Naa Yab Kuɣu Naa

Naa Yab Kuɣu Naa

title

E-Class

Kuɣu Naa nyεla Dagbaŋ Yaa Naa mini o bihi zaa yaba. Yaa naa yaba n-nyε Kuɣu Naa. Kuɣu nam piliya ka di waɣa. Kuɣu nam pilila Yani nam piligu dali. Naa Gbewaa bia n-daa nyε Kuɣu Naa. Kuɣu-Naa Sibɛɛ n-daa pili Kuɣu, Naa Gbewaa bia n-daa nyε o.  Ka o piligi Kuɣu zaŋna hali ni zuŋɔ.

Di Piligu

1. Tohaʒee n-daa dɔɣi Ʒinani, ka Kpuɣinimbo dɔɣi Ʒipupɔra. Ka Ʒipupɔra mi dɔɣi Kumtili mini o tuzo Gbewaa ka Mole-Dagbamba yina o zuliya ni. Gbewaa ni daa dɔɣi bi' shɛb m-bɔŋɔ;

1. Kachaɣu
2. Zirili
3. Fɔɣu
4. Sitobu
5. Ŋmantambo
6. Kuɣu Naa Sibee Kpɛma
7. Saŋ Lana Sibe' Bila
8. Sunsɔŋ Boo yɛligu
9. Kariga Naa Beemoni
10. Gundɔ Naa
11. Yɛmtɔri.
12. Sibee Bila daa lɛbila Saŋ Lana, ka Sibee Kpɛm' niŋ Kuɣu Naa ŋun gbaari Yaa Naa n-tiri Dagbaŋ. Din daa niŋ ka Zirili yihi Kufɔɣu n-di nam ka galisi n-ti Shitobu o kalinsi nyaaŋa, ka Shitobu daa nya ka di ŋmanila din daa niŋ Zirili mini Kufɔɣu sunsuuni maa nyɛla din ni tooi niŋ o gba mini Tohagu sunsuuni dina n-nam Mamprugu ni lahi tooi niŋ Beemoni mini Ŋmantambo gba sunsuuni. Din yɛn taɣi lala niŋsim ŋɔ, Shitobu daa nyahila yɛm m-boli o tuzo Sibee kpɛma mini o maŋ bi' kpɛm sani Naa Nyaɣisi, lala saha maa ka ti zaligu ni bɛ zaŋ nam nɛma yina ti zali ba ka bɔhi Nyaɣisi ni ŋuni n-nyɛ o kpɛma ka Naa Nyaɣisi daa bi di saha ka tiri ni Gaa Naa n-nyɛ kpɛma. Gaa Naa n-daa mali Naa Shitobu nam nɛma shili n-naai ka Shitobu yɛli ni "dimbɔŋɔ ni nyaɣisim n-lahi ka shɛli ti pahi o lɛbi Tindana n-ti Dagboŋ" ka yɛli ni bɛ zaŋ o chaŋ Yɔɣu. Bɛ yɛliya ka bɛhim biɛɣu ka dini, ni lala saha maa ka Kuɣu Naa Sibee kpɛma daa lɛbi Kuɣu Lana ni tuuli Kuɣu Naa bɛ ni zaŋ Dagbaŋ nam leebu niŋ o nuuni ka o daa lee Nyaɣisi Yaa Naa. Shitobu daa na bɛla o nyɛvuli ni ka Nyaɣisi di Yani. Naa Nyaɣisi ni di nam naai ka o tɛhi ni di tu ni o yɛligi Dagbaŋ, ka daa mali o ba Shitobu shaawara ni o niŋ alibarika niŋ o ni. Ka Naa Shitobu daa zaŋ yɛli o tuzo Ŋmantambo ŋun daa saɣi li ni suhiyini ka gba niŋ alibarika niŋ, Shitobu daa lahi yeli o tizo Beemoni ŋun daa pili Kariga nam ka o gba saɣi deei ka suhi n-ti o. Tɔ, amaa yɛltɔɣili ŋɔ ni daa paai Sibee Kpɛma, ka o daa yɛli Shitobu "ni o mali shili ni o gari tooni n-yihiri kuɣa mini tigbura din yɛn taɣi o soli ka o nyɛ nasara ni o chandi sheei". Lala saha ŋɔ ka bɛ daa zaŋ Kuɣu yuli ŋɔ n-ti Sibee Kpɛma Braimah din wuhi ni ŋuni yɛn maani kuɣa ka neei soli ka Naa gari. Din zuɣu Dagbaŋ Yaa Naa yi kani Kuɣu Naa n-za o zaashee pɔi ka bɛ gbaai Yaa Naa palli.l

Naa Nyaɣisi ni yiɣisi ni o ŋme ka yɛligi Dagbaŋ, o tuhi nyaŋ Namoɣu Tindana mini o bia Biziŋ ŋun daa ʒi luŋ ŋmɛbu n-kpe Dagbaŋ na. Ka Naa Nyaɣisi zaŋ Biziŋ lɛbi Namoɣu lana, Naa Nyaɣisi daa lahi tuhi nyaŋ Gbandara Tindana, Gbalpina Tindan ŋun daa be Yeni Gushie din be Savelugu polo la gba daa nyɛla Nyaɣisi ni nyaŋ so. Yuɣupini koligu Tindana, Langɔɣu Tindana, Naburugu Tindana, Fulaa/Salaa Tindana, Yɔŋduuni Tindana, Kparigu Tindana, Tamaligu Tindana, Yoŋ Dakpem yili Tindana, Zankali Tindana, Gbaano Ʒiri Guŋ yili, Kpanaashe, Buɣili Daatua, Tintaŋ Tindana, Kakpaɣu Tindana, Kasali Gbee Tindana,Pulinpuŋ Shabili Tindana, Kɔduriʒiɛɣu Tindana bɛ zaa daa nyɛla Naa Nyaɣisi ni tuhi nyaŋ shɛba gbaai yihila Tamale Buɣu Lana.

Vihigu wuhiya ni saha shɛli kam Naa Nyaɣisi yi ti lo tɔbu ni o chaŋ Tamale di nyaŋ di o mi, di daa niŋ lala paai buta. Daliri ŋɔ zuɣu n-tahi li ka bɛ yɛli ni tɔbu kutooi kpe Tamale bee so ku tooi liri ba.

Kuɣu Nanima

Kuɣu Naa Sibee Braimah ni kpi n-naai, ban di Kuɣu Nam shɛba yuya m-bɔŋɔ;

1. Kuɣu Naa Adam (bangu maŋ paɣa bia ʒiligi).
2. Kuɣu Naa Sunsuuni (kurisa paɣa bia Abudu, gbuŋgbuŋ turi babli yirigiya) ŋuni n daa nyɛ Kuɣu Naa Sibee Braimah bi' kpɛm sani.
3. Kuɣu Naa Abdulai Bila(suɣulo mali nyɔri suli n-ka shɛli) ŋun gba nyɛ Kuɣu Naa Adam bia.