Tinsi Yuya Mini Di Salima

Tinsi Yuya mini Di Salima Ni Nyɛ Shɛli

Tinsi Salima nyɛla yu’ shɛŋa bɛ ni mali booni tinsi ka di nyɛla yuduhibo bee tibginsim zaŋ ti lala tinsi maa. Lala salima maa nyɛla nolini baŋsim shɛli din nyɛ yɛltɔɣitaɣimalisi bee yɛltɔɣiniɣima, ka bɛ mali n-salindi nanima ban diri lala tinsi maa, ka lala nanima maa salimbu ŋɔ wuhiri ni tinsi maa ka bɛ salindi maa. Dagbaŋ tinsi pam nyɛla din mali di salima, ka bɛ mali salima maa salindi ŋa. Salima maa mi ni salindi shɛm nyɛla, Naa kam ŋun ti diri lala tiŋa maa ka bɛ mali salima maa salinda ka di wuhi ni ŋuna n-nyɛ lala tiŋa maa. Salinli kam mi bɛ ni zaŋ salim daadam bee tiŋa malila di ni nyɛ shɛm ni daliri shɛli din tahi lala salinli maa na. Din zuɣu bɛ ni yɛri tinsi salamima maa, di pala tiŋa maa maŋmaŋa ka bɛ mali li salinda, dama tiŋa maa maŋmaŋa pala ninsala, n-ni tooi wum salima maa. Amaa na’ so ŋun diri lala tiŋa maa ka bɛ mali li salinda, ka di wuhi ni tiŋa maa ka bɛ salindi maa dama lala tiŋnaa n-su tiŋa maa, ka lahi nyɛ ninsala, n-ni tooi wum salima maa. Salima maa mi bi zami ti na’ yino ko, amaa di zami ti naa kam ŋun ti diri tiŋa maa. Di zuɣu bɛ yi yɛli ni tiŋa salima, di nyɛla salin’ shɛli bɛ ni mali salindi na’ so ŋun diri lala tiŋa maa. Tɔ amaa di tooi niŋdi ka tiŋ’ nanima mali bɛ dahalali salima. Lala bɛ salin’ shɛŋa bɛ ni mali maa bela di ko ka che tinsi salima ŋɔ. Lala salima ni tooi nyɛ bɛ yaanima yuya bee bɛ yaanima salima (Daŋ ni salima). Din ka bɛ booni “taachi yuya” la. Lala “taachi yuya” ŋɔ nyɛla nanima pam ni pun mali shɛŋa pɔi ka ti naan yi di na’ shɛŋa bɛ ni dira. Tɔ amaa, di lahi tooi niŋdi ka na’ shɛba nam dibu nyaaŋa bee bɛ nam dibu saha, ka bɛ piigi yuya ti bɛ maŋa. Dinnima ŋɔ zaa be di ko ka che O ni din nam maa paagi tiŋa maa yu’ shɛli bee nam maa salin’ shɛli ka di nyɛ tiŋ maa salima maa.

Salima

Salima nyɛla sal’ nima pam taada yɛl’ shɛli bɛ ni niŋda, ka di be Dagbamba kaya ni taada yɛla puuni. Ka lahi nyɛ bin’ shɛli din mali anfaani pam n-ti Dagbamba bɛ biɛhigu ni. Tinsi slima nyɛla salima yu’ shɛŋa bɛ ni mali salindi tiŋ’nanima mini tinsi nti pahi tiŋ’ bihi. Ka di zoo pam ka lala yu’ shɛŋa bɛ ni mali salindi maa tooi nyɛ yu’ timsa, yu’ niɣima bee ŋaha yuya din gbunni zililimma ka nyɛ din duhiri bee n-tibigiri bɛ ni zaŋ li salin ninvuɣ’ so bee tin’ shɛli maa. Salima nyɛla gbansabila daa azali. Di nyɛla din be bɛ Ʒilɛli mini bɛ Ʒia tuma kam puuni. Gbansibila tɛha puuni, salima nyɛla tɛha mini biɛhigu bee tibiginsim ni jilima zaŋ ti taba. Di lahi nyɛla bin’ shɛli din be daadam kam biɛhigu piligu mali hali ni o bahigu. Gbansabila salindi taba bɛ yi nya sana (bi’lɛɣu), bɛ bia yuli bolibu saha, bɛ churi puhibu ni nti pahi paɣikpuɣibo ni, ni bɛ jɛma shee. Din dii gam sariya nyɛla ti nam dibu bee bɛ kparigu yɛbu ni, bɛ salindi nanima mini asazanima bee ninvuɣi gahinda.

