Okapi Wildlife Reserve

Diyila Dagbani Wikipedia
Okapi Wildlife Reserve
faunal reserve
Di pilli ni1992 Mali niŋ
IUCN protected areas categoryIUCN category II: National Park Mali niŋ
TiŋaDemocratic Republic of the Congo Mali niŋ
Din be shɛli polonaIturi Province Mali niŋ
Tiŋgbaŋ yaɣili calinli2°0′0″N 28°30′0″E Mali niŋ
ToondaantaliInstitut Congolais pour la Conservation de la Nature Mali niŋ
Significant eventlist of World Heritage in Danger Mali niŋ
Heritage designationWorld Heritage Site Mali niŋ
Lahabaya dundɔŋ din mali dihitabilihttps://www.okapiconservation.org/ Mali niŋ
World Heritage soliWorld Heritage selection criterion (x) Mali niŋ
Significant placeIsiro Mali niŋ
Map

E-Class Yɔɣuni biɛhigu gubusuŋ nyɛla tiŋbani namatiɛri shɛli bɛ ni gu n-zali ka di be Ituri yɔɣu din be Democratic Republic Of Congo m-ba daansi ni South Sudan boda nti pahi Uganda [1] . Din galisim zaa nyɛ 14,000 km2, di nyɛla din kuli gbaai mɔɣu maa one-fifth yaɣili. Yuuni 1996, Okapi Wildlife Reserve maa daa nyɛla UNESCO World Heritage Site nima ni mali shɛli, Domini okapis Ninvuɣ'bɔbigu ni gamo ni maa zuɣu nti pahi di binnɛma zaa kɔlikɔli[2].

Tiŋbani tihi ni mɔri biɛhigu[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Lala tingbani namatiɛri ŋɔ maa yɛlim kuli paai  vaabu yim Ituri Forest maa pubu bu'nu puuni. Kaman Pleistocene refugium yɔɣu la, yɔɣu maa malila tihi ni mɔri din vari puhiri yuuni n-ti kpa yuuni ni tihi din vari suuri wuuni, tihi din galisi yɔɣu maa ni n-nyɛ Mbau tihi (Gilbertiodendron dewevrei) [3]. Nepoko, Ituri, ni Epulu kulisi nyɛla din zɔri yɔɣu ŋɔ ni ka yɔɣu din nyɛ baa laasabu la gili li[4]. Kuɣu kara nyɛla din do di yaɣ' shɛli ni che n-gu ka taɣi tihi ka Encephalartos ituriensis, din shɛli polo bilibu nyɛ tɔm, din nyɛvuli ŋmɛri salim kaman cycad.[5]

Domi yɔɣu ŋɔ mahili ni di saa yɛtɔɣa tooi mali zahim gbaai ice ages, di yi ti niŋ ka maasim yɛriga din miri sakuɣa la nyɛla din kana, mɔɣuni binneen' gahinda ban be yɔɣu ŋɔ maa ni nyɛla dini guri ka che n-taɣiri shɛba. Kaman di yuli maa ni pun wuhi shɛm la, Okapi nantiɛri din nyɛ mɔɣuni binniɛma kaman opakis yiŋa. Zaŋ chaŋ 1996 yuuni, mɔɣuni binniɛma ŋɔ kalinli daa sula vaabu kaman 3900–6350 duniya zaa 10,000–20,000 kalinli la puuni.[6] 1996 yuuni la puuni, wɔbirikalinli daa yiɣisila 7,500 ka chimpanzees kalinli nyɛ 7,500 tingbani nantiɛri ŋɔ puuni,[7] di mini dini tooi niŋ ka kalinli maa booi domi siasa damli ni be ni gbahiri ba taɣiri tingbani namatiɛri shɛŋa la zuɣu. Mɔɣuni binkɔb' shɛŋa ban be duniya namtiɛri ŋɔ n-nyɛ leopard, forest buffalo, water chevrotain, bongo, Bate's pygmy ,kparibua ni giant forest hog.[8]

Tingbani namatiɛri ŋɔ mali noonsi balibu din kalinli yiɣisi 370 zuɣu ka di lahi nyɛla din tibgimsim ni dariza zooi. Noonsi ban be tingbani namatiɛri ŋɔ ni tooi zooya ka bi nyɛ endemic ka bɛla Congo Basin tingbani ni, ni be ni kuri "Congo peafowl" noon'shɛb la.[9]

"Mbiya Mountain" zoya la nyɛla din du n pili "Epulu" tinkpaŋ la, ni Mbuti Tinkpaŋa ni pygmies ni Bantu pukpariba gba nyɛla ban be tingbani namatiɛri maa ni.

