Yiɣi chaŋ yɛligu maŋamaŋa puuni

Viɣu

Diyila Dagbani Wikipedia
Viɣu
taxon
Yaɣ shelinooŋa Mali niŋ
Di bukaataowl Mali niŋ
Nangban yiŋga YuyaStrigiformes Mali niŋ
Yaɣili Kpamliorder Mali niŋ
Lamba ZuliyaAfroaves Mali niŋ
Taxon common nameugler, sove Mali niŋ
Pilibu saha60 million years BCE Mali niŋ
Bindirigu ni yiri shɛli naEuropean Rabbit Mali niŋ
Kumsi malibuQ47261571 Mali niŋ
CITES AppendixAppendix II of CITES Mali niŋ
Taxon rangeBrazil Mali niŋ

Viɣu[1] nyɛla noonsi puuni yino. Viɣu yila noonsi bal'shɛli siliminsi ni boli Strigiformes la ni na[2]. Ka bɛ balibu balibu maa tooi paagi kɔbishii, bɛ zaɣ' yino n-nyɛ Viɣu ka bɛ zaɣ' bɔbigu mi nyɛ Viri. Viri tooi zooya ka bɛ woli m-be bɛ konko ka lahi zoogi ka bɛ yirina yuŋ.

Viɣu malila biɛhi dibaayi ni kpunkpama dibaayi din biɛhigu tooi che ka o ni tooi yiɣi ka vuhirigu ku tooi wum o damli. Noombili ŋɔ gba tooi zooya ka o zaani titaa bee tip. Viɣu malila zuɣu titali ka mali wumbu o luɣa ayi maa zaa polo. Viɣu nyinnyari nyɛla din gba diri pam. Viɣu nyɛla nooŋa ŋun mali ninkara, hali ka o yi tooi lihi chirigi ninsali nini polo faashee ka suhu na saɣim bee ka dabiɛm gbaagi a. Ka viɣu lee lahi nyɛ nooŋa ŋun gbihiri pam. Binniɛŋ ŋɔ mali saha gba ka o tam tia zuɣu ka a ni tɔ taaya bee n-labi o kuɣa bu shɛm ka o ku yiɣi ka di nyɛla gɔm n-wuli o shɛm maa.

Tɔ amaa, Viɣu mali bali shɛŋa ŋan biɛhigu yi di konko kamani viɣu so siliminsi ni boli northern hawk-owl la, ŋun nyɛla viɣu so ŋun zoogi ka o yirina wuntaŋni. Yaha, siliminsi lahi booni viɣu so burrowing owl. Lala viɣu ŋɔ mi nyɛla Viri bali shɛli ban tooi zooi ka bɛ zaɣi bɔbigu yiɣiri doli taba bɛ yi yɛn chaŋ luɣilikam.

Viɣu bala bala maa zaa gba pula pubu dibaayi: Ban nyɛ Viɣu maŋa ni silimiinsi ni boli pub' shɛli barn-owl, Tytonidae[3]. Viri tooi zooya ka bɛ gba tooi diri binkɔb' bihi, binneembihi ni noonsi, amaa bɛ bali shɛba gba tooi gbaɣiri zahim. Viri bela dunia luɣilikam gbaa yihila luɣi shɛŋa maasim ni yaɣi pam ni ko' sunsuuni tiŋgban' shɛŋa din be vim vima ni.

Viɣu ni laɣim zaɣi bɔbigu silimiinsi booni ba la "parliament"[4] ka Dagbamba mi booni ba Viri.

Viɣu nyɛla noombili so ŋun mali nin' kara ayi ka di be o tooni di mini tib' vɔri ayi, ka lahi mali noli din ŋmani tɔrili dini. O nini maa teemi ka o kɔbiri maa nyɛ din kpulisi ka yi polo viɛnyɛlinga. O nini maa gba mali nahingban' shɛli din gili o nina. ka kɔb' shɛŋa din be nahingbaŋ ŋɔ puuni tooi che ka viri wumdi kumsi yaɣi bɔbigu katiŋa ha o tib' vɔya maa puuni. Noonsi pam malila bɛ nimbihi ka di be bɛ zuɣu luɣa ni, amaa viɣu ŋun malila nin' kara ayi ka di be o tooni din che ka o ni tooi nya katiŋa ha hali o yi be zimsim ni gba. Viri malila nelinsi ayi, bɛ ni mali nina ayi la zuɣu, amaa pɔi ka bɛ lihi binshaɣu din ka bɛ tooni, shee ka bɛ ŋmaligi bɛ zuɣu n-kpa lala bin maa, dama bɛ nina maa nyɛla din ka folinga zaŋ kpa dambu polo, kamani noombihi shɛba ban gba ku beni. Viri nelinsi bela katiŋa ha ka di zuɣu che ka bɛ ku tooi nya binshaŋa din miriba pam. Viri tooi mali silimiinsi ni boli binshɛli filoplumes- din be ka kɔbiri la m-be bɛ noli ni mini bɛ bɛma zuɣu n-tooi baŋdi binneembihi shɛba bɛ ni gbahiri diri ni be luɣi shɛli. Bɛ katiŋa nelinsi kpaŋsirila zimsim ni.

Viri ni tooi ŋmaligi bɛ zuɣu ni nyingoli kamani luɣili hali ti kpa luɣili. Viri malila nyingoli kɔba ka di kalinli yiɣisi pia ni anahi - ninsalinima din kalinli nyɛla ayɔpoin kɔnko - ka bɛ ʒi' soya din ʒiri ʒim n-tahiri bɛ nyingoli yaɣili ŋɔ ni bɛ ŋmaari ʒi' shɛli din chani bɛ zuɣupurini di yi ti niŋ ka viri ŋɔ ŋmaligiri bɛ nyingoli. Ti yi kpe puuni n-ti lihi li viɛnyɛla, vo' shɛŋa din be lala viri ŋɔ nyingoli kɔba ŋɔ puuni ka ʒi' soya maa doli li n-chana nyɛla din gari ʒi' soya maa kamani bupia zuɣu, ka dimbɔŋɔ miligi ka che voya maa barilim ni yi saɣisi ʒi' soya maa- kamani din nyɛ shɛm ninsalinima puuni; luɣi shɛŋa ʒi' soya ŋɔ ni doli kpɛri nyingoli kɔba ŋɔ ni nyɛla din du zuɣusaa viri nyingoli puuni ka dimbɔŋɔ miligi ka che din be noombihi shɛba ban pahi puuni. Nahingbaŋ ŋɔ chɛmi ka folinga beni, ka ʒi' soya ŋan yuli booni carotid arteries laɣindi tabi pam, ka lala ʒi' soya laɣingu ŋɔ nyɛ din galisi gari din kam be noombihi ban pahi puuni, dini n-che ka ʒi' shɛli di chani bɛ zuɣupurini bɛ ŋmaara di yi ti niŋ ka bɛ ŋmaligiri bɛ nyingoya.[5][6]

Viɣu so ŋun pɔri n-nyaŋ viɣu kam ka o timsim fulim n-nyɛ 31g ka o woɣilim ti tariga nyɛ 13.5cm- n-nyɛ Viɣu so silimiinsi ni boli elf owl .[7] Viri shɛba ban gba di yɛn be ka ŋa n-nyɛ Viɣu so ŋun bi yoli nyabu ka ŋan yuya silimiinsili nyɛ long-whiskered owlet ni Tamaulipas pygmy owl.[8]

Viri shɛba ŋan galisim nyaŋ viɣu kam nyɛla viri bala ayi; ka ŋa yuya nyɛ eagle owls; bee Eurasian eagle-owl (Bubo bubo) ni Blakiston's fish owl (Bubo blakistoni). Viri nyama puuni, din galisim nyaŋ viɣu nyaŋ kam woɣilim ti tariga nyɛla 71 cm (28 in), bee 190 cm (28 in) o yi teegi o kpunkpama ka o timsim nyɛ 4.2 kg (9+14 lb) [9][10][11][12][13]

Viri malila kumsi balibu balibu din niŋ ka bɛ nyɛ konkoba la zuɣu; ka kumsi ŋɔ tooi sɔŋdi ba ka bɛ tooi baŋdi taba shee zaŋ kpa be nama polo, lala kumsi ŋɔ lahi sɔŋdi ba ka bɛ varisiri binneembihi shɛba ban yɛn kpaɣinti ba bindira nyabu polo. Bɛ kumsi ŋɔ gba tooi sɔŋdi baŋdiba ban vihiri ka karindi noombihi silimiinsi ni boli shɛba ornithologists bee birders- ban lihiri noombihi wubisibu ni biɛhisuŋ polo, ka bɛ baŋdi viri ŋɔ ni be luɣa shɛŋa ka ni tooi waligi ba m-pu m-pu ba, kamani din pun yɛli piligu la ha. Viri ninni malila nahingban' shɛli din gili o nina din che ka viri wumdi kumsi yaɣi bɔbigu katiŋa ha o tib' vɔya maa puuni. Viri balibu pam puuni, nahingban' ŋɔ bi saɣisi taba din yɛn che ka o baŋ luɣi shɛli kumsi maa ni yirina viɛnyɛla.