Dagban Tinsi Yuya mini Ŋa ni Pili Saha Shɛli ni di ni Pili Shɛm

Vihigu wuhiya ni Dagbaŋ tinsi salima ni yɛn pili, di pilila Naa shitobu bia Naa Nyaɣsi zaamani. N yɛba Duuni lun naa mini nyɛ kanvili Lunnaa wuhiya ni di mi ni daa niŋ shɛm nyɛla, tuuli Dagbaŋ zaa daa nyɛla din be tindaamba nuu ni. Dagbaŋ ni yɛn yi tindaadamba nuu ni Naa Shitobu bia Naa Nyaɣisi n-daa tuhi fa li tindaamba sani din yɛn niŋ ka Dagbaŋ yɛligi. O mi ni daa yiɣisi ni o fa li maa o daa zaŋla o bihi ni o mabihi pa o maŋa zuɣu n-gindi ŋmɛri tindaamba maa tɔbu, n-kuri ba ka fari tingbana maa bɛ sani. Kpamba maa wuhiya ni di daa yi ti niŋ ka o tuhi nyaŋ tindaan’ so n-nya o nasara, o piirila o bia bee o mabia shɛba o ni zaŋ pa o manŋa zuɣu ka bɛ bɛ ŋmɛri tɔbu maa yino n-Ʒili ka o lɛbi lala tiŋa maa naa, dimboŋɔ maa zuɣu n-che ka Yaa nabihi ni diri tin’ shɛŋa galisi Dagaŋ. Kpamba maa zaa yɛliya ni di mi yi daa niŋ ka o ku tindaan’ so ka zaŋ o bia bee o mabia leei lala tiŋa maa, o bi’ so bee o mabi’ so o ni zaŋ leei lala tiŋ maa yuli n-leeri tin’ shɛli o di maa salima. Di zuɣu, di yi niŋ ka naa kam  ti di lala tiŋa maa, lala tiŋa maa salima ka bɛ mali salindi o, din yɛn wuhi ni ŋuna n-su lala tiŋa maa. Tɔ amaa, kpamba maa daa lahi wuhiya ni di daa tooi niŋda ka Naa Nyaɣisi ni daa zaŋ o bi’ shɛba  liɛhi tinsi ka bɛ yuya leei tinsi maa salima maa nyaanga , na’ shɛba gba daa di lala tinsi maa shɛŋa , ka gba daa niŋ niŋsim shɛŋa bee m-bo yu’ shɛŋa pahi salin’ shɛŋa Naa Nyaɣisi bihi maa yuya maa ni daa zani ti tin’ shɛŋa maa zuɣu. lala maa zuɣu, di ni tooi niŋ ka nira wum tin’ shɛli salima ka di nyɛ salim’ bɔbigu. Naa Nyaɣisi mini o bihi maa ni daa ŋme n-fa tin’ shɛŋa ka bɛ yuya leei ŋa salima maa be teebuli tuuli (1) ni gbunni ŋɔ, din nyɛ shɛhi din kahigiri  yɛltɔɣa shɛli n ni yɛli zuɣu saa ŋɔ.

