Dagbaŋ Nama Dunnoya Piligu
{{E-Class}]
Yani dunoya yibu nyɛla daantali kpeeni n-ti Dagbaŋ taarihi. Di nyɛla piligu mini din dɔɣi pumpoŋɔ na gadama ni Yani mobu Dagbaŋ. Zaŋ gbaai Naa Gbewaa, Yani nam maa zani mi n-ti Yaanabihi di mi daa zooya ka ban kpaɣiri bori nam maa mali yɛmbinbiɛri n diri Yani gbana. Ma bihi yiɣisi tuhiri taba tɔbu ni din yɛn che ka bɛ paai bɛ ba yili dama dini nyɛ Yaanabihi kam suhugu. Yaanabihi bahigu n di Yani gbana ni kinkansi ni ninvuɣu kuli n daa nyɛ Naa Yakubu I( Yakubu Nantoo) yuuni 1799-1839. Naa Suman Zoli nam dibu yuuni 1778-1799. Yɛlizoli Lan' Laɣifu daa niŋ la kpaŋmaŋ' ni o sɔŋ o ŋahiba ŋun daa na diri Miɛŋ ni o nya Yani. Yɛlizoli lana Laɣifu mini Naa Yakubu Nantoo daa laɣim la tɔb' bihi ka bi daa libigi liri Naa Suman Zoli, n nyaŋ o tɔbu bihi ka ku Yaan-Naa Suman Zoli. Ka Miɛŋ lana Yakubu di Yani gbana ka o nam yuli nyɛ Yaan-Naa Yakubu I, ka o di hali ti paɣi Naawuni yuuni 1839. Naa Yakubu I bihi n daa nyɛ Naa Abdulai ( Abudu yili) ni Naa Andani ( Andani yili).
Naa Yakubu I nam saha, o ŋahiŋga Yɛlizoli lana Laɣifu daa yiɣisimi ni yaa dini daa che ka o di Nama awɔi. Nam shɛŋa o ni daa fa n di n-nyɛ Zabzugu, Gbungbaliga, Taɣinamo, Nakpachia, Korili, Kunkoŋ, Demoŋ, mini Chim. Naa Yakubu I bihi ŋun be tooni Abdulai, Andani ni Mahami mali dabiɛm ni Yɛlizoli Lana Laɣifu nyɔri yaa pam kani tooi fa Yani di yi ti niŋ ka bɛ ba kani.
Naa Yakubu I bihi ŋun daa gari tooni Abdulai, Andani ni Mahami daa mali la dabiɛm ni Yelizoli Lana Laɣifu ni nyari yaa sham maa, o ni tooi ti fa Yani di bɛ ba yi kpi. Di mini Yelizoli Lana Laɣifu ku nyɛ paɣabia ka Dagbaŋ kali soli o bi diri Yani.
Saha shɛli Yaanabihi ŋɔ ni bɔri ni bɛ ku Yelizoli Lana Laɣifu ŋun daa nyɛ barina n-ti ba ni kana din niŋ ka Yaa-Naa Yakubu I zuɣu dam.
Yelizoli Lana Laɣifu ni wum o ŋahiba barigu, ka o chaŋ Yani n-ti bo bandi m-piri o naba din yɛn niŋ ka o che tuumbiɛri mini niriba pɔhim tumbu. Lala niŋsim ŋɔ baligili n-ti Yaanabihi ŋɔ ka bɛ yɛli nyaŋ bɛ taba maa ni Yelizoli Lana Laɣifu bɔri ni o fa Yani.
Ka Yaanabihi ŋɔ laɣim tɔbu bihi n tuhi Yelizoli Lana Laɣifu tɔbu shɛli din daa niŋ Demoŋ. Ka Yelizoli Lana Laɣifu daa lu tɔbu maa ni.
Yaanabihi ŋɔ yembinbiɛri daa bi naai dama bɛ so daa bi diri Yani dunnɔya ŋɔ shɛli ka kutooi paai Yani di la zuɣu, di yi niŋ ka bɛ ba Naa Yakubu I kani.
Naa Abdulai ŋun daa diri Tampioŋ, Naa Andani Nyoŋ lana ni Naa Mahami Nakpali Naa. Ka saha kana ka Karaga Naa Mahami kpi. Ka bɛ naai noli ni bi bo Karaga n-ti bɛ ni yino, bɛ bi niŋ saha ka Naa Yakubu I pii o tizo ŋun daa nyɛ Sunsɔŋ Naa Yahaya n ʒili Karaga. Nabihi ŋɔ kutooi n-nya di shɛli. Tuuli Naa Mahami daa zani m pahi Yelizo Lana Laɣifu polo tɔbu shɛli din daa ŋme Demoŋ, din pahi ayi, baɣa daa kpahila o zuɣuni ni o yi di Karaga din nyɛ Yani dunnoli la, o ni di Yani o ba yi kpi. Daliri din pahi ata ni din niŋ talahi tiba nyɛla bɛ nya Yani dunnoya ŋɔ shɛli n-ti bɛ ni so pɔi ka bɛ ba kpi. Ka nabihi ŋɔ lahi laɣim tɔbu bihi ka bɛ gu Kari-Naa palli ŋɔ n ku o saha shɛli o ni daa chani Karaga.
Nabihi ŋɔ niŋsim ŋɔ daa yiɣisi Yaa Naa Yakubu I suhu pam ka o daa lo tɔbu n tuhi nabihi ŋɔ. Yaha, ka nabihi maa lahi di nasara tɔbu shɛli din daa tuhi Vittin mini Banvim Dohini din miri Tamali la.
Amaa, bɛ daa chɛla bɛ ba nyɛvuli ka o daa di Yani hali ti kani. Nabihi ŋɔ daa fala Savelugu mini Miɛŋ ka Naa Abdulai ( Aburu Yili) lɛbi Miɛŋ lana ka Naa Andani di Yoo Naa, ka bɛ nyaandoliba ni yino Sakpe Naa Adama daa di Karaga din daa na ka Naa.
Naa Yakubu I ni kani, o bia Miɛŋ Lana Abdulai (Aburu yili) n daa lɛbi Gbaŋlana n di Yani lɛbi Ya Naa Abdulai I. O tizo Korli Naa Mahami daa bi yuu n di Yani dunnoya ŋɔ shɛli, din di yan nyɛ dunnoli ata m pahila ka kpihim. Din niŋ ka o bihi daa bi tooi paai bɛ ba maa, bɛ nam dibu tariga nyɛ Korli.