Yiɣi chaŋ yɛligu maŋamaŋa puuni

Makerere University

Diyila Dagbani Wikipedia
Makerere University
public university
Di pilli ni1922 Mali niŋ
Taachi sabbuWe build for the future Mali niŋ
TiŋaUganda Mali niŋ
Din be shɛli polonaKampala Mali niŋ
Tiŋgbaŋ yaɣili calinli0°20′6″N 32°34′3″E Mali niŋ
Nira zaŋtiBiodiversity Heritage Library, Consortium of Uganda University Libraries, International Council for Open and Distance Education, Uganda Library and Information Association, Association of African Universities Mali niŋ
Has subsidiaryMakerere University Business School Mali niŋ
Lahabaya dundɔŋ din mali dihitabilihttps://www.mak.ac.ug/ Mali niŋ
Map

Tɛmplet:Infobox university

Makerere University (/məˈkɛrəri/;[1] Mak) nyɛla Uganda nima shikuru titali mini shikuru kurili, bɛ daa tumi piligi shikuru maa ka di nyɛ technical school yuuni 1922 ka lahi nyɛ university kurili din na tumda ka bɛ East Africa.[2] Di daa leei tiŋgbani maa university din za di gama yuuni 1970. zuŋɔ, Makerere University nyɛla din mali collagɛ nima awɔi ni shikuru yini ka nyɛ din mali bɔhimbu yaɣa kamani 36,000 undergraduates mini 4,000 postgraduates. Lala collagɛ maa nyɛ College of Natural Sciences (CONAS), College of Health Sciences (CHS), College of Engineering Art & Design (CEDAT), College of Agriculture and Environmental Studies (CAES), College Of Business and Management Sciences (CoBAMS), College of Humanities & Social Sciences (CHUSS), College of Computing and Information Sciences (COCIS), College of Veterinary Medicine, Animal Resources & Bio-security (COVAB), College of Education and External Studies (CEES) n-ti pahi Makerere University Business School (MUBS). Din pahira, Makerere nyɛla din mali shikuru shɛli Eastern Uganda Jinja City.

University maa tuma duzuɣu nyɛla din daa di buɣum silimiin goli September yuuni 2020 ka bɛ daa bɛ tooi baŋ buɣum maa dibu maa daliri.[3] Bɛ labimi miɛ lala duu maa.

Makerere University nyɛla alma mater zaŋ gbansabila toondan nima pam, bɛ shɛba nyɛ Uganda nima tiŋgbani zuɣulan Milton Obote[4] mini Tanzanian tiŋgbani zuɣulan nima Julius Nyerere mini Benjamin Mkapa.[5] Tiŋgbani zuɣulan kuro zaŋ n-ti Democratic Republic of the Congo, Joseph Kabila mini Kenyan tiŋgbani zuɣulan kuro ŋun daa kpi la Mwai Kibaki gba nyɛla Makerere shikuru bihi kura.

Saha bela nyaaŋa Uganda ni daa deei di maŋ sulinsi nyaaŋa, Makerere University n-daa nyɛ luɣ'shɛli yɛla pam ni daa niŋda. Sabi sabiraba pam kamani Nuruddin Farah, Ali Mazrui, David Rubadiri, Okello Oculi, Ngũgĩ wa Thiong'o, John Ruganda, Paul Theroux, Nobel Prize laureate V. S. Naipaul n-ti pahi Peter Nazareth nyɛla ban daa be Makerere University.

Pirin la shikuru bihi daa bɛ vuhira mini bɔhimbu yaɣa zaŋ laɣim taba zuɣu, university maa nyɛla bɛ kpari shɛli zali buta zuɣu bin din gbaai yuuni 2006 mini yuuni 2016 sunsuun. Di kparibu bahigu nyɛla din daa niŋ silimiin goli November dahin yini dali yuuni 2016 din daa niŋ ka tiŋgbani zuɣulan Yoweri Museveni daa yina ti yɛli ni o kpari li zali la.[6] University maa nyɛla bɛ ni daa labi yoogi shɛli silimiin goli January yuuni 2017.[7]

Taarihi[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Department of Chemistry, CONAS, 2018; photo by Gyagenda Marvin Paul
Faculty of Information Technology Building, Makerere University

Founding of the technical school[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Daabiligu shikuru din daa leei Makerere University ŋɔ nyɛla din daa piligi tuma yuuni 1921 ka di tuuli bɔhimbu yaɣa daa nyɛ kaapinta tali mini duri miɛbu.[8] Yuuni 1922,bɛ daa taɣi shikuru maa ka daa boli "Uganda Technical College" ka daa zaŋ bɔhimbu yaɣa shɛŋa din nyɛ binyɛra malibu, shikuru baŋsim bɔbu, pukarilim n-ti pagi tim.[8][9] Lala yuuni maa yaha, bɛ daa lahi taɣi di yuli maa labisi Makerere College.[8] Yuuni 1928, nuuni tun'baŋsim bɔhimbu yaɣa din daa be collagɛ maa ni nyɛla bɛ ni waligi shɛli ka daa boli Kampala Technical School.[8] Yuuni 1937, collagɛ maa nyɛla din daa piligi post-secondary education shɛhira gbaŋ bɔhimbu yaɣa.[9]

