Noli Wuni
SUURI YINI TUULI LAHIBALI 1.0 Piligu Vihigu ŋɔ nyɛla tuun’ shɛli din jɛndi Kumbuŋ mini di tinkpansi ni tɔri”Noliwuni” shɛm. Zuliya kam malila bɛ kaya ni taada. Ka lala kaya ni taada maa n-wuhiri zuliya kam ni nyɛ shɛli. Lala zuɣu Dagbamba gba malila bɛ kaya ni taada. Kaya ni taada gbaala ninsali bin’ shɛɣu kam. Ti ni diri shɛm, ni ti ni kɔri shɛm, ti ni mɛri ti ya shɛm, ti ni doli so’ shɛli n-jɛmdi ti kpiimba ni ŋan pahi. N ni tooi lahi yɛli ni ninsala kaya ni taada n-nyɛ o. Lala zuɣu Kumbuŋ mini di tinkpansi nyɛla ban bi tam bɛ kaya ni taada ka na kuli doli ŋa ni viɛnyɛla. Ka di yini n-nyɛ ‘’Noliwuni tɔbu’’. Di ni niŋ ka ti kaya ni taada gbubila ti binshɛɣu kam ka lahi nyɛ din wuhiri zuliya ni nyɛ shɛli ŋɔ, din ŋuna di tu ka zuliya kam kpaŋ bɛ maŋa n tooi gbubi bɛ kaya ni taada maa viɛnyɛla din ni che ka di ku kpi. Dama n yɛligu ŋɔ wuhiya ni kali yi kani zuliya gba kani m-bala. Daliri ŋɔ zuɣu n che ka n yina ni vihigu zaŋ jɛndi ‘’Noliwuni tɔbu’’ polo ni di sɔŋ n-kpansi Dagbamba kaya ni taada. N lahi kpahimmi ti nya ka adiini pala din nyɛ Dolodolo tali mini Musulinsi ni kpɛna Dagbaŋ maa, ti kaya ni taada maa shɛŋa kpirimi. Lala zuɣu ka n daŋ yina ni lala vihigu ŋɔ maa ni di sɔŋ ka taɣi barina shɛli din paari ti ŋɔ maa na. N lahi bɔrimi ni m bɔ sɔŋsim n-ti karimbihi, karimbanima ni ban karindi Dagbani din ni che ka Dagbani bɔhimbu niŋ bayaana ti karinzɔndi la ni. M mi ni bɔri ni n doli so’shɛli n-tum li m-bɔŋɔ. Suuri yini wuhirila piligu, vihigu daliri, vihigu nia, vihigu daanfaani, vihigu bɔhisi, vihigu yɛlimuɣisira. Suurili din pahiri ayi puuni,ti ni tooi nya kundivihiri shɛŋa ni tooi ka tum tuma maa.
Suuri ata gba wuhirila vihigu sodoli shli ni tooi doli tum tuma maa. ŋa n-nyɛ vihigu sodoligu, vihigu maa ni niŋ luɣ’ shɛli,vihigudaadambiɛligu gahimbu, vihigu nɛma kamani bukunima, teepu, alizama, ni kpahimbu. Suuri anahi mi wuhirila noli ni nyɛ sheli, Noliwuni ni tɔri shɛm, ninvuɣu so ŋun simdi Noliwuni tɔbu Dagbaŋ ni di balibu kamani doo Noliwuni tɔbu, paɣa Noliwuni tɔbu nti pahi wumboligu zuɣu. Suurili din pahiri anu mi nyɛla n tɛha ni nyɛ shɛm mini tuma maa kolivaai. Tuma ŋɔ yɛn tummi zani suuri anu maa tariga. 1.1 Vihigu daliri. N vihigu ŋɔ daliri nyɛla ni di sɔŋ Dagbaŋ paɣisara mini nachimba ka bɛ baŋ Noliwuni ni tɔri shɛm. Di lahi nyɛla din ni sɔŋ karimbihi ban be Jinia Hai Sekandere Shikuruti ni, Sinia Hai Sekendere Shikuru bihi, Kɔlajinima,Yunivesiti karimbihi zaŋ ti tabili ŋun kam bɔhindi Dagbani karimbu ka bɛ tooi baŋ Noliwuni ni tɔri shɛm. 1.2 Vihigu nia. Tuuni n-na ʒin yɛn tum ka kɔŋ nianima, lala zuɣu ŋɔ gba malila nianaima. Lala nianima maa n-nyɛ: a. Ni n sɔŋ baŋsi Dagbaŋ paɣisara ni nachimba Noliwuni ni tɔri shɛm. b. Ni n sabi Dagbaŋ kaya ni taada kundi ka di sɔŋ Dagbaŋ karimbihi mini karimbanima zaŋ kpa kaya ni taada wuhibu polo. c. Ni n lahi sɔŋ n-gu ka che taɣibu shɛŋa din yɛn kpe Noliwuni tɔbu ni. d. Ni n kpaŋsi sɔŋ ka Dagbaŋ kaya ni taada wuhibu kpaŋsi ka niŋ bayaana ti karinzɔnkara la ni. 1.3 Vihigu daanfaani. Tuma ŋɔ yi naai zaa, di nyɛla din ni sɔŋ Dagbaŋ karimbihi zaa nti tabili tinzun’ shɛba ban kɔre be Dagbani bɔhimbu ni. Di lahi nyɛla din ni sɔŋ ka kpaŋsi Dagbamba kaya ni taada. Din pahi, tuma ŋɔ lahi nyɛla din yɛn lɛbi kundi vihirili n-ti ninvuɣ’shɛba ban gba ti yɛn niŋ vihigu ŋɔ maa tatabo. N lahi niŋ yɛda ni tuma ŋɔ yi naai viɛnyɛnliŋga, di nyɛla din yɛn sɔŋ ka kpaŋsi Dagbaŋ kaya ni taada. 1.4 Vihigu bɔhisi 1. Bɔ n-lee nyɛ noli wuni? 2. Wula ka di tɔra? 3. Ŋuni n-su di tɔbu? 4. Ŋuni n-tu ni o tɔ li? 5. Noliwuni balibu ni nyɛ shɛŋa. 1.5 Vihigu yɛlimuɣisira.