Viri kɔbri nyɛla din sɔŋdi ba ka bɛ tooi sɔɣira, n-guri bɛ maŋa ka chɛri barina, amaa viri balibu balibu malila chiha bɛ nina polo mini bɛ zuɣiri ni, ni bɛ tib' vɔri polo. Viri lahi mali nin' shɛŋa ŋan mali kama. chiha ŋɔ tooi zooi viri bali shɛŋa ŋan be luɣi shɛŋa din be polo ni, ka lahi tooi sɔŋdi ban viri ŋɔ ka bɛ nyari taba zimsim ni.[14]

A stamp from the Soviet Union, 1979

Viri nama waliginsim nyɛla bɛ ningbuna ni bɛhigu waliginsim din be vilɔri mini vinima ban nyɛ zuliya yini. Vinyɛma nyɛla ban baribari n gari vilɔri.[15] Bɛ ningbuna bɛhisi waliginsim nyɛla din be zuliya nim puuni pam, ka bɛ tooi zahindili ni bɛ bin yɛra kamani bɛ kpuŋkpama galisim ni bɛ timsim.[15]

Vihigu shɛli yina wuhi ni mali shaawara kamani ni gongili m-bɔri bindira nyɛla din che ka vi' nyɛma maa bahi gari vilɔri maa, din yɛn che ka vilɔri maa bindirigu bo' n-di ku niŋ tɔm. Bindirigu bɔbu ni di nyabu tooi niŋdila soochi ti viri nama nama saha. Viri bali' shɛba puuni, vi' nyɛma maa kpalindila bɛ tɛri ni n-ŋuni bɛ gala zuɣu, ka vilɔri maa mi bo soli m-baŋ bɛ ni yɛn niŋ shɛm n-yi n-ti bo bindirigu n-labi na tɛɣu maa ni ka bɛ zaa ti di li.[16] Di yi ti niŋ ka bindirigu bi niŋ bayana, vilɔri ŋɔ dihirila bɛ maŋa poi ka naan yi dihi vi' nyɛma maa.[17]. Noombihi shɛba ban pɔra ka leei zɔri yom yom tooi leeri bindirigu n-tiri viri pam. Vi' lɔri shɛba ŋan be vɔya ni tooi zooi ka bɛ mali kpuŋkpaŋ' waɣila n-gari vi' nyɛma. Hali lala vi' lɔri ŋɔ yi ku pɔri gari vi' nyɛma maa zaa yoli.[17] Yaha, Viri baŋdiba kpahimya ti baŋ ni, binneembihi shɛba viri ni tooi gbahira tooi zooya ka bɛ mini ŋa barilim ni waɣilim di kuli yɛn saɣisila taba.[17] Lala kpahima ŋɔ gba yoliya pam noombihi shɛba ban gba kuri binneembihi n-dira.[16] Ka dimbɔŋɔ wuhira ni viri ban pɔra ka mali kpuŋkpaŋ' waɣila tooi yuura dama bɛ mali yaa bɛ niŋgbuŋ ni ka lahi zɔri yom yom bee mali tii zaŋ kpa bɛ yiɣibu polo, din che ka bɛ tooi gbahiri binneembihi n-dira bɛ yubu.

Vihigu shɛli gba wuhiya ni vi' nyɛma bɛ yɔli ka bɛ pɔra kamani vi' lɔri ni pɔri shɛm, domi vi' nyɛma ni tumdi tuun shɛŋa zaŋ kpa nama nama polo zuɣu. Viɣu balibu pam puuni, vi' nyɛma bɛ yiri bɛ tiɛri ni. Lala maa zuɣu n- su ni vi' nyɛma timsi biɛla din yɛn che ka bɛ ni tooi bieni saha waɣila ka kum ku gbaaba. kamani ayi kana ti liɣi, vihigu wuhiya ni vi' nyɛ' kara mali yiko ka bɛ ni ku binneeinbihi ka che n- piri piri o n-ti o bihi ka bɛ di, ka lala maa zuɣu su din taɣili ka vi' nyɛma garisi n-gari vi' lɔri [18]

Yaha, Vihigu shɛli gba wuhiya ni waligimsim din bieni zaŋ kpa vi' nyɛma mini vi' lɔri sunsuuni yila viri tabi dubu polo: domi vi' nyɛ' kara mali yiko ni bɛ pii vi' lɔɣu so ŋun yɛn duri o ka ni lahi tooi zaŋ o galisim maa n gu ka zaɣisi vi' lɔɣu so ŋun bɔri ni o du o, tor amaa, vi' lɔɣu so ŋun pɔra ka mali yiko n ni tooi faai tiligi ka che vi' nyɛma ban bɛ bɔri ni bɛ duba gba tooi galinda.[19]

Di yi niŋ ka biɛhigu bɛ taɣira ka kuli yɛn nye yim, din tooi niŋ ka piibu ni galibu sɔya ni maɣisibu tarisi waligi n-ti vi' lɔri ni vi' nyɛma zaa sa. Piibu ni galibu tumdi la vi' lɔri ni vi' nyɛma zaa zuɣu saha yinsi; di zuɣu di kuli bɛ niŋla talahi ni baŋdiba wuhi daliri shɛli din tahili ka vi' nyɛma galisi gari vi' lɔri, tor amaa di zala talahi gba ni bɛ daliri shɛli zuɣu din gba che ka vi' lɔri pɔri gari vi' nyɛma[20]. Di yi nyɛla viri niɣiŋdimi n-kpari pɔrilim mini kpuŋkpaŋ' waɣila polo, kamani V. Geodakyan's Evolutionary Theory of Sex ni wuhi shɛm, din ŋuna, vi' lɔri tu ni bɛ bi' pam zaŋ kpa naɣingbana ŋɔ polo. Bin lɔri nyɛla ba n guri ka liɣiri bɛ mulichi bee zuliya galibu, di mini waligimsim din be bɛ mini zaɣi nyɛma maa sunsuuni, ka din boŋɔ leeri saɣili n be zaɣi lɔri maa ni zaɣi nyɛma maa sunsuuni. Baŋsim chuɣu shɛli ŋan yuli nye, 'Phylogenetic rule of sexual dimorphism', wuhiya, ni di yi niŋ ka waligimsim be zaɣi lɔɣu mini zaɣi nyɛŋ sunsuuni zaŋ kpa naɣingbaŋ kam, niɣimbu zaŋ kpa lala naɣingbaŋ yirila zaɣi nyɛma maa polo n kuni zaɣi lɔri maa sani.[21]

Bɛ Tabi Gbahidi Bɛhigu
[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Viri zaa nyɛla noonsi ban bindirigu nyɛ nimdi ka nyɛ ba be binnien bihi bindira ni be shɛli polo, lala n lahi nyɛli viri shabi nyɛla ban dibu kuli nyɛla zajhim. Bɛ nyɛla ban bi diɛm bɛ binniɛma .[22]

Viri pam nyɛla ban mali yiko n yiɣiri ka vuri bi yɔra , ka lan yiɣiri baalim baalim zaŋ ŋmahim o noon tabi ni yiɣiri sham . Viri pam nyɛla ban mali yaa yuŋ n gɔri gbahiri dira, ka lee zaŋ wuntaŋni n gbihira, bɛ ni tooi lan mali yiko n yiɣiri ka vuri bi yɔriŋɔ nyɛla din tooi che ka bɛ tooi paai bɛ ni diri bɛ noon tabi shɛbi n gbahiriba ka bɛ bi mi bɛ yɛla yuŋ yi ti sabigi. Bɛ lala bɛ yigiri ka vuri bi yɔriŋɔ bee bɛ baalim baalim yiɣibu ŋɔ nyɛla din bi niŋ talahi n ti bɛ ni puuni shɛbi ban tooi mali yaa wuntaŋni mini asiba ni zaawuni n gɔri gbahiri diri ka mali yaa lala sahaŋɔ amaa ka lee zaŋ yuŋ dina n vurhiri ka gbihiri la zuɣu .Viri kɔbiri nyɛla din bahi galisi nooin sagisin shaba kɔbiri, bɛ nyɛla ban tooi yigiri n ti pahiri paasi bee n ti kuli kpalim paya ka bi lahi gahiri o kpunkpama , ka bɛ kpunkpama maa tarisi lahi bala n ti pahi taɣa malisi pam din sɔŋdi o pam o yiɣibu ni .[23] Kɔbi diri shɛŋa din bɛ viɣu kpunkpaŋ nyɔyani mini bɛ zuyani ni nyɛla din che ka o tooi yiɣiri ka o kpunkpama bi yɔri vuri. O lala kɔbikara ŋɔ nyɛla din tooi boori o yiɣibu shee pɔhim barina nima, amaa ka ni vuri maa kɔnkɔ taɣibu.[24] O kpuukpaŋ noya maani nyɛla din mali binshaɣu din bala ka, ka lala bini ŋɔ nyɛ din gbaari pɔhim vuri o yi ti yiɣira. Lala o bɛhigu din yi di ko ŋɔ nyɛla din kuli gbaari vuri n yaɣiri 2 kHz zuɣu, [25] ka che ka vuri maa nyɛ so ni ni tooi wum shɛli di bahi bahindi bɛ ni gbahiri bɛ noon tabi shaba y[25][26]n ti pahi viɣu maa ŋun wumbu tariga.[27][28] Lala bɛhigu ŋɔ chemi ka viɣu ni tooi kuli yiɣi hali n ti gbaai nooin bihi shabi bɛ ni diri maa ka lala nooinsi ŋɔ bi wum o kpunpkama yiɣibu vuri , ka lahi che ka o wumdi lala noonsi ŋɔ ni yɔri vushɛŋa ka o ni tooi dɔlli n baŋ bɛ ni be yaɣishɛli ni luɣishɛŋa polo. Di lan che ka o baŋdi o di yiɣiri n paari sham.

