Dagbaŋ Nam Piligu

E-Class

Dagbamba yila Anabi Nuhu bi' so ŋun daa dɔɣi gbaŋ sabila zuliya dunia. O daa ʒila Masari(Egypt). Dagbamba daa yiɣisila Egypt n -chaŋ Sudan, n-yi Sudan and kpe Zamfara(Gombe) din be Nigeria la.

Taarihi wuhiya, ni Tohaʒee ba yuli n-daa booni Tiyaawumya. Yuli ŋɔ daa bi yi shɛli pahila o ni daa waɣi pam la zuɣu, dama bɛ yi daa yɛn di o fiila sheela o kurimmi pɔi ka naanyi wum bɛ yɛltɔɣa. Tiyaawumya daa dɔɣi bihi pam ka bɛ yino n-nyɛ Tohaʒee ŋun daa nyaŋ biyariga pam, o ni daa ti saɣiɔ0daadam o daa kpuɣila o ba napɔŋ n-kuri mɔɣini binkɔb' bihi ni zaɣ' kara.

O daa gɔrimi n-ti yi tiŋ yuli booni Mali, ka konyuri wum o pam ka o gindi bori kom n-ti yi paɣakurugu zuɣu ŋun daa be du kpula ata ni, din saha n-nyɛ Tohaʒee ni puhi paɣ' kpɛma ŋɔ ka yɛli ni o bɔrila kom ni o nyu, ka paɣ'kpɛma yɛli ni o ka kom dama mɔɣini binkɔbigu n-fa bɛ kuligi soli. Ka Tohaʒee daa vaa yiɣisi ni piɛm ni lɔɣu n-lu kuligi soli, o daa kula binkɔbigi ŋɔ ka ŋmaai o zuli n-kuna n-ti wuhi paɣa kpɛma ka lahi tooi kom maa kuna. Paɣ' kpɛma daa yɛliya ni o ko ku tooi nya, ka daa zaŋ Tohaʒee chaŋ bɛ ya nayili n-ti yɛli Naa di ni kana shɛm, ka Naa ŋɔ suhi daa paligi pam ka o yɛli ni di tu ni o balisi Tohaʒee wahu (ti o pini). Dina n-nyɛ Naa daa laɣisi tiŋ maa paɣasara zaa chisimam ni Tohaʒee lihi piigi o suhi ni gbaai so, ka o daa lihimi n-ti piigi paɣasaribil' ŋun luri wabili, dina n-nyɛ Naa bɔhi o ni wula n-chɛ ka o ti piila ŋuna ka chɛ ban za bɛ naba ayi zuɣu/ Tohaʒee ŋun yɛli ni "ŋun bɔri o paɣa wabiga, ŋuna n-tuɣira" ni ka lala ŋahili ŋɔ yina. Taarihi lahi wuhiya ni Sundiata n-daa nyɛ Naa Mali lala saha maa, ka daa zaŋ Tohaʒee m-pahi o tɔb' tuhiriba ni, o daa nyɛla ŋun di nasaranima pam tɔbiri puuni dama o daa zaŋla ʒim lɛbi o woligu.

Paɣawabga n-daa tiɣi puu dɔɣi bi' so ŋun yɛla ka baŋbu dama o daa kuli mali la kɔbiri n-ŋmani bingbaarigu, ka bɛ daa ti o yuli m-boli o ʒinani. O daa yiɣisina n-ti gorilla tɔhigu n-daa ti gɔ n-yi kuligi zuɣu kadi be tiŋ yuli booni Biuŋ din pa nyɛ Burkina Faso ka Dagbamba lee mili bilchinim faaso. Ni ka o daa nyɛ paɣasaribil ŋun saɣi paɣa, dina n-yɛ paɣasaribilia yɛn vaai guui, ka ʒinani yɛli o ni dimsuɣulo ni ninsali n-nyɛ o kaman ŋuna ka bɔhi paɣasaribila ŋɔ yuli ka o yɛli ni o yuli Siɣisibiga ni o ba n-nyɛ Biɔŋ Tindana.