Kpamba maa yɛligu maa nyaanga, Luŋa Sayibu ŋun yɛlimi ni Naa Nyaɣisi ni daa yiɣisi ni o tuhi tindaamba maa ni di pala o daa kuli Ʒimi ti dii yiɣisi ni o tuhi ba. O yɛliya ni di ni daa niŋ ka Naa Nyaɣisi tuhiri ni o deei Dagbaŋ tindaamba sani maa, ni di pala o nia daa nyɛla o yina ti ku tindaamba maa. Tɔ amaa di daa niŋmi ka lala saha maa yɛlibiɛri ni tuun’ biɛri daa zoo tingbani maa ni pam, ka di mi daa zooi pam ka di nyɛla tindaamba maa puuni shɛba ban daa mali buɣa ni bɛ yaa nahindi niriba ka nahindi bɛ taba. O buɣisiya nil ala saha maa ŋun daa kuli nyaŋ o kpee o niŋdi o la o ni bɔri shɛm. di mi daa bi yi shɛli pahila sokam daa kuli Ʒila o dintoli zuɣu, so daa bi su o kpee. Tindaamba maa n-daa kuli nyɛ ban kpa n-kpa bɛ dahalali tinsi Ʒia, ka sokam Ʒi o gama zuɣu, ka ŋun kam ti baŋ ni o ni tooi chaŋ ti liri o kpee, n-nyaŋ o ka fa o buni, o chanimi ti fa. Lala ka bɛ daa yi diri taba zualinsi, m-mali bɛ buɣa maa nahindi taba, n-liriti taba fari taba daarizichinima, ni hali di daa ti paaya ka taba paɣaba fabu lahi pala taali zaŋ ti bal ala saha maa. Ka so paɣa kuli chaŋ dari ni bee kuliga ka ŋun nini tiɣi o maŋa gbaagi o kuli ka o to lɛbi o paɣa. di saha n-nyɛ Naa Nyaɣisi daa ti nya ka yɛla maa ni chain shɛm biɛhigu ni maa, bɛ yi bi yiɣisi zani tuhi lala yɛlli maa zuɣu ka yɛn Ʒia lihiri ŋa bee n-che sokam yubu ti o ka o niŋda,biɛhigu maa ti ku lahi mali gbaabu. Dina n-daa si o daa yiɣisiya lo tubu maa, ni o yi chaŋ ti paai tindana kam ka o yi saɣi ni o ni che lala hal’biɛ’ shɛŋa ni bɛ ni daa be maa ka saɣi ni o ka bɛ tuhi lala yɛlli maa, o ku zabi o. Amaa tindana kam ŋun zaɣisi ni o ku saɣi ti lala zaligu maa o ni zabi o. lala tɔbu ka Naa Nyaɣisi daa ŋme ka di zuɣu daa ti tahiri salima maa na.

Nyaba kanvili lunnaa mini n yaba pastor yahaya wuhiya ni Naa Nyaɣisi mini o bihi maa ni daa ŋme n-fa tin’ shɛŋa ka bɛ yuya lɛbi lalatinsi maa salima maa nyaaŋa, tin shɛŋa daa nya di salima ka di pala Naa Nyaɣisi mini o bihi maa n-daa ŋme n-fa li ka ti li salima maa, amaa, ka nyɛla niŋsim shɛŋa n-daa niŋ ka di zuɣu ti bo lala tinsi maa. Lala niŋsim shɛŋa n-daa nyɛ kadama; di daa min niŋ ka nyɛla tinshɛli nima m-pa paɣa sɔɣu ka kari o ni bɛ mini o ku lahi kpe tiŋa maa ni, ka di di niŋ ka lala paɣa maa mi bia yɛli ni o ku tooi Ʒia lihiri o ma ka o naho yuɣu bee n-chaŋ ti diri wahala, ka lala zuɣu tooi che ka lala bia maa zaŋ o ma maa, n-kpe yɔɣu ni luɣushɛli polo, nti ti suɣili ka omini o ma maa beni. Lala ŋɔ maa ni ka shɛba yɛn kanna ti Ʒiini pahiri bɛ zuɣu lala Ʒilɛli maa ni hali ka di ti lɛbi tiŋa. Di saha di yi niŋ lala di daa yi tooi niŋdi ka lala ninvuɣu’ shɛba ban yɛn kana ti Ʒini pahi bɛ zuɣu maa ni yɛn kana saha shɛli maa ka bɛ mini ninvuɣu so ŋun pili lala tiŋa maa daalizama ni ka tiŋa maa salima yona ni, bee saha shɛli lala nira maa ni daa kuli chaŋ ti ŋma lala yuɣu maa ni o Ʒini maa ka o bo salima ti li. Ni di mi daa lahi tooi niŋdi ka di nyɛla timsim ka bɛ tim so, ka di zuɣu ti tahi salima na.