A great horned owl with wet feathers, waiting out a rainstorm

O lala kɔbiri ŋɔ nyɛla din mali barina n ti vishabi bɛ ni boli 'barn' viri la, ka di daliri nyɛmi lala kɔbiri ŋɔ nyɛla din zɔri kom ka bi taɣiriba ka chɛri saa bubu.[29] Lala bɛ bɛhigu ŋɔ wuhiya ni viri diibi mali bɛ nyirisuli n tumdi di tuma kamani noon shɛbi ni mali tumdi sham n yihiri kpamna dinni n sariti bɛ ningbuna ka di tagiriba ka chɛri kom barinanim la.[30] Ŋɔ nyɛla din tooi che ka bɛ zɔri sakurigu bubu pam.[31] Taarihi puuni, bɛ nyɛla ban pa gɔri gindi luɣu shɛŋa ni bɛ ni ni tooi be n gbahiri dira ka saa ku paaiba di yi ti niŋ sigili saha. s.[29]Di ni niŋ ka bɛ ni mi vishabi ni 'barn'' viri ŋɔ ka kɔbi shɛŋa din ni tooi guba ka che kom barina ŋɔ wuhiya ni bɛ nyɛla kom ni ni tooi di shabi gba. s.[32]

Nina nyɛla taɣimalisi shɛli viɣu ni mali ka di nyɛ din sɔŋ di o yuŋ ka o tooi gbahiri o ni diri noon shaba. Viri nyɛla noonsi pubu bali shɛli ban mali yaa ka tooi gɔri yuŋ n dira. Viri nyɛla noon shɛbi bɛ ni mi ka bɛ mali ninŋ kara din mini bɛ zuɣu ŋmana di kuli yan nyɛ yim. Daliri shɛli din che ka viri mali niŋn kara ka di mini o zuɣu ŋmani di kuli yan nyɛ yim n nyɛ, viɣu ninŋ gbaɣu nyɛla din nyɛ zaɣa kpulli ka ziligi bee n lɔɣisi kpe puuni ha n ŋmani paapu ni be sham maa. Lala bɛ nina ŋɔ bɛhigu ŋɔ nyɛla binbiɛma shabi silimiingi ni boli nocturnal la nim nina, bɛ shabi kamani strepsirrhine primates nti pahi bathypelagic fishes nim nina.[33] Di ni niŋ ka bɛ nina ŋɔ nyɛ din kuli be lala vo kpulli din bɛhigu ŋmani paapu ŋɔ, bɛ nyɛla ban ku tooi kpuligi bɛ nina n lihi shɛli polo o ni bɔra, naɣila o zaŋla o mamaŋ zaa n kpa lala yaɣili maa.[34] Din di tu ni bɛ nina gɔrigindi n lɛhiri bɛ ni bɔri shɛli polo, bɛ nyɛla ban zaŋdi bɛ zuɣu zaa n kpari bɛ ni bɔri shɛli polo lihibu. Viri zuguri nyɛla din ni tooi ŋmaligi kamani 270° digirii, ka lala ŋɔ nyɛ din tooi che ka bɛ tooi lihiri bɛ nyaanga ka di pala bɛ yan lɛbigi la o mamaŋ zaa.[34] Bɛ lala nama ŋɔ nyɛla din che ka bɛ diibi ŋmaligiri bɛ ninŋ gbuna zaa, ka ŋa tooi che ka bɛ gbahiri bɛ ni diri bɛ biniin bihi tabi shɛbi maa ka vuri bi yɔra.Viri nyɛla bɛ ni lihi shɛbi ka bɛ mali bɛ nina ka di kuli pali bɛ nini bɛ bin yiɣiri tabi ni zaa, ka lala ŋɔ nyɛ din che ka bɛ niɛ ka nyari pam. Viri nyɛla ban nyɛri katiŋ pam amaa ka lee dii bi nyɛri binshɛɣu din miri o na viɛn yɛla. [33][35] Lala binniɛma ban nyɛ ka bɛ nyɛri ka tiŋ ka Lee dii bi nyɛri yɔma ŋɔ nyɛla bantumda ni daliri shɛli din nyɛ bɛ nina maa ni voori binshɛŋa din be katiŋ n miriti di maŋna la.[36][36] Lala viri biɛhisiŋɔ nyɛla din che ka o nina tooi niɛ n nyɛri katiŋ pam yuŋ n gari bɛ ni diri bɛ bin nien bihi tabi shabi maa.[36]

Wumbu

viri malila wumbu din gahim ni bɛ tina biɛhi si ka di gba tooi gɔra n ginda.bɛ nyɛla ban tiba nyɛ din za Dede bɛ zuɣ'ŋmana puuni,viɣu ni tooi mali tiba ka di be o zuɣu puuni bee ka di yi polo.di mi zaa nyɛla din tuhi n bɛ o zuɣ'ŋmani puuni din ni tooi chɛ ka o baŋ noonsi ni be shɛli.ŋo nyɛla din kuli za yɛl'maŋli zaani ka di nyɛla silimiinsi ni boli virile shɛba ni barn la bee tengmenlalm la, https://en.m.wikipedia.org/wiki/Owl#cite_note-K%C3%B6nig1999-29 bɛ nini bɛ tiba Bela paypay zuɣu ŋmani maa ni,viɣu ni tooi ʒini ka baŋ kumsim ni Yiri shɛli na minti yini saha balibu ka di ni tooi zaŋ kumsim na n ti niŋ o nudirigu bee o nu zaa tibili ŋo ni.https://en.m.wikipedia.org/wiki/Owl#cite_note-32 viɣu ŋo kuli yɛn viinila o zuɣu hali ka kumsim ŋo ti lu o tibaayi ŋo puuni saha yini,lala saha maa mi, onini ŋo yɛn kpala kumsim ŋo ni yirina shɛli maa.saha ŋo kalinli din pɔra bin pihita n yɛn be tibaa yi ŋo sunsuuni, tibili ŋo nyaaŋa nyɛla din lɛbigi,din mali kpumkpama, din kpabi n ŋmani nin'vuya, n niŋ ka nini din kpulim,n ŋmali goon parigu din vooiri kumsim maa n niŋdi tiba maa maŋmaŋ puuni.https://en.m.wikipedia.org/wiki/Owl#cite_note-Norberg-33. lala ningbura ŋo nyɛla bɛ ni Wuhu luɣ'shɛli ni di nyɛla zaɣ'gahinda, ka di di yɛn che ka o nini n niŋ zaɣ'kpulli.ka luɣ'shɛŋa mi, nini maa nyɛla din tooi wuhiri kumsim ŋo n tiri tiba ŋo..di gbunni ni tuhi shɛm,yomyom ka di siɣisi kumsim n Bahi sa ka chu nini maa. Di tuma nyɛla di che ka di kumdi di ni tu shɛm.https://en.m.wikipedia.org/wiki/Owl#cite_note-K%C3%B6nig1999-29.

di ni kuli niŋ ka viɣu Wumbu ni o nyabu che ka o tooi baŋdi noonsi ni be shɛli ŋo,lala ka o nyinyari gba tumdi o kpalinkpaa tuma.viɣu kurila binniɛma ni lala nyinyari maa,o yen zaŋla o nyinyaɣu ŋo n ŋme binniɛŋ kpali polo ka naai zaŋ o duna mi n gbi o ningbuna mi.https://en.m.wikipedia.org/wiki/Owl#cite_note-K%C3%B6nig1999-29. Viɣu yi yɛn ŋme binniɛŋ, o dolila o zaa, o pɔrilim bee o galisimm.viri puuni, o yi pɔra bee o yi ŋmanila binneenbila,o malila yaa kamani yaabu bu nu,(5N).viɣu ŋun bara borila yaa kamani yaabu pihita (30N).ka ŋun mi galisi bɛzaa ni bɔri kamani yaa yaabu Kɔbiga ni pihita (130N) ni o tooi Bahi o noonsi. https://en.m.wikipedia.org/wiki/Owl#cite_note-Marti1974-34. Viɣu nyinyaɣu barilim ni tooi buɣisi kamani alapile nyaaŋa.viɣ'kara malila nyinyɛ'waɣila n gari binniɛŋ kam.a nI nya ka di galisi pam n gari ningbuŋ a yi yen zaŋ ŋa n ŋmahindi taba.