Tuuni kam din mali anfaani yi yɛn tum faashee ka woligu n-nyee. Dinzuɣu tuuni kam malila yɛlimuɣisira. Binshɛli din dii to ka bandoba la Dagbaŋ nyɛia nira yi ti yɛn niŋ vihigu zaŋ chaŋ Dagbamba kaya ni taada polo.
Saha daa nyɛla din bi saɣi ti ma zaŋ chaŋ vihigu ŋɔ polo, dama saha shɛli ni niŋdi vihigu ŋɔ maa, n lahi nyela ŋun wuhira ka lahi zɔri n-gindi n-niŋdi vihigu ŋɔ saha yini maa. Tuma ayi ŋɔ nyɛla din daa bɔri saha pam ka saha mi bi saɣi tima. Amaa di zaa yoli di daa bi nyaŋ ma ni tumbu. Laɣidibo gba daa lahi nyɛla muɣisigu titali n-ti ma. Dama ka n ya ko ka n-daa niŋdi vihigu maa, n daa yi gindila Kumbuŋ mini di bɔbili maa zaa. Di zuɣu saha shɛli daa min beni ka n ka binbarigu din yɛn zaŋ ma tahi bee ka n ni yɛn nya liɣiri n-da kpaam n-niŋ moto bee n-kpe loori kani. Yaha kpamba ka n daa yi paari n-niŋdi vihigu maa. Ka Dagbaŋ kali soli zuɣu kpɛm bi puhiri yoli. Vihigu ŋo daa lahi niŋla putuma saha ka lala maa zuɣu daa ti ma muɣisigu pam, dama di daa min niŋ ka n chaŋ kpeen’ so yiŋa n-gari bushem ka bi paagi o, ka di nyɛla o bela o puuni. Yɛlimuɣisirili shɛli din lahi pahi nyɛla, n daa min kuli di wahala n-chaŋ ti paai kpeen’ so ka o zaɣisi ni o ku yeli ma din beni bee so ŋun min yɔhim ma ka di pala yɛlimaŋli
1. 6 Vihigu ni vihi luɣ’ shɛli
N nyɛla ŋun niŋ vihigu ŋɔ Kumbuŋ mini di tinkpansi ni.
SUURI AYI
KUNDIVIHIRA
2.0 Piligu
Di kpala talahi ni nira yi yɛn tum tuun’ shɛli di tu ka a bɔhi ban mili bee ban pun tumdi li dama kpamba n-nya ka yɛli ni “Saan’ waɣinli dolila tiŋi’ jia. Lala zuɣu, n tuma ŋɔ ŋmanila juɣu tiɛɣu tiŋa kam dagaŋ bela di puuni.
Kundinima pam pun sabi n jɛndi Dagbaŋ kaya ni taada ka n ku tooi vihi di zaa, amaa ni vihi di shɛŋa ka di kpini n-tuma ka n yɛn sabi ŋɔ. Pa kundinima ŋɔ ni kɔŋko ka n daa niŋ vihigu maa, n daa lahi niŋ vihigu ŋɔ la Kumbuŋ baɣisi mini ninvuɣ’ shɛba ban pun to bɛ Noli wuna ka bɛ gba nyɛla ban yɛn pahi kundivihira maa zuɣu. 2.1 Kundi shɛŋa n ni vihi “Cambridge Advance Learner’s Dictionary” (2004:297) wuhiya ni kali nyɛla nira biɛhigu. Ni di gbubila ninsali taada, zalisi nti pahi bɛ yɛda ni nyɛ shɛŋa. Ni di nyɛla ninsalinima yɛlikura mini bɛ jɛma nti pahi bɛ ni niŋ binshɛŋa yɛda. Dimbɔŋɔ wuhiya ni kali nyɛla din gbaai daadam binshɛɣu kam. Yɛligu ŋɔ nyɛla din mini n tuma ŋɔ kpini taba, dama di zaa nyɛla din yɛri kaya ni taada yɛla. “Cambridge Advance Learner Dictionary”(2004:1476), ŋɔ yɛliya ni jɛma nyɛla ni a mali bee a wuhi a jilima zaa mini a yurilim zaa zaŋ chaŋ Naawuni bee a yaannima polo. Naawuni jɛmbu bee yɛlikura jɛmbu. Yɛligu ŋɔ ni kpini n sabbu ŋɔ shɛm nyɛla kundi ŋɔ yɛrila jɛma zaŋ ti Naawuni bee yɛlikura jɛmbu. N vihigu ŋɔ mi gbaala Dagbamba jɛma zaɣ’ yini din nyɛ Noliwuni tɔbu. Chinebua (1970:3) wuhiya ni Ghana nira nti tabili gbansabila tingbana yi bɔri ni di ba jila zaŋ chaŋ ti biɛhisuŋ, ni tooni chandi polo din dina faashee ka ti bo baŋsim ti zuliya yɛltɔɣa ni. Ni dimbɔŋɔnima nyɛla din ni che ka ti kaya ni taada chaŋ tooni. Chinebua tuma ŋɔ ni kpini n tuma ŋɔ shɛm nyɛla di zaa nyɛla ŋan yɛri kaya ni taada yɛla. O lahi nyɛla ŋun kpaŋsiri ti ni yɛn sɔŋ shɛm ka ti kaya ni taada ku kpi, ka n gba vihigu ŋɔ yi zani nabaayi zuɣu, di nyɛia din yɛn sɔŋ ka taɣi chirim shɛli din yɛn kpe Noliwuni tɔbu ni,di ni sɔŋ ʒemani ŋɔ bipala mini ʒemani din kanna bipala zaŋ chaŋ Noliwuni tɔbu polo. Wɔliginsim shɛli din naɣi be di ni nyɛla o sabimi n jɛmdi Gbansabila tiŋgbana zaa ka m mi tuma ŋɔ gbaai Kumbuŋ mini di tinkpansinima ni tɔri Noliwuni shɛm.