N nyaba pastor yahaya lahi wuhiya ni di daa lahi tooi niŋdi ka di nyɛla kum yiɣisi shɛba na ti Ʒili luɣishɛli ka bɛ ŋma yɔɣu Ʒini ni bɛ kɔra, ka di ti lɛbi tiŋa, ka tiŋ maa salima ti yi ni na. o pahiya ni hali tɔhigu gba daa yi nyɛla din tahiri tinsi nambu na, di daa min niŋ ka tɔha tooi gɔri muɣu chani katiŋa, ka o katiŋa chandi maa zuɣu ti che ka o to sɔɣili yɔ’ shɛli ni o ni gɔri tɔhigu maa, ka di zuɣu tic he ka di lɛbi tiŋa. Ni lala gɔrima ŋɔ maa ni ka tinsi pam daa piinda ka daliri din tahi lala tinsi maa nambu maa ti yihi lala tinsi maa salima na.

Tinsi Maa Salima Ni Nyɛ Shɛŋa

Vihigu wuhiya ni Dagbaŋ ‘ tinsi nyɛla din galisi pam ka pu buta zuɣu n-doli na’ shɛba bsan diri lala tinsi maa. Ŋanima n-nyɛ Yaan nabihi ni diri tiŋ’ shɛŋa, wɔrizɔhinima ni diri tin’ shɛŋa nti pahi Tindaanima ni diri tin’ shɛŋa. Tɔ amaa tinsi maa pubu ni, Yaan nabihi ni diri tiŋ shɛŋa n-galisi gari wɔrizɔhinima mini tindaamba ni diri tinshɛŋa maa.