Viɣu nangban zuli nyɛla din ji,ka gɔŋ, ka di gbunni tuhi. Ka kuli n nyɛ zaɣ'pimpim di noli polo.di yɛn ŋmaai binniɛŋ,ŋun dee yi kuli gbaai noonbila, shɛli polo din ŋmaari ŋo ni ŋmaagi o ka ku o.ka gbunni din mi kuli diri la mi naai tum di mi tuma ni nyɛ shɛli.gbunni din tuhi ŋo nyɛla din tooi che ka viɣu nyari tingbanni viɛnyɛla, ka tooi lahi che ka kumsim tooi kpɛri o tiba ŋo puuni ka di pɔhim bɛ gariti ka chɛri o.https://en.m.wikipedia.org/wiki/Owl#cite_note-36.

A yi zaŋ viɣu kpumkpama ni a zaŋ ŋmahim, di mali bukaata pam, di tooi laɣindi taba n ʒini nyam tingbani mi, n che ka di tooi sɔɣi ka che noonsi,viri ni tooi lebigi be ŋmahima saha shɛli kam,bɛ nahingbana maa dolila luɣ'shɛŋa.kamani vir'kata ban yɛla be Di ko maa.vir'piɛla ban yirimi na kamani zaɣ'piɛla ni zaɣ'pupɔra ni zaɣ'sabila. Ka ban kpumkpama mi nyɛ zaɣ'tankpaɣu maa mi che ka di doni n guli tingban'din mali dari la puuni, di bɔrila lala biɛhigu maa.yaha viri sjɛba wuhirila din be ka tankpaɣu la, zaɣ'sabila la, din sɔɣori viri maa,tihi gbunni, ballee di nysansi.a mi ni tooi kuli n zaŋ shɛli n nya o nyɛla o nina ŋo.

Viɣu balibu zooya,

  1. Vi'ʒee zaɣi chichariga
  2. Vi'pupuɣu
  3. Vi'piɛlli zaɣi chichariga.[37]

Viɣu wɔɣiri mi. Pɔi ka o ti yɛn wɔɣi shee ka o nyɛ gala. Viɣu nyɛrila o gala niŋdi tia yɔɣu ni. O tooi nyɛri gali yini zaŋ hali ni gali pia ni ata (1-13 eggs). Amaa viri pam lee zoomi ka bɛ nyɛri gala ayi zaŋ chaŋ di baa anu. Viɣu mi yi kuli pili la hali gali li nyɛbu tɔ o mi lan pili li la ŋunibu maa. Di niŋ tɔm pam ka viɣu nyɛ gali li ka lan yiri yiriŋ yiriŋ ka cheri li. Lala ka o yɛn pɔli gala ŋɔ hali kadi ti waɣi.

Comparison of an owl (left) and hawk (right) remex.
The serrations on the leading edge of an owl's flight feathers reduce noise
Owl eyes each have nictitating membranes that can move independently of each other, as seen on this spotted eagle-owl in Johannesburg, South Africa.

Viri pam nyɛla ban mali yaa yuŋn n gɔri dira, ka lee zaŋ wuntanŋni n gbihira, bɛ nyɛla ban tooi mali yaa n gbahiri bɛ bin neein bihi tabi shɛbi bɛ ni di maa yuŋn yaɣa din zinsi shɛhi. Viri pam nyɛla ban mali yaa yuŋn kamani bɛkaali mini wuntaŋ yi ti lura, lala viri ŋɔ shɛbi shɛhira nim n nyɛ; pygmy owl. Lala n nyɛli ka bɛ puuni bɛla gba nyɛ ban mali yaa wuntaŋni, lala viri ŋɔ gba puuni shabi n nyɛ ;burrowing owl (Speotyto cunicularia) n ti pahi short-eared owl (Asio flammeus).

Viri pam yɛla nyɛla din mali lahi ʒibisi pam di yi kana bɛ binneein bihi tabi gbahi di polo, bɛ pam nyɛla ŋun ni tooi kuli gbahi bin neein bihi n paai bushamaham ka bɛ bi mi o yɛla. Viri nyɛla ban mali bɛhisi di baayi, ka lala bɛ bɛhisi ŋɔ che ka bɛ tooi nyɛri bɛ ni gbahiri bin neein shɛbi n diri ŋɔ n gbahiri ba alaha. Tuuli, bɛ kɔbiri maa bɛhisi nyɛla din tooi che ka bɛ nyɛbu niŋdi tom luɣishɛŋa ni.Tɔ, bin shɛŋa din be bɛ kɔbiri zaɣiwaɣila maa bahisi ka diri ka leeza maa nyɛla din che ka bɛ tooi gbahiri bin neein bihi n ŋmahiri ba, ka lala kɔbiri ŋɔ lan che ka bɛ yi yiɣira so bi wumdi bɛ kpunŋ kpama vuri kamani nooinsi shɛbi dina ni yɔri vuri sham la.

Viri nangbani din diri pam ŋɔ mini bɛ nyinyari din gba mali yaa pam ŋɔ nyɛla din che ka bɛ tooi kuri bɛ bin neein bihi tabi poi ka naain diriba bee n vandiba. Tabiibi tuma yili nim ban lihiri viri ni diri bindiri shɛli zuɣu nyɛla ban tooi baŋdili , ka di nyɛla viri ŋɔ ni vali bin neein shɛbi ka bɛ bi tooi wurim bɛ pulini ka bɛ labisirili na bɛ nolini ni na n nyɛ bɛ dɔli so shɛli n baŋ di viri bin diri.[38]

Bɛ gala nyɛbu ni bɛ zuliya nambu
[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Viɣu gala nyɛla din piɛla ka be ka duniya anfooni la, ka nyɛ bɛ ni piini shɛli nyɛbu bɛla bɛla ka di ti leegi pam, di yi niŋ ka bɛ ban nyɛri maa galisi, din yɔli nyɛla bibaata bee bibaanahi ni tooi laɣim n nyɛri lugiyini.Di ni ku pɔri zaa, viri ban nyɛ bali yini dii bi yu ka bɛ mini bɛ balli li maani vilɔɣu bee viniɛŋ laɣinda . Vi nyeein shabi bɛ ni mi burrowing owls nyɛla ban tooi yiɣiri n chani katiŋa n ti bɔri viri zuliya shabi ni bɛ mini ba laɣim ka che bɛ vilɔri pahi bɛ bɛhisi shɛhi ka bɛ gba guhiri ni vi nein shabi gba yi shɛli polo na ka bɛ mini ba gba ti laɣim.s.[39]

Evolution and systematics

[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]
A great horned owl (Bubo virginianus) sleeping during daytime in a hollow tree

Saha ŋɔ, nin vuɣu shabi ban lihi bin niɛma bɛhisi ni bɛ ni kpini tabi sham nyɛla ban zaŋ viri n niŋ clade Telluraves, ban mini Accipitrimorphae n ti pahi Coraciimorphae bihisi ŋmani taba ,[40][41] d.[42][43]

Nyani gbunni cladogram ŋɔ;

Telluraves
Accipitrimorphae

Cathartiformes (New World vultures)

Accipitriformes (hawks and relatives)

Strigiformes (owls)

Coraciimorphae

Coliiformes (mouse birds)

Cavitaves

Leptosomiformes (cuckoo roller)

Trogoniformes (trogons and quetzals)

Picocoraciae

Bucerotiformes (hornbills and relatives)

Picodynastornithes

Coraciiformes (kingfishers and relatives)

Piciformes (woodpeckers and relatives)

Australaves

Cariamiformes (seriemas)

Eufalconimorphae

Falconiformes (falcons)

Psittacopasserae

Psittaciformes (parrots)

Passeriformes (passerines)

