Paɣ'kpuɣibo

Diyila Dagbani Wikipedia

PAƔ'KPUƔIBO

Dagbamba kali soli  zuɣu , zuliya nambu nyɛla din niŋ talahi. Paɣa'kpuɣibo nyɛla binshɛɣu din be kali puuni. Di nyɛla doo mini Paɣa yi laɣim ʒini ni bɛ nam zuliya ka di nyɛla bɛ niriba  yɛda puuni.

PAƔA KPUƔIBO LAHABALI[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

1. Doo yi nya paɣa bɔra faashee ka doo maa laɣi paɣa maa o yi nyɛla paɣa zinli.

2. Paɣa yi deei doo laɣibu, di wuhirimi ni paɣa maa bɔri doo maa, paɣa maa mii yi lahi zaɣisi doo laɣibu di wuhirimi ni paɣa maa je doo maa.

3. Doo yi tim paɣa yiŋa ka bi zaŋ ti din kpalim nyɛla paɣa maa kulisibu na.

4. Yuŋ ka bi kulisiri paɣa o yidana yili.

5. Bɛ yi kulisi paɣa o yidana yili, doo maa ma duu ka o kpɛra.

6. No'nyaŋ ka bɛ mali n niŋdi paɣa palo saandi.

7. Paɣa ŋun na ʒi doo ka kuli doo n nyɛ paɣa piɛliga .

8. Paɣa yi pali di gbunni nyɛla o yidana ka o zaŋ baŋ doo bee bɛ kulisi o mi na ka o naai baŋ doo. Paɣa ŋuni mi bi pali nyɛla ŋun pun mi doo ka naai yi kuli doo.

9. Chiraayobu ni ka bɛ pirigiri paɣ'puulana.

10. Doo tuzopaɣa mi m pirigiri paɣ'puulana.

11. Doo tuzopaɣiban su duɣili zuɣu pibu dali ( suuna dali )

12. Paɣa yiŋnima n su ŋmani babu bi yi pirigi paɣa maa n naai.

13. Bi yi dɔɣi bia, da baa anii dali ka bi pindi o zuɣu ( suuna ).

14. Daŋ bihi yi kpuɣi taba,  din ka bi ooni dɔɣiri paɣa

15. Paɣa chia nyɛla paɣa yidana tuzopaɣa

16. " A daa nyɛla bia amaa zuŋɔa lahi pala bia" bi yi pirigi paɣa lala ka bi yɛra.

17. A yi ti wum ni bi pirigi paɣa, di wuhimi ni o malila pua maa,  paɣa yi ka pua bɛ bi pirigiri o

PAƔA KPUƔIBO  SOYA[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Pɔi ka doo ti yɛn boli paɣa ni o paɣa,  Dagbamba malila so'shɛŋa bɛ ni doli ka ŋa zaɣ'yini kam ni di niŋ domini ti kali ni saɣi n- ti li la zuɣu.

Laɣibu

Vihigu ( doo mini paɣa sunsuuni)

Zaŋ taba n- wuhi taba laamba

Vihigu ( laamba Vihigu )

Assadachi yobu

Paɣa puhigu  Kulisibu

Saani niŋbu

PAƔA KPUƔIBO BALIBU[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Paɣa pini

Diɛŋ jɛmbu

Nyuɣu ŋmabu

Paɣa faa

Tibi ka zaŋ

paɣa zubu

Napaɣa gbaabu

Dɔɣiri Paɣa

paɣa talima

1. Paɣa pin: niri yi bɛ vienyɛla dagbaŋka bɛ nini tiɣi o bɛ ni tooi gbaai paɣa n ti o pini. Do suŋ ka bi tiri paɣa pini Dagbaŋ.

2. Nyuɣu ŋmabu

3. Paɣa faa: nyɛla doo yi zaŋ tim bee liɣiri n sabi paɣa ŋuni be doo yili ninni ka o yi n zɔna n ti kuli lala liɣiri lana maa bɛɛ lala yaalana bɛɛ timalana maa nyuɣu. Lala ŋɔ tahiri dimli na ŋun fa ŋɔ mini bi ni fa so paɣa ŋɔ sunsuuni.

4. Tibi ka zaŋ: di yi niŋ ka dɔro gbaai paɣa zinli ka kpɛma yina n ti nya tilaa n ti o ka o kpaŋ ka lee lɛbi kpɛma maa paɣa. Lala ŋɔ ka nikura pam tooi mali n nyari paɣ'sara.

5. Na'paɣa gbaabu: Na' gahinda shɛba ben Dagbaŋ ka bɛ nam yaa nni saɣi ni bɛ gbaai paɣa zinli ka o lɛbi napaɣa.

6. Goozablili : gba nyɛla so shɛli bi nilahi mali n tiri nanima ayi yi zabi paɣa zuɣu ka naa walim zali maa malibu je, o ni tooi zaŋ paɣa maa n lee Napaɣa ka bɛ di zabira, pupoŋɔ, paɣa mii lee Napaɣa. Nabihi gba yi zabi nam zuɣu naa ni zaŋ   nam maa n ti so dabam ka di wuhi ni naa zaŋ lala ninvuɣu so o ni zaŋ nam maa ti maa n darija gooi zabili maa.



PAƔA KPUƔIBO ANFAANI[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Di tuɣiri daŋ

Di tahiri nangbanyini na

Di yaligiri daŋ

Di tibigiri ninsala

Di kpaŋsiri kaya ni taada

Di tiri suhudoo biɛhagu puuni

DIN TUHI DOOYILI BIƐHIGU[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Di tuni Paɣa tiri o yidaan jilima

Di tuya ni o tiri o yidaan niriba jilima

Di tuya ni o sɔŋdi o yidaan tuma shee

Di tuya ni bɛ liriti taba ashili

Di tuya ni doo lihiri o  paɣa viɛnyɛliŋa


YƐL'SHƐŊA ŊAN NI TOOI YIHI PAƔA DOOYILI[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Paɣa yi ŋme o yidana

Doo yi bu o paɣa puuni

Paɣa yi bɛ tiri o yidana niriba jilima

Paɣa bee doo yi zura

Doro

Fakari

Paɣa yi mali napɔnchanda

Doo bee paɣa yi bɛ dɔɣira

Paɣa bee doo ŋmari ziri.