Ʒinani daa dɔlila siɣisibiga n-kuli o ya n paai yuŋ ka bɛ duɣi ka yɛli o ni o ti kpuɣi bindirigu n-ti o numbo ni dama ŋuni kpuɣi o numbo, din saha ka tiŋ maanima booni o kpuɣunumbo. Siɣisibiga daa kpuɣi la puli dama o ni daa kpɛti ti mali bindirigu tiri Ʒinani saha shɛli maa, bɛ daa laɣimdimi, ŋuni daa dɔɣi Nyɛrigili, Namʒisheli n-ti pahi Maligimsim.

Ʒinani daa kula Biuŋ Tindana ka o daliri nyami tiŋ maa daa maani la o bihi maa ansarisi diyi daa niŋ ka bɛ ku binkobigu mali bɛ buɣa, bɛ zaŋ dila binbehi n-tiri o bihi ŋɔ. Lala ŋɔ zuɣu siɣisibiga daa zaɣisi la o yidan Ʒinani. Nabiyɔŋ Dahamani ni daa wum lala, ka o vaai yiɣisi ni o tɔbiri ni o kana ti ku Ʒinani, o paai n-ti nyɛ Ʒinani ka o baŋ ni ka o ni tooi ku so m-bala din saha ka o sɔŋ o kpara ka zaŋ suɣulo ni o mini Ʒinani gbaai saawara, ka Nabiyɔŋ Dahamani zaŋ o bi puɣiŋga yuli booni Suhiyini n-ti Ʒinani.

Nabiyɔŋ Dahamani daa ti lɛbila Biuŋ Naa, o nam yuli n-daa nyɛ Tiŋkurugu Naa. Suhiyini daa tiɣila puu n-dɔɣi bidibga yuli daa booni Ʒipupɔra. Nyɛrigili daa chaŋ mi ti ʒini ti ni pa booni tiŋ' shɛli pumpɔŋɔ Tongo la, ka Namzɛsheli mi chaŋ ti ʒini pumpɔŋɔ tiŋ yuli booni Wa, dina n-nyɛ Maligimsim mi yiɣisi chaŋ tiŋ yuli booni Navrongo.

Ʒipupura n-daa ti di Biuŋ Tindana o ba ʒinani ni daa zaŋ o nuhi dihi buɣa tiŋa, lala saha ŋɔ diyi daa niŋ ka Tindana yɛn chaŋ laɣiŋgu shee, bɛ yɛn dala dabili ŋun nyɛ ninsaringa ka bo anʒinfa tikpara n-dalim o di yi niŋ ka kpe zama ni. Tuɣiri-Nam ka bɛ daa booni o dam o tuɣirila Naa, dina su Dagbamba ni mali Tuɣiri-Nam shɛli polo ti nyɛli m-bala. Suhiyini n-daa dɔɣi Kumtili Ʒipupura bi'kpɛm sani n-zaŋ Gbewaa m-pa. Tɔ amaa, niriba pam daa booni o la kumtuurili dama taarihi wuhiya ni o dɔɣim dali Naa timsili n-daa kani. Kumtili n-daa di Biouŋ Tindana o ba Ʒipupura ni daa faa siɣi, di bi niŋ dabaayi ka Kumtili ŋmaligi ka chɛ Nam gbana, ka Gbewaa lɛbi Tindana.