Cladogram of Telluraves bɛhisi n kpini tabi sham Braun mini Kimball yuuni 2021)[44] Bɛ biɛhisi shee kamani bin din gbaai 220 hali ni 225 la shɛŋa na nyɛla bɛ ni na n mi shɛli.kamani,*viri ban mali nin'kpula, ni viri ban nina ni ŋmahinli nyɛ Suhi laasabu maa.ban kuli lahi kani maa shɛba nyɛla bɛ na kuli n gu bɛ shɛba n zali.amaa ka bɛ lee n yi bɛ ko ka chɛ saha ŋo viri maa, bɛ ŋmanila zaɣ'gahinda bee ban gahim n be luɣishɛli polo.( kamani noosi ban be ti tingbana puuni ni non'shɛba ban mali hankaya ).daadaa maa gba viri maa gba yi laɣim ni viri shɛba ban dii lahi Maa wuhirimi ni viri daa pun beni saha shɛli ha kamani yuun tuhi tusaayɔbu zaŋ na ni tuhi tusaanu ni ayopɔi.(60-57Mya) lala zuɣu,kamani yuun tuhi tusaanu piligu ban daaka balibu maa ni binneen waɣila ban daa ka zuya maa.ŋo chɛmi ka bɛ nyɛ ban yuui binneen shɛba ban ŋmani nohi ka be tingbanni puuni.saha waɣila viri,daadaa maa saha, viri balibu kam daa nyɛla ban Wuhi bɛ nanbitali halini viri shɛba ban ŋmani anashaara maa. Saha ŋo bɛ shɛba laɣinla bɛ taba maa ni zuŋo, hali gba bɛ Zaŋla bɛ nahingbanan n pahi binshɛɣu kam bɔhimbu ni laɣinsi puuni.Lala saha maa,yaha.bɛ ni daa yoli n dɔɣi shɛba maa, ban daa pun gari maa daa nyɛla noon shɛba ni Kari labi ka che viri shɛba ban mali nin'kpula maa ni ban ninni sheepi maa. Ban daa yoli kana maa ban na kuli nyɛla ban na bɛni saha ŋo.(viri ban ka tiba) n ŋmani North America viri shɛba ban ne yuŋ maa bee European viri shɛba ban gori yuŋ pam maa.ban galism nyɛ konkɔba ni bɛ biɛhisi ni taba nyɛla viri shɛba ban nini sheepi maa,ka lahi zoori saha kam. Daadaa maa ha,bɛ ni daa yoli zuɣi shɛba maa saha, ( kamani 25 mya) viri ban daa mali nin'kpula daa nyɛla ban kuli galisi southern Europe ni ban kuli baɣi Asia la.Bɛ ni daa pirigi viri kara ni punpoŋo viri maa, ban daa nyɛ nin'kpula nima maa, di bahibahindi di daa tooi niŋ la Eurasia. America nima gba zaa yaa,bin daa zooigi ka bɛ zɔri n kuni tiŋ shɛli, daa nyɛla viri shɛba ban nina ni sheepi maa.ni ban ne yuŋ ka be guri ba maa.Bɛ pam daa nyɛla vi'shabi bɛ ban daa yoli kana maa biɛhigu daa kuli mirila saha ŋo dina maa. Ayi lihi ŋo, saha waɣila maa ban daa kpalim ka daa yina France daa buɣisiya kamani"Ardea" bɛ gba tu ni bɛ vihiba. Noon shɛba ban daa saɣi doli taba n nyɛ zaɣ'yinsi la, nyɛla ban Pa kuli nyɛ ban gɔri biɛɣ'kulo kam n kuli wuhiri bɛ maŋa taɣibu zaŋ kpa viri polo.a yi lihi bɛ biɛhigu, bɛ kuli nyɛla ban mali nangbanyini saha kam.

Unresolved and basal forms (all fossil)

-- Berruornis ( Paleocene of France ban lahi kani) ban nyɛ zaɣ'yinsi? Sophornithidae?

--Strigiformes gen. et sp. indet. (Paleocene of Zhylga ban lahi kani, Kazakhstan)[50]

--Primoptynx ( Eocene of Wyoming ban daa daŋ na, tinŋyuli yuli booni U.S. ni na)[51]

--Palaeoglaux (Middle-Late Eocene ban be West-Central Europe tingbani ) di mamaŋ daŋ din yuli booni Palaeoglaucidae bee Strigidae?

--Palaeobyas (Eocene/Early Oligocene of Quercyban lahi kani, France) Tytonidae? Sophiornithidae?[citation needed]

--Palaeotyto (Eocene ban lahi kani/Early Oligocene of Quercy ban daa daŋ na , France) Tytonidae? Sophiornithidae?[citation needed]

--Strigiformes gen. et spp. indet. (Early Oligocene of Wyoming, U.S.)[45]

--Ypresiglaux (Early Eocene of Essex, United Kingdom and Virginia, U.S.)[52]

Ogygoptyngidae

--Ogygoptynx (Middle/Late Paleocene of Colorado, U.S.)

Protostrigidae

--Eostrix (Early Eocene bana be tinduya yuya booni ;United States, Europe, ni Mongolia). E. gulottai bani nyɛ vi'shabi ban pɔra vi'shabi ban na be bɛhigu puuni.53

--Minerva (Middle – Late Eocene din be western U.S. la ni ) formerly Protostrix, banin n agbai, "Aquila" ferox, "Aquila" lydekkeri, ni ' "Bubo" leptosteus

--Oligostrix (mid-Oligocene of Saxony, Germany)

Sophiornithidae

--Sophiornis

Tytonidae

Genus Tyto – viri shɛb'ban mali nin'kpula maa, vi'shɛb ban be Mori ni, and masked owls, zaa nyɛla 500 mm (20 in) waɣilim zuɣu; some 15 extant species and possibly one recently extint genus Phodilus – the bay owls, two to three extant species and possibly one recently extinct.

Fossil genera

--Nocturnavis (Late Eocene/Early Oligocene) bin din gbai, "Bubo" incertus Selenornis (Late Eocene/Early Oligocene) – bɛ mi gba n gbai,

"Asio" henrici

--Necrobyas (Late Eocene/Early Oligocene – Late Miocene) bani n gbai "Bubo" arvernensis mini Paratyto viri zaa.

--Prosybris (Early Oligocene? – Early Miocene)

Placement unresolved

--Tytonidae gen. et sp. indet. "TMT 164" (Middle Miocene) – Prosybris?

--Strigidae.

--Genus Aegolius – bani nyɛ saw-whet owls, ka bɛ gba nyɛla balibu buta.

--Genus Asio – Bɛ nyɛla vi'shabi ban mali tiba ka lala viri ŋɔ nyɛ balibu bunii

--Genus Athene – Bɛ nyɛla balibu buyi zaŋchaŋ anahi ni (depending on whether the genera Speotyto ka Heteroglaux beni bee ka bɛ kani)

--Genus Bubo – bani n nyɛ vi'kara ban Mali tiba ka di ŋmani yila, Tɔrili n ti pahi kpuŋ ŋun diri zahim la; paraphyletic with the genera Nyctea, Ketupa, n ti pahi Scotopelia, ka bɛ laɣim n nyɛ balibu pishi ni anu zuɣu.

--Genus Glaucidium – bani n nyɛ pygmy owls, bɛ nyɛla ban paai balibu bihita zaŋchaŋ pihita ni anu zuɣu.

--Genus Gymnasio – bani n nyɛ Puerto Rican owl

--Genus Gymnoglaux – bani n nyɛ bare-legged owl or Cuban screech-owl

--Genus Lophostrix – bani n nyɛ crested owl

--Genus Jubula – bani n nyɛ maned owl

--Genus Megascops – bani n nyɛ screech owls, ka bɛ gba nyɛ balibu pishi zuɣu.

--Genus Micrathene – bani n nyɛ elf owl

--Genus Ninox – bani n nyɛ Australasian hawk-owls bee boobooks, ka bɛ balibu pishi zuɣu.

--Genus Otus – bani n nyɛ scops owls; probably paraphyletic, ka bɛ nyɛ balibu pihinahi ni anu.

--Genus

Viɣu nyɛla binɣirigu ŋun bidirigu nyɛ nimdi. Viɣu mi dibu zaa doli la yuŋ, da yuŋ ka o tooi gɔra. Viɣu diri la binniɛma kamani, saba, jangbarisi,sakɔri, ni binniɛn baligu ban pahi. Viɣu ni mali balibu la zuɣu, bɛ shɛba tooi nyɛla ban diri zahama. Ka bɛ shɛba gba lan tooi gbahiri bɛ binyiɣiri taba dira.[45] Din bo ŋɔ wuhiya ni pɔi ka viɣu ti yɛn tiligi kum sheei o kula o binniɛn kpee.

