Naa Binbɛɣu

E-Class

Piligu

Naa Bimbiԑɣu ka bɛ daa lahi booni Naa Jiŋli(nyuwɔɣ' karili ku nyaŋ jaŋ ŋubbu, dabɔba kɔbiga ku duɣi zuu ŋan be daa, Zanjina zuu ŋan daa Zanjina zuu Jiŋli) . Naa Zangina ŋun daa nyɛ N dan Yaa Naa yuuni (1648 ti kpa 1677) bi' kpɛm sani n-daa nyɛ o. Bɛ ni daa dɔɣi Naa Bimbiԑɣu bɛ daa zaŋ o mi n-ti Naa Bɛili Zohɛ Naa ni o wumsi o. Di daa nyɛla niŋsim shɛli ni Na shɛba ban diri warizohe ni bɛ wumsi Yaa Naa nabiiyɔna. Naa Bimbiԑɣu daa bi pihi biɛhigu alaha bɛ ni daa wumsiri o luɣ' shɛli maa, bɛ daa nyɛla ban muɣisiri ka lahi nahinda o biɛɣukulo kam. Di daa nyɛla dede n-ti bi' wumsirili kam tɔ amaa Naa Bimbɛɣu ŋun dini maa daa lahi gamla sariya, Naa Bimbiԑɣu tuma Zohɛ Nayili daa nyɛla mɔri che n-ti nayili wahu. Naa Binbiԑɣu daa bɛ nyari dira, dahinshɛli ka kum daa wumi o halli ka o ti pabigi ka napaɣa yi o zuɣu n-ti o saɣi tuliga ni ʒɛri, Naa Bimbiԑɣu nutali ni ka Napaɣa daa ŋmaai saɣim mini ʒɛri maa niŋ o. Ka o daa di saɣim maa ka guui bɔrili n zaŋli ti gbanzaba ka o daa she sabli n-ti o ka o zaŋ yili o nyingoli ni di gu ka taɣi o chuuta. Biɛh' shɛli Naa Bimbiԑɣu ni daa nyari o wumsibu sheei maa daa lahi paai tariga, dina n-daa ti che ka gbani doro gbaagi o dama o daa bi nyari kom sura.

Doro ŋɔ daa che ka daadam kam ŋun daa be Zohɛ Nayili kaɣiri yiri kpaŋ ka chɛri o ni dama o nyɔmi. Lala niŋsim ŋɔ daa che ka Naa Bimbiԑɣu kpuɣi napɔŋ ni o ti bo faako n-ti o maŋa, kpɛma kam o ni daa paai ni o sɔŋɔ daa zaɣisimi, bɛ shɛba n-nyɛ Balo Naa mini Kum-Lana. Bɛ niŋsim ŋɔ daa bi chɔɣisi Naa Bimbiԑɣu kɔba ni dahinshɛli ka o yiɣisi zaŋ o zuɣu ʒi kpatinŋa n-ti paai Kpatiŋa lana ka ŋme nupuɣu ka tɔɣisi din tahi o na. Kpatiŋa lana daa niŋla suhisaɣiŋgu ni Naa Bimbiԑɣu fabila maa ka lahi niŋ o muɣisigu dama o ku tooi sɔŋ o. Daliri shɛli zuɣu o ni daa bi sɔŋ Naa Bimbiԑɣu nyɛla, o daa bi bɔri ni di wuhi ni Zohɛ Naa nyɛla ba yoli ka lahi ka zaɣa ni bihi, din zuɣu o daa zɔrimi ni o ti kpe o Naa kpee taali ni.

