Buɣim Chuɣu
| Yaɣ sheli | festival  |
|---|---|
| Tiŋa | Ghana |
| Din be shɛli polona | Tudu yaɣili |
| Dini be shɛli | Tudu yaɣili |
C-Class
Buɣim Chuɣu nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri Buɣim goli ni.[1][2]
Di Piligu
[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]
Taarihi wuhiya ni Buɣim Chuɣu nyɛla Dagbamba chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai 15th century, din daa niŋ ka Naa Zoligu nyɛ Dagbaŋ Naa.
Naa Zoligu n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa Shitɔbu n-di Yani gbana[3] Naa Nyaɣisi Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa.
O Nam dibu daa gbaala 1469 yuuni hali ti kpa 1486 yuuni.
O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini.[4] Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o.
Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu[5] yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee.
Naa Dariʒɛiɣu bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini.
Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi.
Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awei dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyola buɣim mɔkpala[6] din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mɔ' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri guŋgɔna ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ.[7]
Dini Tɔri Shɛm
[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]Di tɔbu ni, bɛ yiini la ʒiɛm yila.[8] Buɣim chuɣu tɔrila Buɣim goli dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi.
Chuɣu ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira.
Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila Dagbaŋ maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani Zabaɣisi, Kusahi nti pahi ŋmamprisi taɣimi n-deei li, n-che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu.
Shili Maalibu Zaŋ kpa Buɣim Chuɣu
[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala.
Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣinima. Lala niŋsim maa yɛn che mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samili n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samili ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka Dagbamba bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola, malifanima nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri.
Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni li Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima din guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu maa.
Buɣim Chuɣu Tɔbu Dabsili
[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]Buɣim tɔbu piinila yuŋ saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindira nyɛla bindir' gahinda dama nima n-kuli nyɛ li ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibɔra m-pa goma zuɣu ni kpiin' kura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛhi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, daŋ tihi nti pahi yɛlikura zaa yɛn nyɛla maalibu dindali maa. Daliri maa nyɛla bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu.
Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋni n-zahindi bɛ tima pɔi ka yuŋ naan zibi. Naa Limam niŋ nimmohi Nayili sampaani m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ.
Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumila nayili sambanni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi viɛl’tali.
Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka kpambaliba mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni.
Buɣim tɔriba ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuhi nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa.
N-ŋɔ ka yila maa chana;
"Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n-ya"
"Yoo yoo yoo yaa yo"
"Yoo yoo yoo yaa yo"
"Yoo yoo yoo yaa yo"
"Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya".
Bia ŋun ʒɛm ti Naa ŋɔ yeei, O ʒɛm saa nyinnyɛɣu, Bia ŋun ʒɛm ti Naa ŋɔ yeei, O ʒɛm saa nyinnyɛɣu, O ʒɛm saa nyinnyɛɣu.
Siblaa bia be mɔɣuni bo n-diri o yee? Yoo yoo yoo yaa yoo, kɔlaa bia be mɔɣuni bo n-diri o yee, Yoo yoo yoo yaa yoo. [9]
Zuliya Shɛba Ban Tɔri Buɣim
[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]Zuliya shɛba ban tɔri buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmamprisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi.
Zuliyanim' ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu.
Di Daanfaani Nima
[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]- Di teeri ti yɛli kura.
- Di kpaŋsiri ti kaya ni taɣaada.
- Di laɣindi simili ni dɔɣim nangbanyini.
- Di che ka bihi baŋdi bɛ kaya ni taɣada.
- Di teeri ti yuuni piligu.
- Di tiri ti zosimili.
- Di kahigiri ti nii, ka kpaŋsiri ti daalaafee.
- Di kpaŋsiri ti kali, ka booni ninvuɣusuma na ti biɛhigu ni.
- Di tiri ti nin'nyambo.[10]
- Di che ka ti baŋdi ni ti zaa yila yaankur’yino ni na.
- Di che ka tiŋduya nima baŋdi ti kali ŋɔ yɛla.
- Di che ka ti nyari saan’suma ti tingbani ni.
- Di tiri bihi liɣiri.
- Di che ka ti baŋdi ti daŋ.
Kundivihira
[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]- ↑ Naden, Tony. 2014. Dagbani dictionary. Webonary.
- ↑ https://www.hopinacademy.org/2021/08/18/the-story-of-buɣum-chugu-fire-festival-hopin-academy/%5B%5D
- ↑ Malik (2021-08-15). The Bugum festival ( Buɣum chuɣu) among the Dagomba people : • Dagboñ Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism (en-US).
- ↑ Ibrahim, Mohammed. Celebration of fire festival underway in the Northern Region (en-GB).
- ↑ Bugum Chugu | Beyond The Return (en-US).
- ↑ Yani celebrates Fire Festival after 17-year break (en-gb).
- ↑ MyNewsGH (2018-09-23). Chief killed in Fire Festival gunshot; police hunt for suspect (en-US).
- ↑ theprotour (2019-05-23). Bugum Chugu Festival (en-US).
- ↑ Malik (2021-08-15). The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism (en-US).
- ↑ {{Cite w eb|last=Malik|date=2021-08-15|title=The Bugum festival ( Buɣim chuɣu) among the Dagomba people : • Dagbon Kingdom - Home Of Culture, History & Tourism|url=https://dagbonkingdom.com/bugum-festival-among-dagomba-people/%7Caccess-date=2022-08-07%7Clanguage=en-US}}
- buɣum Chugu (2021), YouTube
- buɣum Chugu (Fire Festival) (2021), YouTube