Symbolism and mythology

[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Gbansabila ni bɛ kaya

[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Bɛ ni mi shɛbi Kikuyu ban be Kenya tingbani la, nyɛla ban daa mali dihitabi ni viri nyɛla ban tahiri kum na. So yi daa nya viɣu bee n wum viɣu kumsi, di daa wuhirimi ni so no kɔŋ o nyɛ vuli lala gamawa maa. Di zaaha baabaachi, ni viri n nyɛ ban tahiri saha bɛri na, dɔriti n ti pahi kum na biɛhigu puuni. Lala dihitabili n zaŋ kpa viri niya bɛri ŋɔ nyɛla din daa gongili bɔba ni yaɣa pam, hali n na tumdi tuma zɔŋɔ bɛhisi ni.[46]

China, tingbanni, viri nyɛla bɛ lihi shɛbi ka bɛ nyɛ ban che ka yɛlibɛri paari niriba, ka lan nyɛ ban gbundi daabihi dahi.Lala n lahi nyɛli, a yi lihi Japan, viri nyɛla binshɛŋa ban ni mali dihitabili ni bɛ nyɛla ban ʒiri sahana bɛhisi ni, [47] Hali zaayɔli, kurimbuni ha, bɛ daa lan nyɛla niribi ni mali dihi tabili ni viri n nyɛ ban tooi tahiri kum na bee n su kpibu.[48] India tingbani, bɛ nyɛla bɛ ni mali dihitabili ni viri nyɛla ban kariti saha n kpɛri yɔɣu bee saha bɛri.[49] Mongolia tingbanni viri nyɛla bɛ ni mali dinhitabili ni bɛ nyɛla ban baŋdi yɛla din na yan niŋ tooni ha. Lahibali shɛli ni,IGenghis Khan daa nyɛla ŋun sɔɣiri o dimnima tutu bihi ni, di ni daa niŋ ka viɣu yiɣina ti tam tia daa ʒiin m miri o zuɣu, o dim nim maa yɛlimi ni daadam ku be nimaani ni din niŋ ka viɣu ŋɔ tam di zuɣu la.[50]

Hootum Pyanchar Naksha buku ŋɔ, ka di sasabiri mi yuli booni Kaliprasanna Singha bɛ ni daa dɔɣi o la yuuni salo 184 ka o labi 1870, di tuuli yibuna daa nyɛla yuuni 1861, di nyɛla sali nim bɛhigu n ti pahi chɔɣini zaŋ ti Bengali literature buku, ka o pii yuli bolili ni "Sketches by a Watching Owl".

Sumerian and ancient Semitic cultu

[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Sumerian, Akkadian, n tipahi Babylonian kaya ni, viɣu nyɛla bɛ ni mali dihi tabili shɛli ni o nyɛla din ŋariti soviɛla..[51] Lala bɛ dihi tabili ŋɔ nyɛla din yina baabuli ni buku yuli booni Isaiah kalinli pihita ni anahi zaŋhali ni kalinli pinaa'nahi:.[52]

Ancient European and modern Western culture

[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

ƷɛmaniWulinluhili polo nima zaŋla viɣu zali haŋkali zilinli zaani. Di chaŋmi ti ŋmahindi nadaa ha Greece, luɣ'shɛli Athens, luɣ'shɛli sokam ni mi ka di nyɛ nuuni tumbaŋsim mini sɔŋsiim sheei, n-ti pahi Athena, Athens buɣ'bihi gba nyɛla bɛ ni zaŋ viɣu zali shɛli zaani.[53][54]

T. F. Thiselton-Dyer, o bukuhu din yuli booni 1883 Folk-lore of Shakespeare puuni, yɛliya ni o nyɛla nooŋa ŋun zani ti dɔri binbirili.[55][56] Pliny the Elder yihi lahibali na ka di wuhiri ni viɣu gala nyɛla din tibiri zuɣuyaali.[57]

Hinduism

zuliya shɛli ban nye Hindu nima la buɣili mini o viɣu.

Ti ni mi shɛba Hinduism nima la gba nya ka viɣu nyɛla vahana (mount) n ti bɛ buɣili Lakshmi, India tingbani puuni ŋuna ti bi lahi n yɛra balee bɛ ni boli shɛli bɛ eastern region yaɣili la.[58] Bɛ nya viri ka bɛ nyɛla ban daa alaama wuhiri buni, toontibo, baŋsim, zuɣusɔŋ, n ti pahi saha dinzuɣu ka bɛ boli ba Lakshmi mi maa, dama di nyɛla buɣili din gba za saha, buni, mini toontibo zaani.

Yaha, viri lahi nyɛla Hinduism nima ni nya shɛba ka bɛ wuhiri yɛl'biɛri.saha shɛŋa beni ka bɛ ni boli shɛba Chamunda nima la (ban nyɛ Chandi zaŋgbarima la) nyɛla bɛ ni nya shɛba ka bɛ ʒi viɣu zuɣu ti ni mi shɛli vahana la (wahu bee binbarigu). Ti ni mi shɛba Hindus nima la nyɛla ban mali dihitabili ni viri nyɛla tuumba ban zaya n ti kum.[59]Tɛmplet:Better source needed

America nima Kaya ni Taada

[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Ninvuɣ'shɛba nyɛ viri ka bɛ nyɛla ban mi din sɔɣi di yi ti niŋ ka bɛ yɛli bi'shɛba ban yɛn be yiriŋ "viri ŋɔ ni nya a",[60] America nima ŋaha puuni, viri nyɛla ban zaya n wuhiri kum.

Bɛ ni boli shɛba Apache nima ŋɔ n ti pahi bali shɛlli bɛ ni boli Seminole la nima wuhiya, ni bɛ yi ti wum viri kumsi, di wuhiri la salima gbaliŋ lahabaya zuɣuri din nyɛ "bogeyman" ka bɛ yi yɛri li n tiri bihi din yɛn che ka yuŋ paai ka bɛ be duri bee din yɛn che ka bɛ bi kuhiri n yaɣira di yi pa lala ni viri ŋɔ ni ʒiba n chaŋ .[61][62] Bali shɛŋa lahabaya bee salima puuni, viri nyɛla ban nyɛ ban tahiri kpibu na bɛhisi ni, yaha kɔb'shɛŋa din nyɛ zaɣ'kpilli n gili viri nimbihi ŋɔ nyɛla bɛ ni yɛli ni din nyɛla kpiimba nyinyiri. Bɛ lahi yɛri ka di wuhiri ni viri nyɛla ban ʒiri lahabaya n yiri gbala puuni na bee ban kpahiri ninvuɣ'shɛba ban birigi bɛ bala puuni zalisi zuɣuri ni din dɔ n guli lala bɛ niŋsim maa pala din ni dɔɣi ba bi'viɛla.[63]

Zuliya shɛba bɛ ni boli Aztecs mini Maya n ti pahi ban gba nyɛ Mesoamerica nima la nya ka viɣu zami n ti kum mini saɣimbu. Dinbɔŋɔ zuɣu lala Aztec nima ŋɔ buɣ'shɛli din gbubi kum la, Mictlantecuhtli nyɛla bɛ ni zaŋ viri n ŋmahim shɛli.[64] Mexico nima n mali bɛ ŋahili shɛli ka di na nyɛ bɛ ni na gbubi shɛli:[65] Cuando el tecolote canta, el indio muere ("Di yi ti niŋ ka viɣu kuhi bee o yilila yilli din ŋuna India nira n yɛn kpi maa"). Bɛ ni boli shɛli Popol Vuh nyɛla Maya nima daa adiini sabbu din wuhiri ni viri nyɛla tuumba n ti bɛ ni boli shɛli Xibalba la ( Mayan nyɛla "Luɣ'shɛli polo din gbaari dabiɛm").[66]

Zuliya shɛba bɛ ni boli Hočągara (Winnebago) ka bɛ be Wisconsin la nima nyɛla ban dihi tabili ni viri nyɛla tuumba ka lahi nyɛ ban wuhiri yɛl'biɛri.[67] Di yi daa ti niŋ ka Hočągara nima ŋɔ tum n ku bɛ dimba ka di tom nyɛla bɛ na bela bɛ buɣ'shɛli bɛ ni boli the chief's lodge la tingbani puuni, viɣu kanimina ni ninsali shifa n ti yɛli ba ni "Zuŋɔ din mali chana, Hočągara nima pala bɛ yɛn mali zuɣu." Dinbɔŋɔ nyɛla din jahiri bɛ zuliya maa puuni yela.[68] Viɣu daa ti chaŋ bɛ Naa Glory of the Morning sani ŋun konko daa nyɛ paɣa n be Hočąk nima tingbani la, ka daa boli o ni o yuli din nyaaŋa ka paɣa ŋɔ daa lɛbi ŋun pahi kpiimba zuɣu.[69][70]

Bɛ ni boli shɛba Hopi la nima kaya ni taada puuni, zuliya shɛba bɛ ni boli Uto-Aztec la nima tingbana zalisi nyɛla din gili viri ka dinbɔŋɔ nyɛ din chana ka ʒiri sotali mini bukpahigu n ti pahi ninvuɣ'biɛɣutali balibu kam.[citation needed]

