Tropical Rainforest Heritage of Sumatra

Diyila Dagbani Wikipedia
Tropical Rainforest Heritage of Sumatra
protected area of Indonesia
IUCN protected areas categoryIUCN category III: Natural Monument or Feature Mali niŋ
Dunia yaɣiliAsia Mali niŋ
TiŋaIndonesia Mali niŋ
Located in/on physical featureSumatra Mali niŋ
Tiŋgbaŋ yaɣili calinli2°30′0″S 101°30′0″E Mali niŋ
Significant eventlist of World Heritage in Danger Mali niŋ
Heritage designationWorld Heritage Site Mali niŋ
World Heritage soliWorld Heritage selection criterion (vii), World Heritage selection criterion (ix), World Heritage selection criterion (x) Mali niŋ
Map

[1]E-Class

Tropical Rainforest Heritage of Sumatra daa nyɛla be ni sabi shɛli n-pahi UNESCO World Heritage site yuuni 2004.Di mali la Indonesian tiŋgbani paaki dibaa ata din nyɛ konsunsuni tiŋgbani zaŋ ti Sumatra: Gunung Leuser National Park, Kerinci Seblat National Park ni Bukit Barisan Selatan National Park. Bɛ kali la yaɣili ŋɔ ni vii - outstanding scenic beauty; ix- an outstanding example representing significant on-going ecological and biological processes; x- mali la tigbani gubu sheei din mali talahi nima.[2] Tropical Rainforest Heritage zaŋti Sumatra nyɛla bɛ ni zaŋ pahi nyɛvuli pɔha yuya ni tum yuuni 2011 ni di soŋ tuhi nyaŋ bi biɛlim, illegal logging, agricultural encroachment, ni ni pala malibu niya nima.[3]

Din be shɛli ni di galisim[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Tropical Rainforest Heritage of Sumatra gbaala paaki dibaata: Gunung Leuser National Park (GLNP) (8629.75 km2), Kerinci Seblat National Park (KSNP) (13,753.5 km2) ni Bukit Barisan Selatan National Park (BBSNP) (3568 km2). Rainforest ŋɔ yaɣili galisim nyɛla 25,000 km2. Bi daa pii la  Tropical Rainforest Heritage of Sumatra domishi, tuuli, ti zaandi la tibɔŋ din be Sumatra island, sali nim ni mɔri, bahi ni zoya tibɔŋ. Lala island yɛlinli din be tropical rainforest ŋɔ nyɛla din laɣim ni di ti yaɣa, yuun pihinu yɛlim.

Din pahi ayi, paaki nim din laɣim nyɛ heritage ŋɔ zaa bɛla yaɣili din  milin si be soɣi ka be Bukit Barisan Mountains, bini mi shɛli 'Andes of Sumatra’, ka luɣili kam din ko n gilili mali nyɛri suŋ. Zoya din be yaɣili kam zaandi la zo shɛŋa din mali dariza ka be din pahi nam ka yɛligi bahi din be Sumatra. Gunung Tujuh biɛŋ (biɛŋ din galisi Southeast Asia zaa) gabbu ni Kerinci zoli karili volcano, volcanic bihi din pahi, coastal ni glacial biɛŋsi din be tibɔŋa ni. Ŋɔ maa wuhirila vɛlim din bɛ Bukit Sumatra Tropical Rainforest Heritage.