Taarihi[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

1992 yuuni ka "Okapi Gubusuŋ Tuma" nim daa tabi n-sɔŋ ka bɛ zali Okapi tingbani Namatiɛri maa. Bɛ kpaŋmaŋ puuni ka bɛ wuhiri yɔɣu ŋɔ ni tumtumdiba bɛ ni yɛn tooi gbubi tingbani namatiɛri ŋɔ viɛnyɛla shɛm ka che n-pahiba tuma niɛma ni sɔŋsim, ni di sɔŋ tinkpaŋ kɔɣa din gili ba.[10] Yuuni 1997 ka bɛ daa zaŋ Okapi Tingbani Namatiɛri maa n-pahi tingbani namatiɛr' shɛŋa din yi ŋmɛri salim puuni.

Din chɛ ka tingbani namatiɛri ŋɔ nyɛvuli ŋmɛri salim n-nyɛ tihi ni mɔri kubu, pe'gɔriba ni tɔhinima. Salima gbibu gba nyɛla din chɛ ka tingbani namatiɛri ŋɔ nyɛvuli ŋmɛri salim. Zaŋ chɛŋ yuuni 2005 pulini, zaba zaba din zaa din tingbani shɛli ni tingbani namatiɛri ŋɔ bɛ zuɣu daa che ka di tumtumdiba zo n-borigi bee ka bɛ daa ʒi ba n yi kpaŋa.

Domi tiŋa din yuli booni Democratic Republic of the Congo nima daa mali liɣiri yɛlmuɣisira ni siasa yɛl'gɔla la zuɣu che ka yɛltɔɣ' bihi daa kpɛ di zoosim ni. Ka tahima lee nyɛla, eco-tourism zaŋ n ti yaɣali ŋɔ nyɛla di ni maa ni sɔŋ ka sɔŋsim, lɛbiginsim ka lahi chɛ ka niriba baŋ di yɛla.

Mɔɣu Gulibu[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Zaŋ chɛŋ 2015 yuuni, salim gbiriba daa nyɛla ban do Muchacha ka di tumtumdiba yiɣisi kamani 8000. Ban daa su salim' bɔɣa ŋɔ daa nyɛla bi'bie shɛba ban tuhiri gomnanti bi ni booni Mai-Mai Simba nim la. Ban daa zan bi'dib niɛma di bɛ fa tingbani namatiɛri ŋɔ ka che ban guli li nuu ni. Mo'guliba ŋɔ nim kpema, Colonel Lucien Gedeon Lokumu ŋun ŋme ʒiɛm ka che n-boli li "Operation Safisha" ni bɛ kari bi'biɛhi ŋɔ ni salim gbiriba ban be ni maa ni.

June gɔli, 2021 yuuni puuni lahabali daa yi baŋdiba ban yuli booni "United Nations Group of Experts" ka be be Democratic Republic of the Congo daa wuhi bɛ su'jee zaŋ chɛŋ tingbani namatiɛri ŋɔ lɛbigi Salma ni maʒin kara ban be kilometer pinaayi Bandegaido luɣuli zuɣu, ka di be Okapi Wildlife Reserve" maa ni.

Salma ŋɔ gbibu daa bɛla "Muchacha Ming Complex (MMC)" ka di nyɛla "DRC Mining Cadastre" nima n-ti Chaana laɣ'diɣila lana so ŋun su "MCC Resources" la ka o yuli booni Kong Maohuai Sɔli ka bɛ gbiri salma maa.

Tuma du'zuɣu din yuli booni Kimia Mining Investment sarl daa nyɛla ban gbiri salma salim bɔɣa maa ni. Salma gbibu nyɛla taali mɔɣu maa ni ka "FARDC" buɣu'bahi nyɛ ban guli salim' gbiriba, ka birigira Congo nima zalikpana.