Zuliya shɛba bɛ ni boli Ojibwe la ban mini ti ni mi shɛba Aboriginal Canadian nima nyɛ zaɣyini la nima nyɛ ka viɣu zami n ti ninvuɣ'biɛɣutali mini kum zaa. Din lahi pahi, bɛ nyɛla ban mali viri ŋɔ n zaani n wuhiri Nanima shɛba ban tiima du pam bɛ tiima puuni.[71]

Zuliya shɛba ban boli bɛ maŋa Pawnee la nya ka viɣu nyɛla ŋun guriba ka che n che fitiina balibu kam din be bɛ tiŋa puuni.[71]

Nin'vuɣshɛba ban nyɛ Puebloan peoples la nima gba nya viɣu ka o nyɛla kpii'kɔba duuma so n su dɔɣim mini kum.[71]

Zuliya shɛba ban boli bɛ maŋa Yakama nima la ban nya viɣu ka o nyɛla bɛ zuliya Naa ŋun wuhiri tihi puuni yaɣ'shɛŋa mini Naawuni namtɛri ni tu gulibu shɛm.[71]

Du' shɛli ŋan ni ŋme n ti viɣu, ka di bie puuni ka miri, Morton on the Hill, England tiŋgbaŋ ni yuuni 2006.

Ti yi kpaŋsi binnema shɛba ban diri binkpima ŋɔ ti ʒilɛili ni ka lahi n niŋ bindira katiŋa ka che binnema ŋɔ din ŋuna ti ni tooi n tuhi n nyaŋ binnema ti biɛhigu ni. Ti yi zaŋ bɛ ni boli shɛli nest box din nyɛ duu n ti viri la ni tooi sɔŋti ka ti tuhi binnema pam (dama viri ŋɔ zuliya yini gba ni tooi n di binnema ŋɔ tuha ata lala saha ŋɔnima puuni) ka lahi che ka bindir'maŋa niŋ bayana biɛhigu ni.[72]

Viri barina daadama zuɣu

[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Di mini ti ni kuli mi ka ninsalinima mini viri beni ka ka gaaba ni taba maa zaa yoli saha shɛŋa beni ka viri mɔri ni bɛ zaŋ daadam n lɛbi bɛ bindirigu.[73] Shɛhira kamani, silimin gɔli January la yuuni 2013 puuni, viɣu daa gbaala doo ŋun be tiŋa yuli booni Inverness, Scotland la n nyahigi ka di che ka ʒim yi doo ŋɔ hali ka o ti bahi n liɣi. Lala viɣu ŋɔ waɣilim daa nyɛla siliminsi kalinli shɛli bɛ ni boli 50-centimetre-tall (20 in) eagle-owl.[74] Foto yaara so ŋun yuli daa booni Eric Hosking la gba daa nyɛla ŋun koŋ o nuzaa nimbila saha shɛli o ni daa bori ni yaai viɣu so bɛ ni boli tawny owl la foto. Lala niŋsim ŋɔ daa lahi nyɛla din sɔŋ o ka o ti o yuuni 1970 la maŋmaŋa yɛltɔɣa zuɣu shɛli bɛ ni boli An Eye for a Bird.

Muɣusigu shɛŋa ŋan be bɛ gubu ni bɛ taɣabu puuni

[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]
Viɣu ŋan yuli booni snowy owl nyɛla ŋan balibu ku sahi naabu tiŋsi yuya booni Scandinavia puuni[75] mini Finland, ka di nyɛla luɣi shɛli viri ŋɔ ni pa kuli kpalim bie shɛli nyɛla northern Lapland.[76]


Viɣu ŋan yuli booni snowy owl nyɛla ŋan balibu ku sahi naabu tiŋsi yuya booni Scandinavia puuni[75] mini Finland, ka di nyɛla luɣi shɛli viri ŋɔ ni pa kuli kpalim bie shɛli nyɛla northern Lapland.[76]

Di tooi zooi ka viri pam be bɛ ni boli shɛli Appendix II din be ti ni mi shɛli international CITES treaty (laɣingu shɛli din taɣiri bɛ ni boli shɛli Illegal Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora) ka bɛ ba anahi nyɛ ban be bɛ ni boli shɛli Appendix I la puuni. Ti mi ka viri dee pala ban zɔri dabiɛm lala tɔi amaa, gbaŋ shɛli din daa yi tiŋa yuli booni Malaysia yuuni 2008 la puuni wuhiya ni viri magnitude din be bɛ boli shɛli poaching la nyɛla din ni tooi du. Silimin gɔli November yuuni 2008 puli ni bɛ ni boli shɛba TRAFFIC nima la nyɛla ban daa yihi gbaŋ na din wuhiri ni bɛ daa tooi gbahi viri ban ka kɔbiri silimingi ni boli shɛba "oven-ready" la ka bɛ kalinli paai kɔbisinii tiŋa yuli booni Peninsular Malaysia puuni. Chris Shepherd, ŋun nyɛ gbambi kpema n zaŋti tuma duu yuli booni TRAFFIC's ban tuma duu be Southeast Asia tingbani la yɛliya ni "Ti tuuli n bɔŋɔ ka ti baŋ luɣishɛli polo bɛ ni gbahi viri ban nyɛ 'ready-prepared' la n be Malaysia di mi ni tooi lahi nyɛ ti piligu ti ni lam binkɔb'kpeŋ nimdi ti tingbani ŋɔ ni. Ti nyɛla ban yɛn kpahindi lɛbigimsim viɛyelinga." TRAFFIC nima ŋɔ nyɛla ban suhi soli ni bɛ kpɛhi bɛ ni boli shɛli Department of Wildlife and National Parks la Malaysia puuni din yɛn che ka bɛ tiligi viri barinanima. Bɛ ni daa gbahi viri shɛŋa maa puuni bɛ daa biɛri, ban ka kɔbiri ni ban kpi, ni bɛ ni boli shɛba spotted wood owls, crested serpent eagles, barred eagles, brown wood owls, n ti pahi baandɔri kɔbisiyopɔi ban ne.[77]

Din lahi pahi ŋɔnima zuɣu ka ti ni tooi zaŋ n tuhi n kari viri n-nyɛ bɛ ni boli shɛŋa habitat loss, pesticides, viruses, n ti pahi vehicle collisions.[78][79]

Page semi-protected From Wikipedia, the free encyclopedia For other uses, see Owl (disambiguation). Owl Temporal range: Late Paleocene to recent 60–0 Ma PreꞒꞒOSDCPTJKPgN

"Strix" collongensis

[81]