Gbewaa daa yiɣisimi ni o niriba n-chaŋ luɣishɛli be Burkina faso ka bɛ booni li Koopela, amaa ka Dagbamba mili " Kuɣu Pɛla". Nolini taarihi lahi wuhiya, ni daliri shɛli din daa chɛ ka Gbewaa birigi yɔɣu ni o niriba daa bi yila shɛli pahila saha shɛli o ni daa di Biuŋ Tindana, ka nabiyɔŋ Dahamani mi nyɛ Biuŋ Tiŋ-Naa ka Gbewaa yɛli ni nolori ayi kutooi kpe nosuɣu yini ni ni din zuɣu o ni birigi yɔɣu. Taarihi wuhiya yaha, ni Gbewaa daa tɔ pam o nam polo dinzuɣu ka bɛ booni o "Yɔɣu Tolana". Gbewaa daa lahi yiɣisila Bawku n-chaŋ ti ʒini Pusiga. O paɣa tuuli yuli n-daa booni Gbaŋzaliŋ, n-zaŋ ŋun pahiri ayi booni Kaziya, ŋun pahiri ata n-daa nyɛ Galbaŋ n-ti pahi Katini. Lala daliri ŋɔ n su ka Yaa-Naa kam paɣa tuuli ni ban pahi diri Gbaŋzaliŋ, Kaʒiya, Galbaŋ, Katini ni ŋan pahi.

Gbewaa bi tuuli daa nyɛla bipuɣiŋga ka o yuli booni Fatɛɣu ka Dagbamba lee mi o Kachɛɣu ŋun daa nyɛ Napaɣa Gbanzaliŋ bia, n zaŋ Fɔɣu pa. Zirili n daa nyɛ Napaɣa Kaʒiya bia. Tohagu n-daa pahiri ayi, n-zaŋ Shitɔbu, Ŋmantambo, Shibee kpɛma, Beemoni, Lariwaaya, Yɛmtɔri, Ka yili kperi n-ti pahi ban kpalim dama o daa nam zuliya pam.

Naa Gbewaa daa mali la niya ni o yi ti kani, ni o napaɣa Gbanzaluŋ bia Fɔɣu n-nyɛ ŋun yan ʒini nam gbana zuɣu. Dahinshɛli ka Naa Gbewaa tim boli Gbanzaluŋ ka yɛli o, ni o yi kani ŋuni kpaŋmi o maŋ ka Fɔɣu zini gbaŋ n-kpalim nam ni, nolini Taarihi wuhiya ni Naazo ka o daa tim ni o ti boli napaɣa Gbanzaluŋ na dinzuɣu bɛ ni daa diri alizama shɛli maa zaa daa lu o tiba ni ka o daa zo yom chaŋ n-ti ti napaɣa Kaʒiya lahabali Naa Gbewaa ni bori ni Fɔɣu di nam shɛm o kalinsi nyaaŋa.

Napaɣ Kaʒiya daa bɔli o bia Zirili na n-ti yɛli o ni wum shɛm din zuɣu o daŋ yiɣisi di zuɣu, disaha n-nyɛ Zirili chɛ ka bi tam da'duɣiri ka di kpeei hali n-ti kɔŋ tiim, ka o chɛ ka bi gbi bɔɣi karili ka zaŋ gbala pili. Ka tim ni bɛ ti boli o tuzo ka o kana ka bɛ laɣim gbaai dama bɛ nya suhupielli, ka Fɔɣu kpuɣi napɔŋ ni o chaŋ o biɛli bɔligu, o ni kuli chɛ bela ni o paai Zirili ni ʒe kuɣu shɛli zuɣu maa ka gbala maa vurigi o niŋ bɔɣili maa ni, ka Zirili dii che ka bɛ kpaari da tula bahiri o zuɣu hali ka Fɔɣu ti kpi. Dabiɛm ni gbaai bana pɛbiriba ka pɛbri bɛ bana maa ka di kumdi" Zirili ku Fɔɣu wula ka ti yɛn yɛli Naa ". Din zuɣu n chɛ ka bɛ daa di booni o kufɔɣu amaa o nyuli n-daa booni Fɔɣu.

Taarihi wuhiya, ni bana ŋɔ kumsi ni daa ti lu Naa Gbewaa tibili ni, ka o tahi o kpamba zuɣu ni bɔ fɔmi ka o wum bana ŋɔ kumsi. O ni daa wumli pali o tiba ka di nyɛla Ʒirili ku Fɔɣu, ni Naa suhu daa yiɣisimi ka o zaŋ o nua kpahi tiŋa ka di bɔɣi ka o biligi lu dini ka labi ti mum. Naa Gbewaa kum n-daa bala.