Asiamah mini Lugogye (2008:3-4), bɛ yɛliya bɛ kundi maani ni, ni Adamson Hoebel ŋun nya ka kaya ni taada nyɛla din gbubi ninsalinima mini be yɛlli kam. Ni di gbubila zuliya yɛltɔɣa, ti bindira mini di dibu, ti sutura yɛbu, ti ni mɛri ti ya shɛm, ti paɣikpuɣibo, ti kuya maalibu, ti churi puhibu, ti jɛma nti pahi ti bɔmma ni ti nyamma soya. O yɛligu ŋɔ wuhiya ni kaya ni taada gbubila ninsali mini o yɛlli kam.
Adamson Hoebel yɛligu maa ni kpini n tuma ŋɔ shɛm nyɛla di yɛrila kaya ni taada yɛla, ka Noliwuni gba nyɛla Dagbamba kaya ni taada zaɣ’ yini.
Asiamah mini Lugogye (2008:4). Bɛ nya kaya ni taada ka di nyɛla din gbaai daadanima mini bɛ yɛllikam. Ni di nyɛla fali ka sokam dira.
Niriba ŋɔ yɛligu ŋɔ ni kpini n-tuma ŋɔ shɛm nyɛla di yi niŋ ka kali nyɛla din gbubi nisala binshɛɣukam ka lahi nyɛ ti ni diri shɛli fali di wuhiya ti jɛma gba pahila di ni, ka Noliwuni nyɛla Dagbamba jɛmanima ni yini ka lahi nyɛ ti ni di shɛli fali ti yaanima sani. “Oxford Advanced Learner’s Dictionary” (2006) wuhiya ni kali nyɛla ninsalinima tuma, bɛ biɛhigu, bɛ zalisi ŋan gbubi ninsalanima bɛ ʒilɛya ni Kundi ŋɔ yɛligu ŋɔ wuhiya ni bin’ shɛli kam zaa ti ni niŋda bee m-mali ka ti li yɛda nyɛla ti kaya ni taada. Yɛligu ŋɔ ni kpini n tuma ŋɔ shɛm nyɛla kundi ŋɔ yɛrila zuliya kam kaya ni taada yɛla, ka m mi vihigu ŋɔ mi doli Dagbamba kaya ni taada balle ninvuɣ’ shɛba ban be Kumbuŋ mini di tinkpansi. ”Oxford Advanced Learner’s Dictionary” (2006) nya ka jɛma nyɛla jilima zaŋ ti Naawuni bee wun’ shɛli. Yɛligu ni kpini n tuma ŋɔ shɛm nyɛla, di mini Dagbamba kuli niŋ Naawuni yɛda maa zaa yoli ti na bahi malila wuni shɛŋa n jɛmda ka ŋa shɛli n-nyɛ Noliwuni tɔbu. “Literacy and Development Through Partnership(2007),Dagbɔŋ Kaya ni Taada nyɛla kundi shɛli din yɛri Dagbaŋ kaya ni taada kamani Dagbaŋ nam ni daa pili shɛm , Dagbaŋ wa’ shɛŋa ni daa pili shɛm, Dagbaŋ tin’ shɛŋa ni daa pili shɛm ni ŋan pahi. Kundi ŋɔ yɛligu maa ni kpini n tuma ŋɔ shɛm nyɛla di zaa nyɛla din yɛri Dagbaŋ kaya ni taada yɛla. Zakaria S.S.(2009), nyɛla din wuhiri ti ni doli so’ shɛŋa m-booni ti bihi yuya. Kundi ŋɔ gba nyɛla din yɛri ti kaya ni taada yɛla dama ti yu’ shɛŋa ti ni mali tiri ti bihi n-wuhiri zuliya kam ni nyɛ shɛli. N gba tuma ŋɔ gba nyɛla din jɛndi Dagbaŋ kaya ni taadanima maa ni zaɣ’ yini din nyɛ Noliwuni tɔbu. Sulemana (1969),nyɛla din yɛri Dagbaŋ wahi, churi, Dagbaŋ bihi wumsibu nti pahi fali dibu Dagbaŋ. Yɛligu ŋɔ kpini n tuma ŋɔ shɛm nyɛla di zaa yɛrila kaya ni taada yɛla. Andani (1989), yɛrila Dagbamba ni doli so’ shɛŋa n-kpuɣiri bɛ paɣiba ni ŋa ni daa pili shɛm. Di mini o sabi n-jɛndila paɣikpuɣibo ka m mi sabi jɛndi Noliwuni tɔbu maa zaa yoli ti zaa yɛrila kaya ni taada yɛla.