  1. Naden, Tony. 2020. Pictures and words, Dagbani Dictionary.
  2. Strigiformes. University of Michigan Museum of Zoology (2003).
  3. Owls. World Bird List Version 12.2. International Ornithologists' Union (2022).
  4. Lipton, James (1991). An Exaltation of Larks (in English). Viking. ISBN 978-0-670-30044-0.
  5. (1 February 2013) "International Science & Engineering Visualization Challenge: Posters & Graphics". Science 339 (6119): 514–515. DOI:10.1126/science.339.6119.514.
  6. Owl mystery unraveled: Scientists explain how bird can rotate its head without cutting off blood supply to brain. Johns Hopkins Medicine (31 January 2013).
  7. Konig, Claus; Welck, Friedhelm and Jan-Hendrik Becking (1999) Owls: A Guide to the Owls of the World, Yale University Press, ISBN 978-0-300-07920-3.
  8. Konig, Claus; Welck, Friedhelm and Jan-Hendrik Becking (1999) Owls: A Guide to the Owls of the World, Yale University Press, ISBN 978-0-300-07920-3.
  9. Konig, Claus; Welck, Friedhelm and Jan-Hendrik Becking (1999) Owls: A Guide to the Owls of the World, Yale University Press, ISBN 978-0-300-07920-3.
  10. Eurasian Eagle Owl. Oiseaux-birds.com. Retrieved 2013-03-02.
  11. Eurasian Eagle Owl – Bubo bubo – Information, Pictures, Sounds. Owlpages.com (13 August 2012). Retrieved 2013-03-02.
  12. Take A Peek At Boo, The Eagle Owl – The Quillcards Blog Archived 26 Silimin gɔli April 2015 at the Wayback Machine. Quillcards.com (23 September 2009). Retrieved 2013-03-02.
  13. Blakiston's Fish Owl Project. Fishowls.com (26 February 2013). Retrieved 2013-03-02.
  14. Galeotti, Paolo (November 2007). "Head ornaments in owls: what are their functions?". Journal of Avian Biology 38 (6): 731–736. DOI:10.1111/j.0908-8857.2007.04143.x.
  15. 15.0 15.1 Lundberg, Arne (May 1986). "Adaptive advantages of reversed sexual size dimorphism in European owls". Ornis Scandinavica 17 (2): 133–140. DOI:10.2307/3676862.
  16. 16.0 16.1 Krüger, Oliver (September 2005). "The evolution of reversed sexual size dimorphism in hawks, falcons and owls: a comparative study". Evolutionary Ecology 19 (5): 467–486. DOI:10.1007/s10682-005-0293-9.
  17. 17.0 17.1 17.2 Mueller, H.C. (1986). "The evolution of reversed sexual dimorphism in owls: an empirical analysis of possible selective factors". The Wilson Bulletin 19 (5). DOI:10.1007/s10682-005-0293-9.
  18. Lundberg, Arne (May 1986). "Adaptive advantages of reversed sexual size dimorphism in European owls". Ornis Scandinavica 17 (2): 133–140. DOI:10.2307/3676862.
  19. Mueller, H.C. (1986). "The evolution of reversed sexual dimorphism in owls: an empirical analysis of possible selective factors". The Wilson Bulletin 19 (5). DOI:10.1007/s10682-005-0293-9.
  20. Székely T, Freckleton R. P., Reynolds J. D. (2004) Sexual selection explains Rensch's rule of size dimorphism in shorebirds. PNAS, 101, N. 33, p. 12224-12227.
  21. Geodakyan V. A. (1985) Sexual dimorphism. In: Evolution and morphogenesis. (Mlikovsky J., Novak V. J. A., eds.), Academia, Praha, p. 467–477.
  22. Are Owls Omnivores Herbivores or Carnivores? [Answered!] (en-US) (2023-05-28).
  23. A chirim ya: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Bachmann2007
  24. Stevenson, John (November 18, 2020). "Small finlets on owl feathers point the way to less aircraft noise". Phys.org. https://phys.org/news/2020-11-small-finlets-owl-feathers-aircraft.html.
  25. 25.0 25.1 A chirim ya: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Neuhaus1973
  26. A chirim ya: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Willott
  27. (April 1998) "Absolute hearing thresholds and critical masking ratios in the European barn owl: a comparison with other owls". Journal of Comparative Physiology 182 (5): 695–702. DOI:10.1007/s003590050214.
  28. Webster, Douglas B.; Fay, Richard R. (December 6, 2012). "Hearing in Birds". The Evolutionary Biology of Hearing. Springer Science & Business Media. p. 547. ISBN 978-1-4612-2784-7.
  29. 29.0 29.1 Owen, Charlotte (23 August 2022). Barn Owl feathers. Sussex Wildlife Trust.
  30. Gaume, Julia (26 July 2023). Unveiling the intricate mechanisms of avian waterproofing. Alberta Institute for Wildlife Conservation.
  31. Barn Owl adaptations. Barn Owl Trust.
  32. Barn Owl Hazards: Water troughs. Barn Owl Trust.
  33. 33.0 33.1 A chirim ya: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Walls1942
  34. 34.0 34.1 A chirim ya: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named König1999
  35. A chirim ya: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Hughes
  36. 36.0 36.1 36.2 A chirim ya: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Martin1982
  37. Lowe, Joe (2020-01-21). Owls of the United States: A List of all Species (en).
  38. Owl Pellets in the Classroom: Safety Guidelines. Carolina.com
  39. Martin, Dennis J. (1973). "Selected Aspects of Burrowing Owl Ecology and Behavior". The Condor 75 (4): 446–456. DOI:10.2307/1366565.
  40. (12 December 2014) "Whole-genome analyses resolve early branches in the tree of life of modern birds". Science 346 (6215): 1320–1331. DOI:10.1126/science.1253451. PMID 25504713.
  41. Kuhl, Heiner (2021-01-04). "An Unbiased Molecular Approach Using 3′-UTRs Resolves the Avian Family-Level Tree of Life" (in en). Molecular Biology and Evolution 38 (1): 108–127. DOI:10.1093/molbev/msaa191. ISSN 1537-1719. PMID 32781465.
  42. Prum, Richard O. (7 October 2015). "A comprehensive phylogeny of birds (Aves) using targeted next-generation DNA sequencing" (in en). Nature 526 (7574): 569–573. DOI:10.1038/nature15697.
  43. (2019) "Phylogenetic Signal of Indels and the Neoavian Radiation". Diversity 11 (7). DOI:10.3390/d11070108. ISSN 1424-2818.
  44. Braun, E.L. & Kimball, R.T. (2021) Data types and the phylogeny of Neoaves. Birds, 2(1), 1-22; https://doi.org/10.3390/birds2010001
  45. Staff, AZ Animals (2021-10-25). What Do Owls Eat? (en-US).
  46. Owls in Lore and Culture – The Owl Pages. Owlpages.com.
  47. Ph.D, Hiren B. Soni (2022-06-13). Owl 'The Mysterious Bird' (in English). Pencil. ISBN 978-93-5610-605-5.
  48. Soni, Dr Hiren B. Owl: The Mysterious Bird (in English).
  49. Ghauri, Pervez; Cateora, Philip (2021-08-16). EBOOK: International Marketing, 5e (in English). McGraw Hill. ISBN 978-1-5268-4860-4.
  50. John Sparks; Tony Soper (1979). Owls: their natural and unnatural history. David & Charles. p. 163. ISBN 0-7153-4995-3.
  51. Sex and gender in the ancient Near East: proceedings of the 47th Rencontre Assyriologique Internationale, Helsinki, July 2–6, 2001, Part 2 p. 481.
  52. Tɛmplet:Bibleverse
  53. Deacy, Susan, and Villing, Alexandra (2001). Athena in the Classical World. Koninklijke Brill NV, Leiden, The Netherlands, ISBN 90-04-12142-0.
  54. Gimbutas, Marija (2001) The living goddesses, University of California Press, p. 158. ISBN 0-520-92709-5.
  55. Chapter VI. Birds.. Folk-lore of Shakespeare. Internet Sacred Text Archive (1883).
  56. Keats, John. (1884) 49. Hyperion, in The Poetical Works of John Keats. Bartleby.com.
  57. Dubow, Charles (1 January 2004). "Hangover Cures". Forbes. Archived from the original on 17 January 2003.
  58. Chopra, Capt. Praveen (2017). Vishnu's Mount: Birds In Indian Mythology And Folklore. Notion Press. p. 109. ISBN 978-1-948352-69-7.
  59. Owl in Hinduism (en).
  60. Lenders, E. W. (1914). "The Myth of the 'Wah-ru-hap-ah-rah,' or the Sacred Warclub Bundle". Zeitschrift für Ethnologie 46: 404–420 (409).
  61. Stikini, an owl monster of Seminole folklore.
  62. Big Owl (Owl-Man), a malevolent Apache monster.
  63. Native American Indian Owl Legends, Meaning and Symbolism from the Myths of Many Tribes (25 July 2008).
  64. Mictlantecuhtli.
  65. Cuando el tecolote canta, el indio muere. La Cronica (27 July 2008).
  66. The Popol Vuh. meta-religion.com.
  67. "Owls". Hočąk Encyclopedia.
  68. Radin, Paul (1 ŋɔ990 [1923]) The Winnebago Tribe, Lincoln: University of Nebraska Press, pp. 7–9 ISBN 0-8032-5710-4.
  69. Smith, David Lee (1997) Folklore of the Winnebago Tribe, Norman: University of Oklahoma Press, p. 160
  70. "Glory of the Morning", Hočąk Encyclopedia.
  71. 71.0 71.1 71.2 71.3 Owls in Lore and Culture (31 October 2012).
  72. The Hungry Owl Project. Hungryowl.org.
  73. Are Owls Dangerous? [11 Scary Attacks & How To Survive One!] (en-US) (2023-06-13).
  74. "Man needed hospital treatment after owl attack". Daily Telegraph (London). 25 January 2013.
  75. 75.0 75.1 Juvonen, Arto; Muukkonen, Tomi; Peltomäki, Jari; Varesvuo, Markku (2009). Linnut vauhdissa (in Finnish). Tammi. pp. 178, 187. ISBN 978-951-31-4604-7.
  76. 76.0 76.1 Harrison, Colin; Greensmith, Alan (1995). Koko maailman linnut (in Finnish). Translated by Laine, Lasse J.; Nikander, Pekka. Helsinki Media. p. 198. ISBN 951-875-637-6.
  77. Wildlife Trade News – Huge haul of dead owls and live lizards in Peninsular Malaysia. TRAFFIC (12 November 2008).
  78. Joe Lowe (21 Jan 2020). Owls of the United States: A List of all Species.
  79. Owls Endangered (Webpage or PDF).

Eurasia:

North America:

Oceania:

Tɛmplet:Birds

Lahabali ŋɔ kuli nyɛla zaɣa ŋmaa. A ni tooi sɔŋsi Wikipedia ka ti sabi li ka di yaligi.