Luŋsi Piligu Dagbaŋ

Luŋsi piligu zaŋmi ti gbaai Naa Nyaɣisi nam yuuni. Naa Nyaɣisi bia ŋun yuli daa booni Biziŋ la n-daa pili luntali Dagbaŋ.

Piligu

Naa Nyaɣisi daa nyɛla Naa Shitɔbu bia ŋun daa yiɣisi Pusiga n-chaŋ ti ʒini Yani Dabari din be Diyali polo 14th century saha, di ni daa niŋ ka Dagbaŋ kurili na wurim.

Naa Shitɔbu ŋun daa yiɣisi Dagbaŋ kurili ni Gbewaa nam nɛma, ka zaŋ o maŋ lԑbi yaa-lana Naa Gbewaa bihi ni, di bahi bahindi o ni daa mali salo pam ka bɛ za o nyaaŋa. Di zuɣu ka o daa pa o maŋ yupaa " Yaa-Naa", n-wuhiri ni o nyɛla Na' so ŋun mali yaa ka di chibira.

Naa Shitɔbu ni daa kani, o bia Naa Nyaɣisi n-daa dee.

Naa Nyaɣisi ni daa lԑbi Yaan Naa , o daa lola tɔbu ni o tuhi Tindaanima ban bi ŋmahi bɛ tiŋgbana ti o la din yɛn che ka o yaligi Dagbaŋ. Tɔb' ŋɔ puuni o daa kuri la Tindamba ka mali o bihi lɛbiri Nanima lala tiŋkpansi ŋɔ puuni.

Saha shɛŋa mi daa beni, ka o mali o ŋahinima mini o zonima n leeri ba nam din yɛn che ka bɛ miri o na.

Tindaamba ŋɔ n-daa nyɛ Dagban' maŋa n-ʒi pumpoŋɔ Dagbaŋ pɔi ka Yaanabihi kana.

Naa Nyaɣisi yaa daa wuligimi n-gili Tindan tinsi maa zaa, ka shɛbi daa zo ka che bɛ tinsi maa ka shɛbi mi zo n-sɔɣi. Naa Nyaɣisi ni daa paai tiŋ yuli booni Diyali Lunzoo. Ninvuɣ' shɛb n-daa sɔɣi be shɛli polo ka daa wum o mini o tɔb'nuu damli ka yi palo dama bɛ daa zɔrimi ni Naa Nyaɣisi ti ŋma bɛ zuɣiri. Bɛ daa gbanila bɛ duna zuɣu Naa Nyaɣisi ni daa paai ba na, bɛ daa zaŋla ŋmanchɛhi n-ŋmɛri taba ka di mali kumsim din viɛla, ŋun daa nyɛ ninkurugu bɛ puuni n-daa yiini yila ka salindi Naa Nyaɣisi n-yɛra

"nyini n-nyɛ tihi ni mɔrilana"

" nyini n-nyɛ dunia lana"

"nyini kuri shɛb ka gbahiri shɛba

" nyini n-nyɛ ti duuma".

Yɛltɔɣili ŋɔ daa che ka Naa Nyaɣisi kuli nam ka daa che ba.

Ka Naa Nyaɣisi daa bɔhi bɛ toondana maa ni banima n-lee nyɛ ba? Ka bɛ yɛli o ni bɛ nyɛla lunsi.

"N yuli Tusua, m bihi m-bɔŋɔ. Ti gbaami ni ti sɔɣi kpe n-guli a din yɛn che ka ti salim a n-yi a sujee ni". Yɛltɔɣa shɛŋa Luŋ Tusua ni daa salim' Naa Nyaɣisi maa, dini ka bɛ na mali salindi Yaan-Naa hali na ni zuŋɔ maa.

Naa Nyaɣisi zaŋ O bihi ayi n-ti Luŋ Tusua

O ni daa zo Lunzoo Tusua mini o bihi ŋɔ namboɣu naai, o daa zaŋla o biha ayi n-niŋ o sulinsi ni. O daa borimi ni Lunzoo Tusua wuhi o bihi ŋɔ yila mini binkumda ŋmɛbu. Biziŋ mini Ʒimadaa nyɛla niri mini o tizo. Bɛ ma daa kpimi o ni daa dɔɣi Ʒima, ma kalinsi ŋɔ zuɣu daa chemi ka Naa Nyagsi paɣiba muɣisiriba. Bɛ daa bi nyɛri diri vɛnyala din zuɣu bɛ gberi kum pam dabsa shɛŋa, n lihiri bi taba ka bɛ di n pali bi pua.

Bɛ daa yɛn niŋ shɛm di nyɛla bɛ zaŋ ŋman chɛra n ŋmɛra ka yiini, ŋɔ ka bɛ daa niŋda n-nyeri bindirigu bɛ tab sani n diri biɛɣu kam.