SUURI ATA VIHIGU SODOLIGU. 3.0 Piligu. Kpe ŋɔ wuhirila so’ shɛŋa ni doli n-gbaai lahibali maa zaŋ kpa vihigu ŋɔ polo. Tuma maa lahi wuhi luɣ’ shɛli polo vihigu maa ni niŋ, nti lahi pahi ninvuɣ’ shɛba ni gahim n-deei vihigu maa. Din lahi pahi nyɛla, ni zaŋ neen’ shɛli n-tum tuma vihigu maani nti pahi so’ shɛli ni kpuɣi n-kpe yɛlimuɣisira maa ni. 3.1 Vihigu sodoligu.
So’ shɛli ni yɛn doli niŋ vihigu ŋɔ nyɛla din deeri lahibali ka tom kahigiri buɣisiri lahibali maa viɛnyɛla. Daliri shɛli din che ka n pii lala soli ŋɔ maa nyɛla di sɔŋ ma ka n tooi kahigi tuma maa nia viɛnyɛla. Di lahi nyɛla so’ shɛli din yɛn sɔŋ Dagbaŋ paɣisara ni nachimba n-yihi muɣisigu shɛŋa ŋan be Noliwuni tɔbu ni. Di lahi nyɛla so’ shɛli din yɛn bɔ Dagbaŋ kaya ni taada n-le karimbanima ka bɛ tooi wuhi lala kaya mi taada maa ka muɣisigu ku lahi beni.
Din bahindi nyaaŋa nyɛla, soli maa yɛn kpahimi n-neei Dagbaŋ sasabiriba ban yɛn tum tuma ŋɔ kpee ka bɛ niŋ nimohi n-yina ni kundima , ka di sɔŋ ŋme n-kpihim yɛlimuɣusira ŋan be Dagbaŋ ninkura mini bipala ni zaŋ chaŋ Noliwuni tɔbu polo. 3.2 Vihigu daadam biɛligu gahimbu
N vihigu ŋɔ puuni m mini niriba pam puha daa yɔhi taba zuɣu, ka lala niriba ŋɔ daa kpaŋ bɛ maŋa n-sɔŋ ma ka n tuma ŋɔ nia pali. N daa kpuɣi napɔŋ n-chaŋ niriba pam sani nti bɔhi bɛ sɔnsim zaŋ kpa n tuma maa polo. Ni daa paai kpeen’ shɛba ka bɛ sɔŋ ma n tuma maa n-nye:
1. Ŋɔdua Dɔhinnaa. 2. Ŋɔdua Kamonaawulana. 3. Ŋɔdua Asambulimanikuro. 4. Asumɔɣu Kɔchim 5. Baɣisiwulana Zuɣu 6. Kumbuŋ Chirifo. Kpamba ban yuya do zuɣusaa ŋɔ zaa zaɣ’ yino kam daa niŋ suɣilo ni n tuma ŋɔ, ka daa sɔŋ ma ni n vihigu maa polo. Bɛ zaɣ’ yino kam ni za zaashe’ shɛli ni m-bɔŋɔ. Ŋɔdua Dɔhinnaa nyɛla baɣa ŋun buɣiri ka di biri Kumbuŋ mini di bɔbili maa zaa. O nyɛla ŋun be Ŋɔdua, ka lahi nyɛ Ŋɔdua maa nabia. Daliri shɛli din che ka n niŋ n vihigu maa o sani nyɛla nira ku tooi yɛli Noliwuni tɔbu yɛltɔɣa ka lɔɣi baɣa, dama bani n-tɔri li. Ŋɔdua Kamonaa wulana gba nyɛla ŋun be Ŋɔdua. O pala baɣa amaa o nyɛla ŋun na miin to o Noliwuni . Kpamba n-nya ka yɛli ni ‘’ ŋun na min chaŋ tiŋa ni ŋuni m-mi di soli’’. Lala zuɣu n che ka n daa zaŋ o m-pahi n vihigu maa ni. Ŋɔdua Asambulimankuro ŋɔ nyɛla ŋun daa na min niŋ Ŋɔɣu piibupiibu yaɣili Asambulimani. O nyɛla Ŋɔdua asanzanima ni yino, ka lahi nyɛ Ŋɔdua Asɔriniama kpɛma. Daliri shɛli din che ka n vihi o maa nyɛla ŋun gba daa na miin to o noli wuni. Asumɔɣu Kɔchim gba nyɛla baɣibiiŋa Kumbuŋ mini di tinkpansi ni. O nyɛla ŋun ʒi Kɔchim ka diri di Silimbɔmanaa yili. Daliri shɛli din che ka n niŋ vihigu maa o sani nyɛla o