Yaan Nabihi ni Diri Tin' shɛŋa salima

Di ni tu ni nira baŋ shɛli kpe nyɛla, nira yi lihi tinsi maa pubu maa ni, Yaan nabihi ni diri tiŋ shɛŋa n-galisi pam, ka di shɛŋa beni ka di nyɛla paɣiba n-diri ŋa. Daliri shɛli din mi che ka paɣiba ti diri ŋa nyɛla, di shɛŋa beni ka di nyɛla Naa Nyaɣisi ni daa piri o bihi maa Ʒiini maa ka o daa piigi bipuɣinsi Ʒili lala tinsi maa ni, ka di zuɣu che ka lala tinsi maa din dii lɛbi nabipuɣinsi ni diri tin’ shɛŋa. Tɔ amaa, kpamba yɛliya ni tin’ shɛŋa beni ka nabipuɣinsi diri ŋa ka di nyɛla niŋsim shɛŋa n-daa niŋ ka bɛ zaŋ ŋa lɛbi paɣiba nama, ka pa ni Naa Nyaɣisi ni daa tuhi fa shɛŋa maa. Lala n-nyɛli ka yɛlishɛli di nit u ni di neei kpe nyɛ kadama, bɛ ni yɛri ni Naa Nyaɣisi bihi maa, pa bɛ zaa n-daa dii nyɛ o maŋmaŋa bidɔɣirisi, tɔ amaa, o ni daa laɣim tɔbbihi shɛba na ti pahi o bihi zuɣu maa ka bɛ daa booni o bihi maa. Ka di nyɛla kadama, o ni daa yi tuhiri maa, o yi tuhi nyaŋ tin shɛli, ka o gbaai o tɔbbia n-leegi o nam Ʒili lala tiŋa maa ni. Lala maa ka o daa niŋ hali ti fa lala tinsi maa. Gurugu Lunnaa mini bɔmahigu yepalisi naa yɛliya, ni pa Yaan nabihi ni diri tin’ shɛŋa maa zaa n-nyɛ Naa Nyaɣisi mini o bihi maa ni daa ŋme n-fa shɛŋa. Bɛ wuhiya ni hali tinshɛŋa o ni daa ŋme n-fa maa shɛŋa beni ka saha shɛli o ni daa ŋmɛri fari ŋa maa ka di nyɛla lala tinsi maa yuya n-daa beni, amaa tinsi maa din maŋmaŋa daa na kani. Dinzuɣu tinshɛŋa beni ka Yaan nabihi diri li ka di nyɛla nyaaŋa na ka lala tinsi maa nam. Bɛ lahi wuhi, ni hali tinsi beni zuŋɔ dabisili ŋɔ ka Yaan nabihi diri li ka niriba pam bi mi lala tinsi maa yɛla. gbunni ŋɔ wuhirila Gukpenaa kparibɔɣiri tiŋ shɛŋani ŋa salima ni nyɛ shɛŋa.

Gulpkpenaa Kparibɔɣiri Tinsi Yuya Mini Di Salima

M ba Duuni Lunnaa Wuhiya ni Tinsi yuya mini ŋa salima ŋmanila ŋmani ni di bɔɣili ka di chani doli taba. O bi zani ni ka lahi pahi ni tiŋ kam din mi mali salima malila daliri shεŋa din tahi lala salima maa na. O yεliya ni daliri nima maa shεŋa  nyεla ninkpeen tali, ka di shɛŋa ni nyɛ nam-bɔɣu. M-mino daalizama puuni n-daa bɔhi o tiŋ shεŋa yuya mini ŋa salima ni pilli shεm, m ba Duuni Lunnaa ŋun ʒi Kanvili la daa bi tam ka kahigi ŋa tima.  Lala tinsi maa n-nyε, Jisonaayili, Kukuo n-ti pahi Malishεɣu, O daa wuhiya ni Jiso gbunni nyεmi; ‘‘bε ni Jεso.’’ Kpεm ŋɔ wuhiya ni di daa niŋmi ka Duŋ niŋ ka bε ŋma ʒiri pa paɣa kpεma so, ka o mi nyε tiŋ bia, o wuhiya ni lunsi ni yεn salim Jisonaayili ni bε kpuɣirilimi Malishεɣu n-kpε Kanvili na, dama lala paɣa kpεma maa daa nyεla ŋun kpini Malishεɣu nima, tɔ ni di ni daa niŋ ka bε ŋma ʒiri pa lala paɣa kpεma maa ka o yi n-zora, dama bε daa ʒimi ni bε ni ku o lala yuŋ maa. Lala ŋɔ zuɣu ka o yi n-zora n-chani na n-ti nya ko doo, ka di nyε biεŋ, ka paɣa kpεma maa ʒini ni maa ni ka fabili pam ka kara. Ka ti yεli; ‘‘tɔ kom ŋɔ ni nyε biεn bila doya shεm ŋɔ, n-bi mi ko doo ni do luɣ’shεli polo.’’ Din zuɣu  o ni doni nimaani nyuri kom maa ka biεɣu nee ka o naan yi tirisi n-paai kom ni  be luɣishεli pam ma di so, di saha ka o doni n-nee biεɣu ka biεrim wum o bia ka o doli o naba n-ti paagi o ni maani, o paagi o ni, kpamba ni yεli shεm ni ka o yaali saha shεli o ni nya nimaani ni nam nam shεm maa o ni yaali ka kom maa billisira ka vurigiri pahira hali ninkuri shεba yεliya ni paɣa kpεma maa daa yεli yεla pam. Ka o mini o bia duna n-ti ti suɣili, di saha  ban kam daa kori gbandari ni lala saha maa,  ka bε chani ni ti nyuri kom, ka ban daa na bi mi di yεla bohiri bε kpari taba maa ni ya ka bε lee nyεri kom, ka bε yεli ni bεni Jεso kobil’ga maa ni, ma bin daa kari ti ya niεnvuɣu biεɣu maa o bia maa daa zaŋ o chaŋ n-ti  sa suɣili ka bε beni, ka ya ka bε daŋ nyεri kom nyura dama bε bi kparina n-ŋɔna, ban yεli ba ni oyi; bε mali kobiliga ka di bilisiri pam, bεn Jεso kobiliga maa, chamiya bεn Jεso ni, ka di daa leebi Jiso ka bε dii booni li Jisoni. Din niŋ dabaayi ka di ti ŋmani duŋ piiya dama bε pa bohiri chain n-ti puhiri paɣa kpεm maa ka o bia maa ti yεli ni din ŋuna ŋun ku lahi zaŋ o ma chaŋ shεli dama ŋun boya o mi gbaaya, ka di gba lahi niŋ bomahigu, mani n-boya m-mi gbaaya m-paɣi naawuni. Din zuɣu be yi yɛn salim jisonaayili,  “Jiso yi kana a yεn yεlimi ni jiso toribandi yili” din bɔŋɔ wuhirimi ni Jisonaayili salima puuni, a yi pili ni “jiso” din ŋuna a yεn yεlimi ni “jiso tɔribandi yili”, a yi ti pili ni “bɔmahigu” din ŋuna dinmahinaa” n yεn dolina.