Bahigu, tingbanimaa paakinima ata maa zaa malila biɛhigushɛɛ balibubalibu ka binnɛma maa zaa biɛhigu shɛɛ lahi nyɛ dintibigi kawɔligi diko. Yaɣ'ta maa zaa yilaɣimtaba kɔbigapuuni divaarila vaabu pihinu Samatra tihi ni mɔri zaa yilaɣimtaba. Binnɛma ban ŋmanitaba kalinli dinyiɣ'si kamani pihiwɔi ni ayi bee garibu nyɛla be ni saɣ'ti GLNP ni. Kalinlishɛli beni piigimaa kpuɣ'la flaawa dinbarigari duniya zaa flaawanima(Rafflesia arnoldi) ntipahi flaawa shɛli dinlahi waɣ'gari flaawa nimzaa(Armorphophallus titanum).Yɔshɛli dintuli kadeeri sakɔm ka bɛ Sumatra la daapahi Duniya Siɣili (World Heritage) dinpɛndoya, yuuni 2004. Sumatra yɔɣudindeeri sakɔm la pɔlo yaɣ'si yika tuhipia ni pirigili nyɛladinpahi Anduniya Siɣ'li dinpɛndoya UN Baŋsim mini Tabibi ntipahi Kaya ni Taɣ'da Laɣingu Kabe ŋmaali jia mboonili UNESCO kadi nyɛla di arizichi mini dibinnɛma biɛhigushɛɛ balibubalibu. Sumatra n nyɛ dinbari gari Indonesian kadilahi nyɛla Indonesia kɔnko nsuli.

Joografi mini Climate[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Gunung Leuser Tingbani paaki dinbɛ teekunigilisi tingbani kuunila tudu pɔlo yiɣ'sila Kilomita kobiga ni pihinu waɣilim. Diyalim gari Kilomita kɔbiga kadi tooi zoola zoya. Kɔbiga puuni vaabu pihinahi nyɛla yaɣ'shɛli dinsarigiri paakimaani kadimi yaɣi mitanim tuhuli ni kɔbisinu. Kɔbiga puuni, vaabu pia ni ayi, paakimaa kɔnko zaŋkpa di nyɔŋni wulunluhili pirigili nyɛla dinbi paai mitanim kɔbisiyɔbu amaa kalɛɛ nyɛ kilomita pishi ni anu nzɔndoli teekumaa nangbaŋ gburiŋ. Dindu ngari dizaa nyɛla pia ni yini ka gari mitanim tusaayi ni kɔbisiyopɔin kadimmikuli dungari Gunung Leuser paarila mitanim tusaata ni kɔbisinahi ni pihiyɔbu ni ayɔbu. Luɣ'shɛli pɔlo dingili Gunung Leuser maa yuli mbooni Leuser Ecosystem.