niŋ baɣa ka di yuui ka lahi nyɛ ŋun to niriba pam noli wuna n-ti ba. Abukaribaɣa gba nyɛla ŋun ʒi Zaŋgbalimbihi. O nyɛla ŋun gba nyɛ baɣa. Baɣisiwulana n- nyɛ Kumbuŋ mini di tinkpansi maa Baɣisiwulana, hali saha ŋɔ dede ŋuna n na ʒi Baɣisi naa zaani. Dama Baɣinaa ni na kani zuɣu. Dagbankpamba n-nya ka yɛli ni ‘’bɛ bi yaɣiri yili yidani naba zuɣu n-kpɛri doo ni, lala zuɣu n ku tooi niŋ vihigu din jɛndi Noliwuni tɔbu ka bi vihi o. Kumbuŋ Chirifo nyɛla Kumbuŋ sapashinnima ni yino, ka lahi nyɛ kpɛma. o nyɛla ŋun ʒi tiŋa yuli booni Kpɛɣu. 3.3 Vihigu nɛma Di tuya ni nira yi yɛn niŋ vihigu din nyɛ lahibali deebu kamani n vihigu ŋɔ tatabo, di tu ka o malila neen’ shɛŋa din ni sɔŋ o ka o tooi tum tuma maa viɛnyɛla. Lala nɛma ŋɔ tuya ka di nyɛla din ni tooi deei lahibali ka ni tooi zaŋ li n-tum tuma saha shɛli kam a ni bɔra. N gba vihigu ŋɔ daa bi kɔŋ lala nɛma maa, ka ŋa n-nyɛ bɔhisi,buku, alikalimi, alizama dibu nti pahi kpahimbu. 3.4 Buku mini alikalimi nti pahi bini din gbaai yɛltɔɣa. Neesim kuli nyɛla din neeri m-pahiri biɛɣukulo kam, di zuɣu ni daa yooi n tiba shɛm lala ka n daalikalimi mini m buku gba daa kuli tumdi tuma ka n tarifom gba kuli gbaari yɛltɔɣa maa. Kpamba ŋɔ daa yi yɛli shɛli ka m bi tooi sabi li, n tarifom ni gbaari li tiri ma.
3.5 Alizama dibu
N daalizama zaŋ chaŋ kpamba ŋɔ polo daa tooi sɔŋ ma ka n deei lahibali shɛli kam zaa ni daa bɔra.
3.6 Kpahimbu Kpamba n nya ka yɛli ni ‘’siɣa n-nyɛ doo’’. Dinzuɣu nira bi vari kpɛri yɛli shɛli a ni bi mi. Di tumi ka a maala amaŋa n-kpahim yɛlli maa pɔi ka naan yi kpe dini. Kali yɛlikura kamani Noliwuni tɔbu , faashee ka nira maala o ni n-kpahim baŋ ban mi li viɛnyɛla pɔi ka naan yi deei di yɛlimaŋli ni nyɛ shɛli. Dinzuɣu kpahimbu daa sɔŋ ma pam n vihigu maa ni.
SUURI ANAHI Noliwuni Tɔbu Suuri din pahiri anahi ŋɔ yen kahigila Noliwuni ni nyɛ shɛli ni di ni tɔri shɛm.
N vihigu ŋɔ puuni wuhiya ni Noliwuni bi yila shɛli na m-pahila nira mabia ŋun kani/kpi n yi bɔri ni a zaŋ o n-kpɛhi a kɔbili ni. Lala nira ŋun kani maa mi tooi zooya ka bɛ nyɛla paɣa ni yi zaŋ bahila bee paɣa ni yi dɔɣi ka bilɛɣu maa kani /kpi la. Di ni tooi niŋ ka o nyɛla paɣa bee doo. Ni lala nira maa shia maa n yi bɔri ni a zaŋ o n-kpɛhi a kɔbili ni. Lala bi’ shɛba ban kani lala kum maa nyɛla Dagbamba ni zɔri shɛli pam, ka di daliri bi yila shɛli na m-pahila ni bɛ shihi maa tooi nyɛla din bi tooi zɔri ka chɛri daŋ maa. Lala zuɣu hali bɛ sɔɣibu shee kasiɣiriba gba zɔri ba mi. Dama ni di ni tooi niŋ ka a sɔɣi ba ka bɛ shihi ti doli a. Daliri ŋɔ zuɣu n-che ka kasiɣiriba pam tooi diri karigu maa.