Biziŋ ni daa bi doo, o daa zaŋla ŋmani ŋun maali binkumda, o daa zaŋla binkobgu gbaŋ m pili li, biɛɣu yi neei ka yina ti ʒi o ba sambani ni n yiini o namboɣu yila. Dini ka o ba daa yi mali kpahinda ni o bi di.

Dahinsheli ka Naa Nyaɣisi tim n bɔli o, ni o kana ti ŋmɛ binkumda n ti o, dindali maa n-nam ka dɔɣi luŋ salima sokam ni mi" Dakoli nyɛ bia ba, Namlana.

Dakoli nyɛla bia

O ba nyɛla Naawuni

Paɣilana nyɛla kpɛma

O ba nyɛla Naawuni

ŋun mali ŋun dima

O ba nyɛla Naawuni

ŋun kɔŋ ŋun ʒiya

O ba nyɛla Naawuni

Bɛhi shɛli Biziŋ mini Ʒima ni be maa daa nyɛla muɣusigu pam nti Naa Nyagsi ka suhiri ni o nyɛ soli n yihirba.

O ni daa zaŋ Biziŋ mini Ʒima nti Luŋ Tusua, Naa Nyaɣisi daa zaŋ kpa Dipala nti ku di Tindana. N zaŋ Yuɣimpunkɔligu Tindana, Kasalligbee Tindana, Pulimpuŋshɛbili Tindana, Kiduhi-ʒɛiɣu Tindana, Barikpunatu zuɣu Tindana, Namɔɣu Tindana ni Gaa Tindana.

Ka Naa Nyaɣisi lahi tirisi n chaŋ Kumbungu nti ku di Tindana, ka pii o bia Binbiɛm n lɛbi Kumbuŋ-Naa.

Zuɣu ka o pii o bia Bɛyimwaa n lɛbi Naa.

Taarihi wuhiya, ni Dagbaŋ tiŋsi pam yuya mini di salima yila Naa Nyaɣisi bihi, o bapirinima ni o mini ban ʒini n tabili.

Kamani Karaga, Naa Nyaɣisi daa piila o bia Bɛɛmoni ka o lɛbi Kari-Naa. Din zuɣu ka Karaga salima nyɛ Bɛɛmoni yili.

Zangbaluŋ o daa pii o bapira Burizambo n lɛbi Naa.

Miɛŋ ka o zaŋ O bapira Bɛyukumba. Zabzugu ka o pii o bia Yalim, Nakpali ka o pii o bia Yɛmbaɣiya.

Naa Nyaɣisi bihi ban bahi n-nyɛ ;

Zɔɣu-lan Garimburi

Tibuŋ-lan Lunduu

Siŋ-lan laliyɔɣu

Gbungbaligu-lan pɔbisiŋmɛma

Diyali-lan shilinaa

Nyankpalilan Benyom

Namlan zulandi

Tamaligu goozabili

Gbuluŋlan Lukpaa

Vo-naa bambiliye ni ban bahi galisi.

Biziŋ lԑbi luŋa

Naa Nyaɣisi ni daa ku Namɔɣu Tindana, so daa bi nyɛ di Naa. Dahinsheli, ka o tim ti boli Biziŋ dama Ʒima daa bi niŋ nyɛvuli ka pooi kpi. Biziŋ ni paai na o bi niŋ kamani Nabia n-nye o, ka gbani tiŋ mini o niriba n pili Naa Nyaɣisi salimbu kadi gbaai Nyagsi lahaʒibu, ka o daa gbaai Biziŋ n lɛbi Namɔɣu-naa. Nolini taarihi wuhiya, ni di bahi bahindi Luŋ-Tua n pili luntali ka wuhi Biziŋ, amaa Biziŋ n pili luŋ ŋmɛbu, hali ni zuŋɔ. Din zuɣu luŋsi zaa asali chaŋmi di gbaai la Namo-Naa Biziŋ.

Din zuɣu luŋsi nyɛla Yaanabihi, amaa Biziŋ zuɣu ka bɛ nyɛ ban salimda, di zaa yoli luŋsi nyɛla ban mali dariza ka mali zaashee Gbewaa yili.

Zuŋɔ, Namo-Naa ŋun nyɛ N dan Yaa Naa ni piiri so la, nyɛla Dagbaŋ luŋsi toondana.

Luŋsi nama shɛŋa n-nyɛ ; Luŋ-Naa, Sampahi-Naa, lunzoo-Naa ni Taha-Naa. Dagbaŋ Naa kam mali la o lun-naa tɔ amaa, Yaan-Naa ko n mali Namo-Naa.