University[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Yuuni 1943, British Protectorate gomnanti nyɛla ŋun daa ŋmɛ university maa nangban kpeeni. Bataka Party nyɛla ban daa buɣisi shikuru maa "a plot to steal African soil for European settlement," . Lala zuɣu ayirimo nima daa nyɛla din tɔ tiŋzuɣu zaŋ n-ti Kampala.[10]

Yuuni 1949, Makerere College nyɛla din daa leei university ka bɛ daa taɣi di yuli maa labisi Makerere College, University of East Africa.[11] Lala yuuni maa, Bataka Party nyɛla ban daa kari British Protectorate gomnanti ka di daliri daa nyɛla o ni daa tɔhiri shikuru maa tooni tibu maa zuɣu.[12]

Unrest in the 2000s[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

University maa nyɛla bɛ ni daa kpari shɛli zali buta bin din gbaai yuuni 2006 mini yuuni 2016 sunsuun.[13]

Silimiin goli August dahin yini dali yuuni 2016, ninvuɣ shɛba ban be shikuru maa ni sɔŋdi karimba nima mini shikuru bihi nyɛla ban daa tɔ taawaya bori ni bɛ yo ba laɣa shɛŋa. Lala taawaya maa nyɛla din daa niŋ bakoyi dibaa ata ka gomnanti daa yina ti gbaai ba alikawli ni o ni yo ba lala liɣiri maa silimiin goli October bahigu; amaa ka gomnanti daa bɛ tooi yo lala liɣiri maa.[14] Din bɔŋɔ wuhiya ni gomananti nyɛla ŋun daa yiɣisi lala alikawli maa.[13] Lala zuɣu karimba nima zaŋ n-ti shikuru maa gba nyɛla ban daa niŋ taawaya ka di daliri nyɛla gomnanti daa bɛ tooi yo ba bɛ liɣiri. Din bɔŋɔ daa chɛ ka tiŋgbani zuɣulan Yoweri Museveni daa kpari university maa zali..[13] Bihi lammba nyɛla ban daa yina n-ti tɔ ayirimo nima shikuru maa kpari zali maa zuɣu ka Museveni daa kpa komitti ni bɛ lihi ka shikuru maa labi yoogi amaa gbaabu daa na kani wuhiri shikuru maa yoobu. Lala komitii maa lahabali nyɛla din daa yina silimiin goli February yuuni 2017 bahigu.[6]

Silimiin goli September biɛɣ'pishi dali yuuni 2020, Makerere University duu shɛli bɛ ni daa booni ( Ivory Tower) nyɛla din daa di buɣum,[15] ka Uganda jinaduu daa nyɛla ni shikuru maa kpamba nyɛ ban bɛ diri shikuru maa liɣiri doli di soya.[16][17]

Organization[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

University Council nyɛla din zaani zalisi n-tiri university maa.

Subcommittees of the University Council[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

  • Appointments Board [18]
  • Finance, Planning and Administration[19]
  • Quality Assurance, Gender and ICT[20]
  • Estates and Works[21]
  • Staff Development, Welfare and Retirement Benefits[22]
  • Students Affairs and Disciplinary[23]
  • Honorary Awards[24]
  • Audit[25]

Notable former and current faculty administrators[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Other academics[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Notable alumni[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

See also: List of Makerere University academics

Political figures and government employees[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Film, television and radio[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Sports people[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Writers and journalists[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Scientists[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Others[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Halls of residence[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Bin din gbaai silimiin goli September yuuni 2015, biɛhigu shɛhi zaŋ n-ti Makerere University nyɛ din doli na ŋɔ:[38]

For men[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

The Gongom monument at Lumumba Hall
  • Livingstone Hall
  • Lumumba Hall (defunct 2022)
  • Mitchell Hall
  • Nkrumah Hall
  • Nsibirwa Hall
  • University Hall

For women[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

  • Africa Hall
  • Mary Stuart Hall
  • Complex Hall

For students of medicine in their final years[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

  • Galloway House

Postgraduate Hall[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

  • Dag Hammarskjöld Hostel

Lihimi m-pahi[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Kundivihira[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