Kerenci Seblat Tingbani Paaki sunsuuni yaligimi kilomitanim kɔbisita ni pihinu zaŋlabi Bukit Barisaŋ nyaaŋa gbunni, kadi kalinli yiɣ'sila kilomitanim pihinahi ni anu yalim ni mitanim tusaayi dindungari teeku. Ditudu pɔlo pirigili zɔya dinsirigiri gbunni, kadi kalinli yiɣisila kamani kɔbisinahi zanchaŋ tuhuli ni kɔbisinu. Paakimaaa yipu buta vaabu bunahi nyɛla dinsarigira. Dinkuli n du ngari dizaa ntipahi tampiŋshɛli dindu ngari Indonesia tampima maa zaa n nyɛ Kerenci zɔli kadi waɣ'lim nyɛla mitanim tusaata ni kɔbisinu ni anu. Bukit Barisan Selatan Tingbani paaki gbanyɛla kilomitanim kɔbisita ni pihinu waɣ'lim amaa ka leenyɛla kilomita pihinahi ni anu kalinli. Ditudu pɔlo yipu buyi, vaabu buta nyɛla tampima kadi kalinli yiɣ'si mitanim tuhuli ni kɔbisinu dindu dizaani, Pulung Zɔli yiɣ'sila mitanim tuhuli ni kɔbisiwɔi ni pihiyɔbu ni anahi. Di nyɔŋni polo pirigili nyɛla dinsiɣi, yaɣ'shɛli pɔlo dindɔli nkpɛri tɛɛkumaani nyɛla kilomitanim pihiwɔi, pɔlo dinpirigi tɛɛkumaa waɣ'lim nyɛla pirigili. Mɔɣ'shɛŋa pam yila paakimaanina, yaha tingbana gili Kɔma pam ni, kɔm maa ni zɔri n dɔli tingbani maa yaɣ'shɛli. Yuunikam puuni zɔya maa tulim tooi taɣiri biɛla, diluɣ'shɛli pɔlo dimmaha, di deeri tulim mini sakɔm pam chiraa wɔi, diluɣ'shɛŋa dinkuugi mi deerila lalaŋo chiraapɔin. Di tingbani tulim mini di maasim biɛhigu chɛ ka binnɛɛm pala tooi yirina pam ntipahi binnɛma balibu. Gunung Leuser deerila sakɔm din yiɣ'si milimitanim tusaata di tudu pɔlo ni milimitanim tusaanahi ni kɔbisiyɔbu ni pihinu ni apɔin dinyɔŋni gbunni pɔlo. Ditulim bɛla digirii Celsius zanchaŋ pishi ni yini ni pihita ayi kadi pɔhim too zooi kɔbiga puuni kadiyaɣi pihiyɔbu nti dii bahindi diyiti gari mitanim tuhuli ni kɔbisiyɔpɔin. Kerenci Seblat puuni, sakɔm dinlurinani yiɣisila milimitanim tusaayi ni kɔbisiwɔi ni pihiwɔi, ditulim kpuɣila 16 degree Celcius zaŋchaŋ 28 degree Celcius kadi pɔhim tɔɔi tulipam sahashɛli kam(pisɔpɔin ni apɔin zanchaŋ pihiwɔi kɔbiga puuni). Bukit Barisan Seblat puuni, diwulunluhili pɔlo tampiŋ nyɛla dimmaha nti dii bahindi di November zanchaŋ May gɔlini pɔhimʒɛ pilinga din yiri Asia nyɔŋni pɔlo la nina : sakɔm dinyiri nimpɔlo yiɣisila milimitanim tusaata zanchaŋ tusaanahi. Di wulumpuhili pɔlo nyɛla dinkuui, kamani milimitanim tusaayi ni kɔbisinu zanchaŋ tusaata sakɔm mpaarini kadi tulim mi yiɣisila 20 degrees Celcius zanchaŋ 28 degree Celcius.

Flora mini Fauna[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

GLNP nyɛla binshɛɣu dimpahi Indonesia yaɣ'pishi ayikalani kadi nyɛla yushɛli beni booni ni World Wide Fund for Nature (WWF) n pahi yaha dipahi duniya tinsi mini di ʒilɛya dinkalinli yiɣisi kɔbishii kadi mali amfaani nguri ti duniya binnɛma balibu ni bɛluɣ'shɛŋa. Mammals bin nyɛ endemic kalinli din yiɣisi kɔbiga ni pisɔpɔin ni anahi puuni, bibaata nyɛla bammali dɔribimbira ka pishi ni yini mi nyɛ chuuta yuuni 2000. Baŋsimbiɛla ko mmali zanti binnɛɛmbihi shɛba bandɔɣ'ri bezaɣ'bihi taba. Noonsi balibu bankalinli yiɣisi kɔbisita ni pihinii ka be piigi, ka be pii pia ni ata nyɛla bammali dɔribimbira ka pihinu ni ayi nyɛ bannyɛ chuuta. Binnɛɛmbihi maashɛba ntipahi tihimaashɛba mali anfaani. Tihi kamani ; Rafflesia arnoldi mini amorphophallus titanum nyɛla ŋammali anfaani. Binnɛma balibu kamani : Rueck's blue -flycatcher ntipahi white -winged woodluck.