Gɔli maa nyaaŋa, Congolese kpamba daa yina ti yɛli bɛ fa la salma din timsim nyɛ kilogram pihita din liɣiri yiɣisi America Dola miliyɔŋ zaɣa yini ni chɛnji gbaliŋ "Muchaha mine" nim sani.

Zaŋ chɛŋ yuuni 2022 puli ni, ʒɛngama zuɣu laɣinsi kamani "the Council for Environmental Defense" n-zaŋ"Legality and Traceability (CODELT)" nima ni "Alerte Congolaise pour l’Environnement et les Droits de l’Homme (ACEDH)" ni bɛ galim ka che n-feei bɛ ni saɣindi tingbani namatiɛri gahindili ŋɔ maa.Tingbani namatiɛri ŋɔ biɛla "Epulu" mo'guligu   ni vihibu tuma du'zuɣu ka di be"Epulu" kuliga la ni.

1928 yuuni hali ni zuŋɔ ka tuma du'zuɣu ŋɔ ʒiya din daa niŋ ka Amerika nim karachi ŋun yuli booni Patrick Putnam daa kpa mo'guligu doo shee ŋɔ n lɛbi bin mɔɣuni binkɔbiri gbahibu shee ni be gbahiri binkɔbiri ŋɔ chen Amerika ni Yirop tingbana puuni mɔɣuni binkɔbiri bɛhisi shee. Naɣ'la 2012 yuuni be ni daa taɣi be wa'wari nuu zaŋ chɛŋ tingbani namatiɛri ŋɔ polo ka be lahi gbahiri binkɔbiri ŋɔ n che ka namatiɛri ŋɔ na tooi be Congo tingbani ni.[11]

Yuuni 2012 puuni, bi'biɛhi daa nyɛla ban kpe n-ti ŋme n-ku mɔɣuni binkɔbiri ŋɔ ka bɛ daa gbaai ni din zuɣu bɛ zaŋmi bɛ zaŋsim n-zaŋ tingbani namatiɛri ŋɔ gubu polo din dee yi niŋ ka di nyɛla di yɛtɔɣa n na nyɛ yɛlmuɣisirili din na ʒiya. Tuma du'zuɣu ŋɔ lahi nyɛla ban niŋdi nimɔhi ni anfaani vihisi n ti pahi mo'guligu tuma.

Salima gbibu[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Zaŋ chɛŋ 2015 yuuni, salim gbiriba daa nyɛla ban do' n guli Muchacha ka be tumtumdiba yiɣisi kamani 8,000. Ban daa fa nsu s

salim' bɔɣa ŋɔ daa nyɛla bi'bie shɛba bi ni booni Mai-Mai Simba nim la. iBn an daa zan bi'dib niɛni di be fa tingbani namatiɛri ŋɔ ka che ban guli li nuu ni. Mo'guliba ŋɔ nim kpema, Colonel Lucien Gedeon Lokudaa nyɛla mu ŋun ŋme ʒiɛm ka che n boli li "Operation Safisha" ni be kari bi'biɛŋɔ ni salim gbiriba ban be ni maa ni.

June gɔli, 2021 yuuni puuni lahabali daa yi baŋdiba ban yuli booni "United Nations Group of Experts" ka be be Democratic Republic of the Congo daa wuhi be su'jee zaŋ chɛŋ tingbani namatiɛri ŋɔ lɛbigi Salma ni maʒin kara ban be kilometer pinaayi Bandegaido luɣuli zuɣu, ka di be Okapi Wildlife Reserve" maa zaa.

Salma ŋɔ gbibu daa bɛla "Muchacha Ming Complex (MMC)" nuu ni ka di nyɛla "DRC Mining Cadastre" nim n ti Chaana laɣ' diɣila lana so ŋun su "MCC Resources" la ka O yuli booni Kong Maohuai sɔli ka be gbiri salma maa.

