Gundonaa Samata Abudu

E-Class

Gundonaa Samata Abudu
Silimin gɔli March 9, 1926 (run 98)
O ya Tiŋgbaŋ	Ghana
Education
Bala yɛlibu, sabbu bee buɣisibu	Silmiinsili
Tuma
Tuma	naa

Gundɔɣu Piligu

Naa Gbewaa bihi n-daa nyε Zirili, Kachεɣu, Kufɔɣu ni ban kam pahi. Taarihi wuhiya ni o bihi maa daa gari bihi pia ni ayopɔin, amaa n ni yɛn boli shεba ŋɔ n-daa nyε o bi’ kpamba. ʒirili ma daa bela o ko ka Kachεɣu mini Kufɔɣu mi laɣim ma. Kachεɣu n-daa nyε kpεma o ma bihi maa ni amaa ka daa lee nyε paɣa. Dagbaŋ puli ni mi, paɣa bi diri na' shɛli di yi ti niŋ ka lala nam maa dabba ni tooi di li. ʒirili nini daa kuuya pam kamani taarihi ni wuhi shεm amaa ka Kufɔɣu nini lee do tiŋa. Lala ŋɔ zuɣu, Naa Gbewaa suhu daa yuya ni o yi ti kani ka Kufɔɣu di o nam maa fali bee n-ʒini nam gbana maa zuɣu. Ka daa pii li n-nyili o naazo. Ka naazo daa niŋ lɔŋ lɔŋ ti zaŋ nyihi ʒirili ma Naa Gbewaa nia ni nyε shεli. Zirili ma ni daa wum dimbɔŋɔ, ka o daa boli o bia Zirili na nti yεli o, “ Tɔ ma a nya a ba ni lɔri a nia shεli bebo? A ba bɔri ni a tuzo Kufɔɣu ti ʒini nam gbana maa zuɣu o kalinsi nyaaŋga. M mi mi ni doo n nya a. Di zuɣu yiɣisi zani, ka pa ni lala, a ba ni fa nam maa n-ti a tuzo ka che a.” Zirili ni daa wum dimbɔŋɔ, ka o suhu yiɣisi pam ka o kuli yiŋa nti che ka bɛ gbi bɔɣ' zinli o yili zɔŋ ni. Ka daa lahi puhi o yili paɣiba daam kɔɣibu. Ka o dihi bε ni gbi bɔɣ’ shεli naɣichiinsi kamani nam ʒi’ shee la ka di viεlim yaɣi. Bε ni daa niŋ dimbɔŋɔnima zaa naagi, ka o tim ti boli Kufɔɣu na. Kufɔɣu ni daa paana, ka ʒirili yεli ni o chama nti ʒini nam ʒi’ shee ŋɔ ha. Kufɔɣu daa bi saɣi, o ni nyε bia zuɣu amaa ka Zirili mi zaya ni shee ka o ʒini ni dama ŋuna ka o mali li zali. Ka Kufɔɣa daa wum n-ti o beli ʒirili dama o daa bi zilisiri o ka daa ʒini lala ʒi’ shee maa. O ʒinibu n-to, ka di vurigi o niŋ bɔɣili maa ni. Ka Zirili daa dii che ka bε kɔrigiri da’ tula maa na n-ti niŋdi bɔɣili maa ni. Lala ka bε daa niŋ hali ka Kufɔɣu ti maai. Kufɔɣu ni daa kani naai, mɔhi n-daa garigi o kuli. Naa Gbewaa ni wum Kufɔɣu kuli ka o suhu daa dam ka o zaŋ o nua n-kpahi tiŋa ka di bɔɣi buyi ka o kpe ka di mim o n-niŋ bee n-vali o hali ni zuŋɔ.

Gundo Naa

Kufɔɣu mini Naa Gbewaa ni kani naagi, ka Ʒirili chaŋ ti ʒini  nam gbandi zuɣu. Ka Kachεɣu yεli ni yɛlli ŋɔ ku maagi o. Ka daa laɣisi o paɣa taba n-lo tɔbu ni bε ti tuhi Ʒirili. Ʒirili ni wum o tuzo paɣa ni lo tɔbu kanna o tuhibu, ka o daa che ka o yili nachimba bo kaɣ’ shihi m-malimali li ka di mali piεbbu, ka di kumsi yaa daa saɣi bana kumsi. Kachεɣu mini o nyaaŋa ŋɔ ni daa beni ti paana, ka Ʒirili nachimba ŋɔ piεbiri kaɣ’ shihi maa, ka dabiεm kpe paɣiba ŋɔ ka bɛ zo n-wali taba. Di daawabu ni daa ti gari, ka Ʒirili yεli ni bε chama m-bo o tuzo paɣa shee ti o na. Ka bε daa bo o hali ti nya o la Guŋ’ dɔɣu yɔɣu ni. Ka bε daa ŋunigi o kuli ti yεli naa bε ni nya o shεli. Ka naa daa yεli ni bε ni dihi o nam, ka daa zaŋ Gundo Naa n-ti o. Ka o leegi paɣiba naa. Taarihi wuhiya ni o gba malila o nama mini o tingbana n-leeri ba.

Gundo Naa Nam Dariza

Dagbaŋ taarihi wuhiya ni Gundo Naa n-nyɛ paɣiba zaa Yaa naa.Ŋuna n-nyɛ ŋun yɛri tiri paɣiba ka di zaana. Yaha, o lahi nyɛla ŋun be Dagbaŋ Yaa Naa gbaabu ni. Vihigu wuhiya ni Dagban kurili maa ha, kali nɛma daa yi bela nabipuɣinsi sani. Lala kali nɛma ŋɔ mi ka bɛ mali gbaari Yaa Naa. Din pahi nyɛla, Gundo Naa gba nyɛla ŋun mali o na' bihi n-leeri ba nanima ka bɛ gba jɛmdi o. Ka din pahi ka kpɛma di zaa puuni nyɛla, Dagbaŋ zaa, so kani n ni tooi ŋme Yaan Naa nagbankpeeni naɣila Gundo Naa. Ŋuna n ni tooi ŋme o nangbankpeeni o yi bɛ gbaai gbaari suŋ.

Gundɔɣu Nanima Ban ʒini Gbana Zuɣu

Nabipuɣinsi nam ni pili Dagbaŋ, Kachɛɣu n-daa nyɛ tuuli di li n daa nyɛ Naa Gbewaa bia. Ban dɔli o nyaaŋa na hali ni zuŋɔ n-nyɛ: Gundo Naa Namkulima (Zanjins bia) Gundo Naa Adisa (Naa Gariba bia) Gundo Naa Amina (Naa Abdlai Naɣ'biɛɣu bia) (bilɛɣ' suŋ kukɔŋ nyaɣira) Gundo Naa Hawa (Naa Andani Jirilɔŋ, Naanigo bia) Gundo Naa Amina (Naa Mahama bia) Gundo Naa Sana (Naa Alhassan Tipariga bia) Gundo Naa Samata (Naa Ziblim Bandamda bia)