Kpamba maa shɛba ban yɛliya ni lala ŋun kani maa tooi zooya ka bɛ nyɛla jahi bee ja’ gaŋa. Ka lala daliri ŋɔ bi yila shɛli na m-pahila Dagbamba ni zɔri jahi la zuɣu. Dama Dagbamba di pun nya jahi ka bɛ nyɛla alizinnima ka di ti dii niŋ ka o kani o zaɣ’ lɛɣu ni ŋuna ma di jahimi maa. Di zuɣu kpamba maa pam yɛliya ni wuni nyɛla shia, ka lala shia mi bi yila shɛli na m-pahila ti daŋ ni bilɛri shɛba ban kani la ni na. Daliri shɛli din tahi li ka bɛ booni li Noliwuni maa bi yila shɛli na m-pahila ŋ-ŋɔ. Dagbamba ti yɛda ni bɛ yi ti boli binshɛɣu wuni di gbunni nyɛla bɛ niŋla bini maa yɛda ni di nyɛla din ni tooi sɔŋ ba ka bɛ nya bɛ ni bɔri shɛŋa bee di ni tooi lahi mɔŋ ba bɛ ni bɔri shɛŋa. No’ shɛli din tabi li maa mi bi yila shɛli m-pahila no’ shɛli ti ni yɛri n-tiri taba la. Ka daliri shɛli din ti che ka bɛ booni li Noliwuni maa bi yila shɛli na m-pahila ni ti mabi’ shɛba n-yɛli noli n-ti ti. Ka di daliri nyɛla ni saha shɛli kam zaa ka ti yi maani ti kpiimba ti bi teeri ban yɛla ka di zuɣu che ka bɛ yɛli noli n-ti ti. Daliri shɛli din che ti booni li Noliwuni maa m-bala. Noli ŋuni ni tɔri shɛm. Ti ni baŋ Noliwuni ni nyɛ shɛli ŋɔ, pumpɔŋɔ ti yɛn yulila di ni tɔri shɛm. Nira dii bi ʒia nti dii tɔri o Noliwuni naɣila saŋgali shɛli n-niŋ. Saŋgali shɛŋa ŋan mi tahiri Noliwuni tɔbu maa na mi pam nyɛla saŋgali shɛŋa ŋan bi viɛla. Di ni tooi niŋ ka a nyɛla ŋun bɔri buni ka bi tooi nyara, di ni tooi lahi niŋ ka a nyɛla dakoli ka bɔri paɣa ka bi nyara bee ŋun dɔɣiri ka di bi zaana. Di ni tooi lahi niŋ ka di nyɛla zaashe shɛli ni ka a bɔri ni a zani, ka lala zaashee maa ni tooi nyɛla nam bee karachitali kpam’ shɛli ka a bɔra ka bi tooi nyari ŋa. Lala saŋgaya ŋɔ yi paari a, talahi n-yɛn ti nyɛ li ni a bɔhi nya daliri shɛli din che ka lala saŋgaya maa paari a lala. Dagbaŋ mi ninvuɣ’ shɛba ban ni tooi nya nira yɛla nyɛla baɣisi. Tɔ, di saha a nyɛla ŋun ni chaŋ n-ti zu dunia nyaaŋa ni a nya binshɛŋa ŋan tahiri lala saŋgaya maa na. Ka a dunia nyaaŋa zubu ŋɔ shee baɣa maa ni tooi yɛli a ni a yi bɔri ni a tooi taɣi a buni shɛŋa ŋan kpaari bahiri maa zali ni sheela ka a tola Noliwuni. Amaa di ni tooi niŋ ka di nyɛla saŋgali shɛli n-nyɛ li amaa ka di pala Noliwuni n-nyɛ li. So na mi n-chaŋ nti buɣi baɣa maa ka o yɛli o ni o Noliwuni m-bɔri tɔbu maa ka o bi niŋ li yɛda ka lahi taɣi baɣ’ so sani nti lahi vihi o ni o nya yɛlimaŋli n shiri nyɛ li bee ʒiri. Di yi niŋ ka baɣa maa gba yi lahi yɛli o lala din ŋuna o shiri nyɛla ŋun yɛn bo di tɔbu soli din ni che ka o buni maa ku lahi kpaabahi. Hali so nini na mi m-bi tiɣi baɣisi ayi maa yɛligu ka lahi chaŋ nti buɣi shɛba m-pahi din kuli ni che ka o baŋ o yɛlimuɣisirili maa ni yirina shɛli, ka lala baɣisi maa gba yi shiri yɛli o la yɛltɔɣa yini maa din ŋuna o nyɛla ŋun ni zo m-bo o Noliwuni maa shee din ni che ka o tooi taɣi o buni din kpaari m-bahiri maa zali. Dagbaŋ kali soli zuɣu so bi tɔri Noliwuni n-tiri nira m-pahila baɣa. Amaa n yɛligu ŋɔ bi wuhirimi ni baɣisi zaa n ni tooi to Noliwuni . Di nyela baɣa ŋun di Noliwuni tia n-nyɛ ŋun ni tooi to noli wuni. Di zuɣu Noliwuni tɔbu yi ti paai so Dagbaŋ shee ka o paala baɣa so ŋun di lala Noliwuni tɔbu tia maa ka o tooi to li n-ti a. Di yi niŋ ka Noliwuni tɔbu paai so, lala nira maa yɛn chaŋmi nti paai baɣa so o nini ni tiɣi ka o ni tooi tɔ li n-ti o bee o ni na miin nya ka so tɔ Noliwuni nti yɛli o ni bɔri ni o kana nti to o Noliwuni n-ti o shɛm. O yi paai lala baɣa maa, o yɛn wuhi o la bimbɔr’ shɛŋa di ni tu ni o bo bee bimbɔr’ shɛŋa o ni yɛn zaŋ n-to Noliwuni maa, ni dabisi