Tuma du'zuɣu din yuli booni "Kimia Mining Investment sarl" daa nyɛla ban gbiri salma salim bɔɣa maa ni. Salma gbibu nyɛla taali mɔɣu maa ni ka "FARDC" buɣu'bahi nyɛ ban guli salim' gbiriba, ka birigira Congo nim zalikpana.[12]

Lala goli maa puuni yaha, congolese ban su lala yaɣa daa wuligi lahabali ti salo bini bori ni bɛ fa salima din galisim yigisi 31kg ( ka di lagiri yigisi kamani $1.9) din yi Muchaha sani na.[13] yuuni 2022 pulini, zangama laginsi kamani ban su tingbani namatieri mini di tagibu (CODELT) nti pahi Alerte Congolaise pour l’Environnement et les Droits de l’Homme (ACEDH) daa nyela ban galim ka fee lala salima gbibu ŋɔ dama di sagim tingbani namatieri pam.[14]

Ban Tuhiri Gɔmnanti[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

June gɔli biɛɣu pishi ni anahi dali, ka bi'bie shɛba ban tuhiri gomnanti, bɛ ni booni shɛba Mai-Mai rebels nim la daa nyɛla ban daa liri "Epulu Conservation and Research Center" nima. Paul Sadala bɛ ni mi so Morganla n-daa gari tooni nti pahi ban kuri wɔbiri ni salim gbiriba ka bɛ zu binyɛra ka lahi nyo bɛ tingbani namatiɛri ŋɔ.[15][16]

Lirigu ŋɔ ni daa liri, "Opakis" pina ata n-daa kpi Opakis pina anahi puuni. Zaɣ'yino ŋun daa kpalim ka mali dansi din daa niŋ ka bɛ liri mɔɣu maa gba daa bahi kpi nti pahi mo'guliba ayi n-daa pahi niriba ayɔbu ban daa kpi.[17] Tiŋ'bihi ni bihi daa nyɛla bɛ ni gbahi shɛba, amaa din nyaaŋa bɛ daa zaŋ ba n-bahi. August gɔli piligu,[18] suhudoo daa nyɛla din so din daa niŋ ka "Congolese" linjima nima ni mo'guliba ban yi Congolese Wildlife Authority daa kpuɣi soya ni bɛ mali tingbani namatiɛri ŋɔ daa pili. Sɔŋsim din daa yi duniya luɣili kam daa che ka bɛ tooi labi m-mali lirigu ŋɔ yuuni nyaaŋa.[19]

Kulu gɔli, 2017 yuuni, bɛ daa lahi liri la tingbani namatiɛri ŋɔ yaɣ'shɛli din miri Mambasa, n-ŋɔ Mai-Mai bi'biɛhi ban tuhiri gomnanti la n-daa yaa bala. Lahabali sabiriba (Britain tiŋbihi ayi ni America tiŋ'bi yino) ni tiŋ'bi mo'guliba daa nyɛla ban tiligi ka binshɛɣu bi shihi ba amaa tingbani namatiɛri ŋɔ tumtumdiba niriba anu (mo'guliba niriba anahi ni karachi ninvuɣ'yino) ka bɛ daa ku. Bɛ daa niŋ lirigu ŋɔ shɛba daa nyɛla bɛ ni ku shɛb gba.[20][21]

See also/Lihi pahi[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]


Karim pahi[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

  • Susan Lyndaker Lindsey; Mary Neel Green; Cynthia L. Bennett (1999). The Okapi. University of Texas Press. ISBN 0-292-74707-1

External links[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Tɛmplet:National Parks of the Democratic Republic of Congo Tɛmplet:World Heritage Sites in the Democratic Republic of the Congo