  1. Peter Roach, Jane Setter, John Esling, eds., Cambridge English Pronouncing Dictionary (Cambridge University Press, 2011; ISBN 0521765757), p. 302.
  2. Maathai, Wangari. Unbowed. ISBN 9780307275202.
  3. BBC News (20 September 2022). Uganda Makerere University fire: 'Ivory Tower' gutted. British Broadcasting Company.
  4. Past Presidents of Uganda.
  5. Encyclopaedia Britannica (29 May 2021). "Julius Nyerere president of Tanzania". Encyclopaedia Britannica. Retrieved 29 May 2021.
  6. 6.0 6.1 "Statement: Makerere Visitation Committee lists responsibilities". Uganda Journalists' Resource Centre, The African Centre for Media Excellence (ACME). 22 November 2016. http://ugandajournalistsresourcecentre.com/statement-makerere-visitation-committee-lists-responsibilities/.
  7. "Makerere reopens to empty lecture rooms". New Vision. 2 January 2017. https://www.newvision.co.ug/new_vision/news/1443193/makerere-reopens-lecture.
  8. 8.0 8.1 8.2 8.3 Uganda. Public Service Review and Re-organization Commission (1990). Public Service Review and Reorganisation Commission, 1989-1990, Volume 1. Kampala, Uganda: Uganda. Ministry of Public Service and Cabinet Affairs. p. 272. OCLC 32432462.
  9. 9.0 9.1 Annotated History of Makerere University 1922–2012. 90 Years of Makerere University. Makerere University.
  10. A. J. Hughes (1969). "Buganda Troubles in the 1940s". East Africa (Revised ed.). Pengiun Books. p. 157.
  11. Byaruhanga, Frederick K. (2013). Student Power in Africa's Higher Education: A Case of Makerere University (second ed.). New York: Taylor & Francis (Routledge). p. 20. ISBN 978-1-135-51448-8., originally published in 2006, ISBN 978-0-415-97746-3
  12. A. J. Hughes (1969). "Buganda Troubles in the 1940s". East Africa (Revised ed.). Pengiun Books. p. 158.
  13. 13.0 13.1 13.2 Barungi. Andrew (21 November 2016). "Makerere University is closed. Now what?". Uganda Journalists' Resource Centre, The African Centre for Media Excellence (ACME). http://ugandajournalistsresourcecentre.com/closing-makerere-university-not-solution/.
  14. Tusiime, Christopher (30 November 2016). "Non-teaching staff in public universities to go on strike". Campus Bee (Makerere University). https://campusbee.ug/news/breaking-non-teaching-staff-public-universities-go-strike/.
  15. "Uganda Makerere University fire: 'Ivory Tower' gutted" (en-GB). BBC News. 2020-09-20. https://www.bbc.co.uk/news/world-africa-54225111.
  16. Daily Monitor (14 August 2020). "Nawangwe on the spot as MPs resurrect Shs16.7b NIC scandal". Daily Monitor. Nation Media Group. https://www.monitor.co.ug/uganda/news/national/nawangwe-on-the-spot-as-mps-resurrect-shs16-7b-nic-scandal-1921686.
  17. MPs demand investigations over the loss UGX 8 billion on Makerere University-NIC saga.
  18. Makerere University Governance: Appointments Board.
  19. Finance, Planning and Administration.
  20. Quality Assurance, Gender and ICT Sub Committee.
  21. Estates and Works. [dead link]
  22. Staff Development, Welfare and Retirement Benefits.
  23. Students Affairs and Disciplinary Sub Committee.
  24. Honorary Awards Sub Committee.
  25. Audit Sub Committee.
  26. Philimon Badagawa (18 September 2017). Prof. William Bazeyo takes over as Makerere university Deputy Vice Chancellor. Campus Times Uganda.
  27. "New Makerere University Vice Chancellor Professor Barnabas Nawangwe Installed". Makerere University News Portal. 2017-09-15. https://news.mak.ac.ug/2017/09/new-makerere-university-vice-chancellor-professor-barnabas-nawangwe-installed.
  28. "Nawangwe elected Makerere Vice Chancellor" (en-UK). Daily Monitor. http://www.monitor.co.ug/News/National/Nawangwe-elected-Makerere-Vice-Chancellor/688334-3992254-586woc/index.html.
  29. Celebrating Ngugi wa Thiong'o at 70. African-Writing Online.com.
  30. Maurice Muhwezi (25 March 2022). Breaking: NRM's Anita Among Wins Speakership Race. Red Pepper.
  31. "Special Sitting of the Supreme Court of Belize". Press Office of the Government of Belize. 28 March 2001. http://search.digitalreasoning.com/WBIL/03/WBIL2005_55117.txt.
  32. Masaba, John; Musoke, Kizito (2 June 2012). "Uganda pins EALA speaker hopes on Dora Byamukama". New Vision. https://www.newvision.co.ug/new_vision/news/1302184/uganda-pins-eala-speaker-hopes-dora-byamukama.
  33. Hon. Dora Byamukama - Uganda. EALA.
  34. Ainebyoona, Emmanuel (15 February 2015). Makerere Gets Mwai Kibaki Presidential Library.
  35. Kyemba, Henry. A State of Blood, p. 21
  36. "Looking back on Jehoash Mayanja Nkangi's illustrious career". NTV Uganda. 7 March 2017. http://www.ntv.co.ug/news/local/07/mar/2017/looking-back-jehoash-mayanja-nkangis-illustrious-career-16475#sthash.ilU0gKGN.7U8tMKy2.dpbs.
  37. Business Daily Africa (2017). Top 40 Women Under 40 in Kenya. Nation Media Group.
  38. Grace Kenganzi, and Rose Rukundo (20 February 2014). The stories behind Makerere University halls of residence.[permanent dead link]

External links[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Tɛmplet:Makerere University Tɛmplet:Kampala Tɛmplet:Kampala District Tɛmplet:Universities in Uganda Tɛmplet:Worldwide Universities Network