Luŋsi nyɛ naba zani Dagbaŋ

Di mini Naa Nyaɣisi daa zaŋ Namo-Naa nti o bia Biziŋ, luŋsi daa na bi kpe Dagbaŋ bee m mali ʒishee Naa Gbewaa yili pɔi ka Naa Luro " wundabli ku baŋ nini naɣila tuma ni" ni daa ti di Yani.

Naa Luro daa nyɛla Naa Zoligu bia ŋun daa nyɛ Yaan-Naa zaŋ gbaai yuuni 1557. O daa nyɛla ŋun pahiri Yaan-Nanim piiya ni ata Dagbaŋ zaŋ gbaai Naa Shitɔbu. Naa Dariʒiɛɣu ŋun daa di yuuni 1543-1554 la nyɛ Yaan-Naa ka o daa deei o ni daa faa siɣi.

Naa Dariʒiɛɣu daa kpila tiŋbili yuli booni Kalɔŋ o mini o niriba. Kaloŋ ka bi pa booni Daboya pumpoŋɔ. Naa Dariʒiɛɣu daa chani mi ni o ti puhi o ma be Daboya, ka Wangarindo tɔbia yuli daa booni Ibrahim Sumaila daa gu o soli. O daa kula Naa Dariʒiɛɣu mini o paɣiba ni bihi.

Ibrahim Sumaila daa nyɛla Nabia zaŋti Mandɛ zuliya ka lahi nyɛ tɔbtuhira ŋun daa kana ti ʒini zuŋɔ Ghana dini daa niŋ ka o mini o doɣim mali naŋgbaŋkp eeni. O daa ʒini la Daboya din be Dagbaŋ mini Zabaɣsi sunsuuni.

O ni daa nyaŋ Zabaɣi tiŋ ŋɔ, ka bɛ daa saɣiti o Toontali.

Lala Ibrahim Sumaila Ndewura Jakpa ŋɔ, daa gula Naa Dariʒiɛɣu mini o nyaandoliba soli ka o daliri nye ni Naa Dariʒiɛɣu kani mi na ni o ti liri o Kaloŋ.

Naa Dariʒiɛɣu ni kpi naai, ka Ibrahim Sumaila baŋ ni o kula ninvuɣu so ŋun bi mali shili ka lahi nyɛ Dagboŋ Naa, ka o daa zo chaŋ tiŋ yuli pa booni Kpembe.

Din zuɣu Naa Luro ni daa di Gbewaa gbana, o daa pomi ni o ni chaŋ Kaloŋ nti bohi bɛri Naa Dariʒiɛɣu kubu di saha yi paai.

Dahinsheli, ka o paɣi nyulilan' yiɣisi o suhi ni yɛtɔɣa, ka Naa Luro chaŋ Kaloŋ di mini Yɔɣu-Kpamba daa bi saɣi nti o.

Amaa, saha shɛli Naa Luro ni paai Kalɔŋ Ibrahim Sumaila daa zomi ti be Kpembe, ka Naa Luro mini Zabaɣisi Naa yuli booni Kalɔɣisi Dajia daa zaŋ bi nyɔri kpa taba.

Naa Luro ni daa di nasara tɔbu ŋɔ ni, o daa timmi boli o wari bari so o nin ni tiɣi ka o yuli booni Wɔri-Nachim zom ʒi biɛri ni o chaŋ ti bo ŋun ni tooi salim o, ŋun yan yili ka salim o ka kpuɣi soli labina Dagbaŋ.

Wɔri-Nachim Ʒom ʒi bɛiri pun vaa yiɣisi pumpoŋɔ ka o mini yu pɛbira paana ni yuu o nuuni, o pili pɛbbu ka Naa Luro yɛli ni o chala ni o nyɛla ŋun tu Atani mini Alizumba dali yeli maana. Ni o pala ŋun ni tooi salim tɔbu ni din zuɣu o kulli ma.

Wɔri-Nachim Ʒom ʒi bɛiri daa lahi chaŋ ti zaŋ Batandana , Batandana nyɛla ninvuɣ so ŋun ŋmeri binkumda ni Bindili, bindili nyɛla bi ni zaŋ binkɔgu gbaŋ m pili ŋman karili ka di be ka luŋa. Amaa Batandana ni pili ŋmɛbu o bi yɛra ka kuli fo ka ŋmɛri mi, ka Naa Luro daa yɛli o ni o gba chama ni ka tɔbu ni baaŋa n-nyɛ o.

Naa Luro suhi daa yiɣisi pam ni Wɔri-Nachim Ʒom ʒi bɛiri ni bɛ tooi nya tɔbu ni baaŋa na nti o, ka daa vari so ni zuɣu ŋmali ni o yibi kpaŋ omaŋ nye baaŋa ŋun tu tɔbu ni.