Naa Bimbiԑɣu daa kuli bela Kpatiŋa dariginda nti yi Afa Abdulai zuɣu ka o ʒi o yiŋ tooni karindi kuraani saha shɛli Naa Bimbiԑɣu ni nyɛ o. Bɛ daa puhi taba ka Naa Bimbiԑɣu yɛli o din niŋ ni daliri shɛli din chɛ ka o be Kpatiŋa, Afa Abdulai daa zaŋ Naa Bimbiԑɣu lɛbi o sana ka lahi niŋ o saandi ni kukɔɣili ni shiri. Afa Abdulai daa chɛ ka o paɣa tam kotulim ni o su ka o niŋgbuna maagi, ka lahi laɣim o bihi n yɛli ba ni Naa Zangina bi' kpɛm sani m-bala tɔ amaa ka bɛ gaŋ o dama doro zuɣu. Ka o daa kpahi bihi zuɣuri ni, ni bɛ timi saamba jilima dama Naa Bimbiԑɣu nyɛla dahinshɛli Ndan Yaa Naa. O daa che ka bihi maa sɔŋ o ka o su Naa Bimbiԑɣu kom ka niŋ tiim ʒe o niŋgbuna zaa ka Afa daa pili kuraani bachinima sabbu ka paɣirili n-tiri o ka o nyura. Di daa bi di saha ka doro maa yiɣi ka firi o niŋgbuna ni ka niri ku tooi lahi nya di lahinli gba. Naa Bimbiԑɣu daa bi lahi labi Zohɛ Nayili ka daa kpalim Afa Abdulai yiŋa m-pili kɔbu ka bɔhindi kuraani. Afa Abdulai mini Naa Bimbiԑɣu daa kuli benimi ni suhipiɛlli, dahin yini ka afa Abdulai yɛli Naa Bimbiԑɣu ni di tu ni bɛ chaŋ Naya nti tim sandaani n-ti Naa Biɛli Zohɛ Naa dama ŋun ka bɛ daa zaŋ Naa Bimbiԑɣu ti ni o wumsi o. Bɛ ni daa paai Naya bɛ daa sheela Zohɛ nayili ka bɛ ŋmɛ nupuɣu ka puhi Zohɛ Naa ka yɛli o din tahi ba na ni ashili din beni. Zohɛ Naa daa chɛ bɛ taya ka afa Abdulai yɛli ni bɛ zaŋmi ba chaŋ Yaa Naa sani ka bɛ ti puhi o, ŋuna n-daa nyɛ Ndan Yaa Naa ka lahi nyɛ o ba dɔɣiro, Zohɛ Naa daa yɛlila afa Abdulai ni Naa mini o bi' kpɛm sani nina ayi bɛ nyari taba wuntaŋ ni, naɣila yuŋ. Zohɛ Naa mini o saamba maa daa chaŋmi nti puhi Naa Zangina ka o suhi daa paligi pam ka bɛ daa zaŋ lala saha maa n-di alizama. Afa Abdulai daa suhi soli Zohɛ Naa sani ni bɛ ni kpuɣi napɔŋ n-labi Kpatiŋa ni dama nyuya kɔbu saha m-bala.

O nam dibu

Di daa bi yuui bɛ ni daa labina Kpatiŋa ka tuumba yi Naya(Yendi) n-kana ti tiba lahibali ni Naa Zangina zaŋ o nuhi dihi buɣa tiŋa, ka afa Abdulai daa niŋ din tu shɛm ka zaŋ Naa Bimbiԑɣu galisi n-ti Naa Yab Kuɣu Naa ni o ʒini gbaŋ n-lɛbi Yaa Naa Gbaŋ-Lana n-ti Dagboŋ. Bɛ ni daa maali Naa ZanginaNaa Zangina kuli naai, Naa Andani Siɣili (bili bili ni nam polo, polo ku nam yoli, ba' so ŋun nye o karimbaan bindi, ni vaai o karimbaan bindi, Gbuɣindaa kumsi ni yirigi tiŋa, No' galli muni ku baŋ naani, saviɣu suŋ ni laɣim kuriti, zawuri baligu ni laɣim nohi). Lahiʒibu n daa niŋ dama halli kuraa gba bɛ daa bi zaŋ n-ti Naa Bimbiԑɣu bɛ ti yɛri tiŋa, ka nanima maa daa yɛli Bimbiԑɣu ni o zaŋmi suɣilo ka labi Kpatiŋa. Naa Andani Siɣili daa niŋla yuun' pia nam ni, o daa kpila yuuni 1687.