Din zuɣu jisonaayili salima nyɛla buyi; din n-nyɛ ‘‘Jiso tɔribandiyili bee dinmahinaa”.

KUKUO:

Kukuo” Naatɔgma yili nima n-daa pili Kukoo, Chogu Naa Nantogma n-piligi Kukoo, m ba Duuni Lunnaa wuhiya; ni ‘‘ o ni daa yi zuɣu paana Kukoo ka o ʒini, Ninkura yεliya ni o ni yi zuɣu kuna o tuumi ʒinila Tuutiŋli, ka di niŋ o nyaɣisim, tɔ ni o ʒimi ka bε ti zaŋ tindaan so kanna ni bε ti sɔɣi siliga maani, ka o yεli ni oyi ni o ku tooi zaɣisi o bayili ka ti kana ni o ti guli tindaamba gballa, Di zuɣu ka yiɣisi n-labi ti ŋma Nɔŋ maa n-ʒini ni, “Kukoo” o ni pa ʒini shεli ŋɔ Tampima mini gahi ni shihi n-daa kuli pali ni, ka o ŋmali n-ʒini, daadali yi paai, ka o gariti chani daa ni o luunsi, dama Lunsi n-daa ʒi ti kpεna kpe ŋɔ, n-ti di daa ka lahi gari kuli, ka bε bɔhira ni ka yapolo nira m-bala ka bε yεli ni chichaa maa ha ka o chaŋ ti ŋma n-ʒiya di saha ka Chogu Naa Yahaya n-diri Chogu, din n-nyε bε yεli o ni o mirimiba na, ŋun yεli ni ŋun ni ʒi shεli maa, di saɣi o, ni o kuli yεn ʒila ni maani n-goora, ni ka chani kaari o dɔɣim ka bε dii goligili Kukoo naa.

Dinbɔŋɔ zuɣu Kukuo salima nyɛla;  kpahigbaŋ yili.