KNSP ni, binnɛɛmbihishɛba bandɔɣ'ri bezaɣ'bihi taba balibu kalinli din yiɣ'si pihinii ni anu nyɛla ŋan yuya kpe gbanani, bebibaanu nyɛla ŋammali dɔribimbira ka noombihi pishi ni ata mi nyɛ chuuta. Noombihi kɔbisita ni pisɔpɔin balibu ni piigi, be pia ni ata mmali dɔribimbira ka pihiyɔbu ayika mi nyɛ chuuta. Binkɔbishɛba bandɔɣ'ri bezaɣ'bihi taba kamani : Bornean clouded leopard, Asian tapir nti pahi Sumatran tigers. Gbana puuni, Sumatran gbuɣ'ma dimbe Kerenci Seblat Tingbanni Paakilani nyɛla ŋan galisi pam n sabi ndɔya, lalamaazuɣ'chɛ ka nimaani nyɛla Tingbani shɛli ŋampahi dunia zaa gbuɣ'ma gubusuŋ ŋankalinli yiɣ'si pia ni ayi kamali anfaanila shɛli.[4][5][6][7] Noonsi bammali anfaani balibu : White -winged wood luck ntipahi Sumatran ground-cuckoo. Tihibalibu bammali anfaani belifu : Hopea beccariana nti pahi Shorea Ovalis ssp. Seicea.BBSNP puuni, binkɔbiri bandɔɣ'ri bezaɣ'bihitaba ŋankalinli yiɣ'si kɔbiga ayika nyɛla ŋambe kundunimani, ka yini nyɛ dɔribimbirili ka pishi ni anu mi nyɛ chuutanima. Noonsi balibu bankalinli yiɣ'si kɔbisita ni pihinii yinika puuni, bebibaa pɔin nyɛla bammali dɔribimbira ka pihiyɔbu yinika mi nyɛla bammali gbankaɣ'ma, shɛhira kamani : wuri, yuri, nyabisi, baandɔri nti pahi ŋa shɛba bambe kɔmni mini amphibians nyɛla ban yuya kpe kundunimani. BBSNP puuni malila binnɛɛmbihi balibu bannyɛ zaɣ'yinsi kamani KSNP. Sumatran elephant nyɛla ŋammali anfaani mbe binkɔbishɛba bandɔɣ'ri bezaɣ'bihi taba.

Kundivihira[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

  1. UNESCO: Description, retrieved 02-12-2009
  2. Danger listing for Indonesia’s Tropical Rainforest Heritage of Sumatra, retrieved 22-06-2011
  3. Wibisono, Hariyo T.; et al. (2011). "Population Status of a Cryptic Top Predator: An Island-Wide Assessment of Tigers in Sumatran Rainforests" PLOS ONE. 6 (11): e25931. Bibcode:2011PLoSO...625931W. doi:10.1371/journal.pone.0025931. PMC 3206793. PMID 22087218.
  1. "Tropical Rainforest Heritage of Sumatra", Wikipedia (in English), 2022-03-23, retrieved 2022-12-13
  2. UNESCO: Description, retrieved 02-12-2009
  3. Danger listing for Indonesia’s Tropical Rainforest Heritage of Sumatra, retrieved 22-06-2011
  4. Wibisono, Hariyo T. (2011-11-02). "Population Status of a Cryptic Top Predator: An Island-Wide Assessment of Tigers in Sumatran Rainforests". PLoS ONE 6 (11): e25931. DOI:10.1371/journal.pone.0025931. ISSN 1932-6203. PMID 22087218.
  5. Wibisono, Hariyo T. (2011-11-01). "Population Status of a Cryptic Top Predator: An Island-Wide Assessment of Tigers in Sumatran Rainforests". PLoS ONE 6: e25931. DOI:10.1371/journal.pone.0025931.
  6. Wibisono, Hariyo T. (2011 Nov 2). "Population Status of a Cryptic Top Predator: An Island-Wide Assessment of Tigers in Sumatran Rainforests" (in en). PLOS ONE 6 (11): e25931. DOI:10.1371/journal.pone.0025931. ISSN 1932-6203. PMID 22087218.
  7. Wibisono, Hariyo T. (2011). "Population status of a cryptic top predator: an island-wide assessment of tigers in Sumatran rainforests". PloS One 6 (11): e25931. DOI:10.1371/journal.pone.0025931. ISSN 1932-6203. PMID 22087218.