shɛli o ni yɛn kana nti to li n-ti o. Lala bimbɔra maa n-nyɛ sochira zuɣu, daa ni tankpaɣu, guliyili zuɣu tankpaɣu, noo nti pahi o baɣitia maa ni nyɛ shɛli. Sochira zuɣu tankpaɣu mini guliyili zuɣu tankpaɣu nti pahi daa ni tankpaɣu ŋɔ ŋun zaa kpala talahi n-ti baɣa kam ŋun yɛn to Noliwuni, ka baɣa kam ŋun yɛn to Noliwuni ku tooi to li ka di pala lala tankpaɣu maa m-be di ni, yɛligu ŋɔ bi wuhirimi ni tila’ shɛŋa din yɛn pahi di zuɣu maa mini noo maa ŋan pala ŋan kpa talahi, di zaa nyɛla din kpa talahi amaa lala bini diba ayi maa din nyɛla di taɣira, ka lala taɣibu maa mi bi yila shɛli m-pahila di dolila baɣa kam ni zaŋ no’ so n-di o baɣa tia maa ti’ shɛli din nyɛ li. Di ni tooi niŋ ka baɣa so baɣitia maa dirila no’ sabinli, ka so mi din diri no’ ʒee bee no’chichɛrigu ni ban pahi. Ti yi labina baɣatia la mi ni na, di ni tooi niŋ ka so baɣatia nyɛla gaa, taaŋa, pulimpuŋ, ni ŋan pahi. Dabisi shɛŋa baɣisi ŋɔ mi ni tooi tɔri Noliwuni ŋɔ chaŋ ti gbaala da’ shɛŋa. Kumbuŋ mini di tinkpansi ni tɔri bɛ Noliwuni da’ shɛŋa n-nyɛ; Tamali daa mini Vɔɣu daa . Kpamba maa shɛba yɛliya ni Noliwuni bimbɔra ŋɔ shɛŋa ni tooi nyɛla yiŋa jaŋgbariga bee dayuɣu. Ninvuɣ’ so ŋun simdi Noliwuni tɔbu dagbaŋ. Dagbaŋ kali soli zuɣu Noliwuni bi gaŋdi so. Paɣa ni tooi mali Noliwuni ka doo gba ni tooi mali noli wuni. Gbaai yihila bihi ko. Dama m pun yɛli zuɣusaa maa ni Noliwuni tɔbu bi yiri shɛli na m-pahila di yi niŋ ka nira bɔri ka di fara. Ti mi zaa mi ni ti yi ti yɛri bɔbu yɛla paɣa mini doo zaa nyɛla ban bɔra. Pɔi ka nira ti yɛn yɛri bomma ni nyamma shɛli yɛla n ni kali zuɣusaa maa shee ninvuɣ’ so ŋun saɣi nira , dama bihi bana na ku tooi bo lala bomma maa . Daliri shɛli din lahi pahi ka bihi nuhi ka Noliwuni tɔbu ni maa nyɛla m pun yɛli zuɣusaa maa ni nira bi ʒiya nti dii tɔri Noliwuni o zuɣu m-pahila o gola baɣa. Dagbaŋ mi kali soli zuɣu bia bi gɔri baɣa naɣila ŋun saɣi nira n-gɔri baɣa. Pumpɔŋɔ ti yɛn yulila niriba ayi maa Noliwuni ni tɔri shɛm. Doo Noliwuni ni tɔri shɛm. Di yi niŋ daliri ka doo/nachimbila yi bɔri ka bomma maa bi zaana. Bomma shɛli n ni yɛli maa ni tooi nyɛla bin’ shɛɣu kam bomma. Di ni tooi nyɛla paɣa bɔbu, buni bɔbu, bindirigu kalinsi, nam bɔbu ni ŋan pahi. Lala yi niŋdi lala nira maa, o nyɛla ŋun yɛn chaŋ nti zu dunia nyaaŋa. O yi zu dunia ŋɔ nyaaŋa ka di nyɛla o Noliwuni n-nyɛ bin’shɛli din kpaari o bomma ni o nyamma m-bahiri maa, o nyɛla ŋun yɛn bo di tɔbu soli. O mi ni yɛn bo di tɔbu soli shɛm nyɛla o yɛn chaŋmi nti paai baɣa so o nini ni tiɣi n-yɛli o o ni bɔri ni o kana nti to o Noliwuni n-ti o shɛm. O yi paai baɣa ŋɔ o yɛn wuhi o la bimbɔra shɛŋa ni pun kali zuɣusaa maa shɛli ŋan nyɛ daa ni tankpaɣu, sochira zuɣu tankpaɣu, gunyili zuɣu tankpaɣu, noo, nti pahi lala baɣa maa baɣitia maa wula, ka wuhi o da’ shɛli o ni ni tooi kana lala nira maa yiŋa nti tɔ li n-ti o. Lala daa/dabisili maa yi paai ka baɣa maa kana lala nira maa yiŋa o yɛn chɛmi ka o zaŋ bimbɔra maa na nti sɔŋ ka o nya. O yi nya ka di zaa paai o dii yɛn pilila o tuma. Tuuli o na yɛn bahila kom pɔi ka o kom bahibu daliri nyɛla o suhi gaafara tiŋgbani shɛli o ni ʒia maa, dabo’ shɛli ni o ni ʒia maa nti pahi ninvuɣ’ so koligu o ni gbubi maa ni ŋun daa ti o baɣitia maa. O yi suhi gaafara ŋɔ n-naai o yɛn puɣila tankpa’ balibu dibaata shɛli bɛ ni tooi maa puɣa ata zuɣu. Di nyaaŋa baɣa maa yɛn yɛlimi “Zaɣila yaakaza wuni ŋɔ, zuŋɔ ka bɛ zaŋ mani baɣa yaakaza na ni nti to li n-ti o. Wuni maa yi bela daa ni, o yi bela sochira zuɣu bee o yi bela gunyiya zuɣu, bee o yi bela luɣ’ shɛli kam zuŋɔ ka n