Ka tuumba daa lahi yiɣisi chaŋ Kpatiŋa nti ti Afa Abdulai mini Naa Binbiԑɣu tibili Naa Andani Siɣili ni kani shɛm, ka afa Abdulai daa pahi Naa Bimbiԑɣu suɣilo ka lahi yɛli o ni din tooi niŋ ka o lɛbi ŋun yan gbubi Dagbaŋ. Lala saha ŋɔ ŋun kam daa nyɛ nabiyɔŋ n-ti Yaa Naa daa nyɛla ŋun ni tooi di Yani hali o yi pa Naa ka ku nyɛ nabiyɔŋ.

Naa Bimbiԑɣu daa vaami yiɣisi ni o sɔmpɔya ni o ti maali Naa Siɣili kuli, lala saha ŋɔ yaha, Nam nɛma pam daa bela Nabipuɣiŋsi ban be Gbewaa yili (Katini), Nabipuɣiŋsi kaman Gundɔ Naa, Kpatu Naa, Kuɣulɔɣu, Shiliŋ ni ban pahi. Naa Bimbiԑɣu daa kuli puhirila o pirinima biɛɣu kulo kam, lala saha ŋɔ Naa Bimbiԑɣu yi chaŋ n-ti puhi nabipuɣiŋsi ŋɔ bɛ niŋ di o mi yerɛyerɛ ni ansarisi ka nanyi yɛra " Naa Bimbiԑɣu gbana ŋɔ simsa pam amaa ka shɛli n-ni tooi mɔŋ a nam ŋɔ a biɛbu ŋɔ zuɣu".

Dahinshɛli bɛ ni gindi yili ni bɛ naai Andani Siɣili kuli, ka Naa Bimbiԑɣu kpe ni o ti puhi o pirinima ka bɛ yaa pili o ansarisi malibu hali ka di ti zami ni sheei ka o yɛ nam nɛma ka bɛ nya, bɛ daa zaŋla kiŋkansi n-yɛli o nam nɛma ka yili Damba yili yila n-niŋ o ni o wa waa ka o daa zaɣisi. Bɛ daa dihi Naa Bimbiԑɣu hali ka o ti saɣiti Nabipuɣiŋsi ŋɔ ka wa n-chani nyaaŋa ni tooni n-kpari zɔŋ dunnoli polo. Butani bɛ zaŋ nɛma ŋɔ yɛli o ka Naa Bimbiԑɣu nimohi daa yiɣisi vaai kpe zɔŋ tuuli ka bɛ ŋmɛ Gingaani n-tuhi o soli, Namo Naa mini o luŋ ŋmɛriba n-daa ti Naa Bimbiԑɣu o Salima yuli" Bimbiԑɣu yi polo ku lahi sɔɣi". Lala dabisili maa n-daa nyɛ dahinshɛli bɛ ni gbaai ŋun yan deei Andani Siɣili, Naa Yab' Kuɣu Naa ni daa wum Gingaani kumsi ka o va n-yiɣisi ni o kpamba(Gomli, Kpatia ni Tuɣiri Nam) ka Gushei Naa ŋun daa be malʒɛri gba vana ni o ti nya o nina ayi. Nanima ŋɔ ban gbaari Ndan Yaa Naa la daa zaŋ Bimbiԑɣu kpe katini nti m-piigi o Naa, ka daa niŋ din tu shɛm ka o lɛbi Naa.

O nam yuma

Naa Bimbiԑɣu daa niŋla yuuni piiya ni ata Yani nam gbana zuɣu ka naanyi zaŋ o nuhi dihi buɣa tiŋa.

O bihi

Naa Bimbiԑɣu bi' kpɛm sani n-daa nyɛ nabiyɔŋ Piɛŋ Lana Mahami, ŋun paya n-daa nyɛ Piɛŋ Lana Abudu, n-zaŋ Nasa Lana Amuɣutaani, Nabiri Naa Mbariba, Nabiyɔŋ Tukasa nti pahi o pakpaŋ paɣibi lana Ataya.