Kundivihira[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

  1. INSTITUT CONGOLAIS POUR LA CONSERVATION DE LA NATURE 2005-01-18 at the Wayback Machine
  2. 1997-07-10 at the Wayback Machine
  3. "21 World Heritage Sites you have probably never heard of". l The Telegraph. Daily Telegraph. 4 February 2016.
  4. "Okapi Wildlife Refuge". UNESCO World Heritage Centre. United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization. Retrieved 13 June 2021.
  5. Somers, Michael; Beyers, Rene L.; Hart, John A.; Sinclair, Anthony R. E.; Grossmann, Falk; Klinkenberg, Brian; Dino, Simeon (2011) "Resource Wars and Conflict Ivory: The Impact of Civil Conflict on Elephants in the Democratic Republic of Congo - The Case of the Okapi Reserve"
  6. "Okapi Wildlife Reserve" Guide for Africa. Retrieved 2011-10-25.
  7. "Okapi Conservation Project" Wildlife Conservation Network.
  8. Mongobay (9 September 2013) A year after devastating attack, security returns to the Okapi Wildlife Reserve (photos) Retrieved 16 July 2017.
  9. Stokes, Elaisha (2015-02-23). "Saving Okapi in the Democratic Republic of Congo" Jazeera America. Retrieved 2022-10-29.
  10. Group of Experts on the Democratic Republic of the Congo (2021-06-10). "S/2021/560" United Nations Security Council. Retrieved 2022-10-27.
  11. Holland, Hereward (2021-06-22). "Congo seizes gold worth $1.9 million in Okapi wildlife reserve"reuters.com/ Reuters. Retrieved 2022-10-28.
  12. Kambale, Erikas Mwisi (2022-10-19). "Congolese NGOs decry mining in main refuge of 'Africa's unicorn'" Reuters. Retrieved 2022-10-28.
  13. Okapi Conservation Project (28 June 2012) Okapi Conservation Project, Epulu Update – June 28, 2012 Archived Silimin gɔli September 4, 2012, at the Wayback Machine September 4, 2012, at the Wayback Machine. Retrieved 15 September 2012
  14. Okapi Conservation Project (4 August 2012) Okapi Conservation Project, Update – August 4, 2012 Archived Silimin gɔli December 22, 2013, at the Wayback Machine December 22, 2013, at the Wayback Machine. Retrieved 15 September 2012
  15. New York Times (16 July 2017) U.S journalist found alive in Congo, 5 others are killed Retrieved 16 July 2017.
  16. France24 (16 July 2017) Kidnapped US journalist in DR Congo found safe, five wardens killed 2017-07-16 at the Wayback Machine. Retrieved 16 July 2017.
  1. "Okapi Wildlife Reserve", Wikipedia (in English), 2022-10-30, retrieved 2022-12-07
  2. Centre, UNESCO World Heritage. Okapi Wildlife Reserve (en).
  3. "Okapi Wildlife Reserve", Wikipedia (in English), 2022-10-30, retrieved 2022-12-07
  4. "Okapi Wildlife Reserve", Wikipedia (in English), 2022-10-30, retrieved 2022-12-07
  5. "Okapi Wildlife Reserve", Wikipedia (in English), 2022-10-30, retrieved 2022-12-07
  6. "Okapi Wildlife Reserve", Wikipedia (in English), 2022-10-30, retrieved 2022-12-07
  7. "Okapi Wildlife Reserve", Wikipedia (in English), 2022-10-30, retrieved 2022-12-07
  8. "Okapi Wildlife Reserve", Wikipedia (in English), 2022-10-30, retrieved 2022-12-07
  9. "Okapi Wildlife Reserve", Wikipedia (in English), 2022-10-30, retrieved 2022-12-07
  10. "Okapi Wildlife Reserve", Wikipedia (in English), 2022-10-30, retrieved 2022-12-07
  11. "Okapi Wildlife Reserve", Wikipedia (in English), 2022-10-30, retrieved 2022-12-07
  12. "Okapi Wildlife Reserve", Wikipedia (in English), 2022-10-30, retrieved 2022-12-07
  13. "Okapi Wildlife Reserve", Wikipedia (in English), 2022-10-30, retrieved 2022-12-15
  14. "Okapi Wildlife Reserve", Wikipedia (in English), 2022-10-30, retrieved 2022-12-15
  15. "Okapi Wildlife Reserve", Wikipedia (in English), 2022-10-30, retrieved 2022-12-07
  16. "Okapi Wildlife Reserve", Wikipedia (in English), 2022-10-30, retrieved 2022-12-07
  17. "Okapi Wildlife Reserve", Wikipedia (in English), 2022-10-30, retrieved 2022-12-07
  18. "Okapi Wildlife Reserve", Wikipedia (in English), 2022-10-30, retrieved 2022-12-07
  19. "Okapi Wildlife Reserve", Wikipedia (in English), 2022-10-30, retrieved 2022-12-07
  20. "Okapi Wildlife Reserve", Wikipedia (in English), 2022-10-30, retrieved 2022-12-07
  21. "Okapi Wildlife Reserve", Wikipedia (in English), 2022-10-30, retrieved 2022-12-07