplet:Country data Cameroon
Tɛmplet:Country data Central African Republic
Tɛmplet:Country data Chad
 Republic of the Congo
Tɛmplet:Country data Equatorial Guinea
Tɛmplet:Country data Gabon
XOF CFA  Benin
Tɛmplet:Country data Burkina Faso
Tɛmplet:Country data Guinea-Bissau
 Côte d'Ivoire
Tɛmplet:Country data Mali
Tɛmplet:Country data Niger
 Senegal
Tɛmplet:Country data Togo
Comorian franc KMF FC Tɛmplet:Country data Comoros
Congolese franc CDF FC  Democratic Republic of the Congo
Dalasi GMD D Tɛmplet:Country data Gambia
Djiboutian franc DJF Fdj Tɛmplet:Country data Djibouti
Egyptian pound EGP LE (Latin)
ج.م (Egyptian Arabic)
Tɛmplet:Country data Egypt
Eritrean nakfa ERN Nkf (Latin script)
ናቕፋ (Ge'ez script)
ناكفا (Arabic script)
Tɛmplet:Country data Eritrea
Ethiopian birr ETB Br (Latin Script)

ብር (Ethiopic Script)

Tɛmplet:Country data Ethiopia
Ghanaian cedi GHS  Ghana
Guinean franc GNF FG Tɛmplet:Country data Guinea
Kenyan shilling KES KSh  Kenya
Lesotho loti LSL L (singular) M (plural) Tɛmplet:Country data Lesotho
Liberian dollar LRD $  Liberia
Libyan dinar LYD LD (Latin)
ل.د (Libyan Arabic)
Tɛmplet:Country data Libya
Lilangeni SZL L (singular) E (plural) Tɛmplet:Country data Eswatini
Malagasy ariary MGA Ar Tɛmplet:Country data Madagascar
Malawian kwacha MWK MK Tɛmplet:Country data Malawi
Mauritian rupee MUR Re (singular) Rs (plural) Tɛmplet:Country data Mauritius
Moroccan dirham MAD DH Tɛmplet:Country data Morocco
Mozambican metical MZN Mt  Mozambique
Namibian dollar NAD N$ Tɛmplet:Country data Namibia
Nigerian naira NGN  Nigeria
Ouguiya MRU UM Tɛmplet:Country data Mauritania
RTGS Dollar n/a $ Tɛmplet:Country data Zimbabwe
Rwandan franc RWF FRw Tɛmplet:Country data Rwanda
São Tomé and Príncipe dobra STN Db Tɛmplet:Country data Sao Tome and Principe
Seychellois rupee SCR Re (singular) Rs (plural) Tɛmplet:Country data Seychelles
Sierra Leonean leone SLL Le  Sierra Leone
Somali shilling SOS Sh.So.  Somalia
South African rand ZAR R  South Africa
South Sudanese pound SSP £ Tɛmplet:Country data South Sudan
Sudanese pound SDG LS or ج.س Tɛmplet:Country data Sudan
Tanzanian shilling TZS TSh Tɛmplet:Country data Tanzania
Tunisian dinar TND DT (Latin)
د.ت (Tunisian Arabic)
 Tunisia
Ugandan shilling UGX USh  Uganda
Zambian kwacha ZMW K Tɛmplet:Country data Zambia

Lua bi niŋ dede:bad argument #2 to 'title.new' (unrecognized namespace name 'Portal')

Lihimi m-pahi[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Noosi[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Kundivihira[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

External links[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Tɛmplet:Currences by continent