Ka Wɔri-Nachim Ʒom ʒi biɛri chani ka nyehiri nintam dama o bi lahi mi o yan chaŋ shɛli, din zuɣu o daa ku dihimitabili ni o nyɛvuli naa maa, din saha ka tuhi doo so yuli booni Tikub-Naa. Ka Wɔri-Nachim Ʒom ʒi biɛri tɔɣisi din kana shɛm, ka Tikub-Naa yɛli ni o bom laɣifu mini guli na pɔi ka o soŋɔ, ka Wɔri-Nachim Ʒom ʒi biɛri saɣi ti.

Tikub-Naa ŋun kpuɣi o nuu tiri Diyali(Diare) polo, cham Zooshiri yili, ni a nya Biziŋ bia o yuli Lunʒɛiɣu n dihitabili ni o ni tooi fa a nyɛvuli bahi.

Dibi di saha, ka Wɔri-Nachim Ʒom ʒi biɛri pun be Lunʒɛiɣu yiŋa, Lunʒɛiɣu ni wum ni Naa Luro n bori o ka dabiɛm gbaai o. Dinzuɣu ka o niŋ yom boli o bia ni o chaŋ Kpachi Yɛlizoli nti boli o beya na;

Luŋ Yɛmo Dapiɛliga

Luŋ Naɣ'nyili kɔŋ sabili

Luŋzoo muɣiyili

Luŋ ŋmɛbo viri

Luŋ ŋmɛ Tisua

Luŋ ŋmɛ digando.

" yɛlimba ni bi niŋ yom, ni Naa so ŋun zaɣisi tɔbu ni chandi wuuni ka chaŋ shɛɣuni n boli ti" ka yɛli.

Lunʒiɛɣu mini o tuzɔhi paa na Nam ka biɛm ni, ka gbani Naa Luro tiŋa. Amaa ka Naa Luro puhi ba din tu ni bi saɣila, ka bi ŋmɛri lunsi ŋɔ, pɔi ka Naa Luro ti yen yɛli yɛtɔɣili, ka Lunʒiɛɣu pun pili o salimbu. Na'dabili ŋun lee che tɔbu yibu wuuni, ka yiri shiɛɣuni.

Ka Lunʒiɛɣu chaŋ di piligi tiŋ kam Naa Luro ni di pɔi ka naai di Yani. Nolini taarihi wuhiya ni Naa Luro n-nyɛ ŋun di Nama Dagbaŋ n gari Naa kam, bɛ yɛliya ni Naa Luro daa di Nama pihinahi pɔi Yani dibu.

Naa Luro ni wum Lunʒiɛɣu sallima ŋɔ, ka o zuɣu piri ka o yɛli Wɔri-Nachim ʒom ʒi bɛiri achiika zuŋɔ a shiri zaŋ tɔbu ni baaŋa na din zuɣu n chaa.

Naa Luro ŋun yɛli Lunʒɛiɣu ni o na zanimi pɔi ka bi puhi taba, ka Naa Luro puhiba n lahi puhiba ka bɛ ŋmɛri la lunsi ŋɔ, dini lɛbi kali luŋsi ni. Din zuɣu Yaan-Naa yili bi puhi luŋsi bɛ saɣiri mi ka ŋmɛra luŋa.

Ka Naa Luro puhi ni bi ku piɛlaa n duɣi bindiri nyaɣsili nti Lunʒiɛɣu mini o taba, lala niŋsim ŋɔ n dɔɣi luŋ kumsi nayili ka Dagbamba booni sambani luŋa. Sambani luŋ ŋɔ ŋmɛbu n-nyɛ din teeri Dagbaŋ Naa kura yɛla. Luŋ ŋɔ yan pilimi Naa shɛbi ban gari ni ban dee hali na nti paai Naa so ŋun na di n ʒiya.

Di zooya pam ka bɛ yi ŋmɛri sambani luŋa, ban ŋmɛri ŋɔ bi booni naanim ban gari kati Naa Luro, luŋ maa yi ŋmɛn naai, Naa yan kula binkɔbigu, piɛlaa ka bi kura.

Naa Luro ni mali Shili ni o labina Dagbaŋ , ka Lunʒiɛɣu mini o tizohi ni luŋsi yiɣisi doli o ni Baŋgumaŋa yila

" man dii yɛli ka nyini bɛ lan nya?

" bɛ pan boma bo n jɛ".

Baŋgumaŋa ŋɔ yila ka lunsi yiina nasara yi ti nyɛ tɔbu ni, bee Naa yi kpi, amaa luŋ yi ŋmɛri sambani luŋa nti paai Naa Luro, o yan zaŋla Baŋgumaŋa n dolisili.

Nasara shɛli Naa Luro ni daa nya Kaloŋ la, n daa ʒi Lunsi n kpena Dagbaŋ pulini.