yɛn daai ba laɣim taba ka daa tampuɣa ata shɛli o ni puɣi sɔŋ maa n-laɣim taba”. Di nyaaŋa ka o lahi wurim ŋa n-gari taba ka lahi puɣi ŋa puɣa ata zuɣu n-sɔŋ. Di saha ka lahi yɛli “wuni ŋɔ a yɛliya ni nyini ka zaɣila bi baŋ ka bɔri ka o buni kpaari m-bahira, nyini ka o bi baŋ ka bɔra ka o buni yinda ŋɔ. Di zuɣu a yi bela sochira zuɣu, m-bela daa ni, m bela guliyiya zuɣu m-bela tampuya, m-bela tiyɔri ni, m-bela tihi zuɣu, zuŋɔ dabisili ŋɔ n-yɛra mi ni a kulimi na yiŋa zuŋɔ ka a mini zaɣila ti kpalim beni”. A yi dirila bina, ka nyurila ŋam nyin chɛli ŋa ka kuna yiŋa ka a mini zaɣila ti kpalim dira. Dimbɔŋɔ nyaaŋa o yɛn ŋmaala tampuɣa ata shɛli o ni puɣi maa biɛlabiɛla n-laɣim taba, ka ŋaai/puɣisi tiwula shɛŋa o ni bo la na bela n-gari tankpaɣu maa ni, n kɔrigi noo la ʒim n-vi li ka guhi noo kɔbiri shɛli m-pahi, m-bo gali n-vuli li n-ti o. Di saha wuni maa yi pa tɔmi m-bala. Dimbɔŋɔ nyaaŋa di kpalimla wuni maa lana sani ni o che ka gbanzaba she li kani bee sabili laasabu bee ŋun bo zuli kamani naɣizuli n che ka bɛ she li n-tabili lala zuli maa ka o zaŋ yindi o duu bee o bimbarigu. Di mi yi nyɛla kani laasabu, o yɛn mali li m-piriti o bɔɣu ni saha shɛli kam zaa o yi ti kuli yɛn go n-chaŋ luɣ’ shɛli polo. Di mi yi lahi nyɛla o she li la kamani sabili laasabu di ni tooi niŋ ka o zaŋ li n-she tabili o biŋŋmaa bee o zupiligu bee ŋun bo pini n-niŋ li, saha shɛli kam o yi ti kuli yɛn go ka o zaŋ li n-ye o binyɛrigu bee o zupiligu. Ka di wuhiri ni o yi pa zaŋ ŋɔ mi n kpɛhi o kɔbili ni m-bala. Daliri shɛŋa din che ka bɛ bi toori tankpaɣ’ shɛli m-pahila daa ni, sochira mini guliyili zuɣu tankpaɣu maa nyɛla ni di ni tooi niŋ ka lala o mabia ŋun kani maa chaŋ nti bela daa ni bee ka o chaŋ nti bi lahi kuna ka kpalim. Ni di zuɣu da’ shɛli kam zaani ka o yi kpalim ŋun kulim na yiŋa. Sochira zuɣu tankpaɣu maa mi daliri nyɛla ni sochira nyɛla din chɛri ka nira barigira bee n-tamdi o yiŋa soli, ni di zuɣu sochira shɛli kam zaa ni o ni kpalim o kulimi yiŋa na zuŋɔ. Ka guliyili zuɣu mi tankpaɣu la mi wuhirila ni guliyili ni malimali viɛli maa zuɣu ni tooi che ka a mabia ŋuni kani/kpi maa kani nti kpali ni ka tɛhi ni yiŋa m-bala. Shɛba mi ban yɛli ni ti nya guliyili ka bɛ nyɛla ninsalinima, lala maa zuɣu n-che ka ti suhiri ba suhisi maa, ni di zuɣu di ni tooi niŋ ka o gba nya ba la ninsalinima. Ni di zuɣu o yi bela ni ni ŋun baŋmi ni pa yiŋa m-bala, ni di zuɣu o kulimina yiŋa. Paɣa Noliwuni ni tɔri shɛm
Di yi ni daliri ka paɣa gba yi bɔri ka bi nyara bee o yi kuli doo ka bi dɔɣira bee ŋun dɔɣiri ka di kpira bee di yi niŋ daliri ka o niŋgbuna bi mahi o, n yɛrila o yi ka daalaafee di ni tooi niŋ ka bɛ to Noliwuni n-ti o din deei yi niŋ ka bɛ vihi ka di nyɛla o Noliwuni n-nahindi o maa. Lala maa yi paari paɣa, pa o maŋmaŋa n-nyɛ ŋun yɛn go baɣa maa. Amaa o yidana n-su ni o go n-vihi nya daliri shɛli din che ka o paɣa maa kɔŋ puli zalibu bee ka o dɔɣiri ka di bi zaana bee ka o bɔri ka di bi zaana. Dama Dagbaŋ kali soli zuɣu di chiri ni paɣa buɣi baɣa naɣila o yidana bee o daŋ ŋun nyɛ doo. Lala zuɣu di chihiri yaha ni paɣa tooi to o Noliwuni o zuɣu naɣila o yidana.
To, di yi niŋ ka o yidana ŋɔ yi vihi ka di shiri nyɛla paɣa maa nahiŋgunima maa bi yi la shɛli na m-pahila o noli wuni. O yɛn chaŋmi nti paai baɣ’ so o nini ni tiɣi bee baɣ’ so o ni mi ka o tooi tɔri Noliwuni n-yɛli o o ni bɔri ni o kana nti to o paɣa Noliwuni n-ti o shɛm. Di saha baɣa maa yɛn wuhi o la bimbɔr’ shɛŋa din tu ni di be Noliwuni maa tɔbu ni. Lala bimbɔra maa n-nyɛ guliyili zuɣu tankpaɣu, sochira zuɣu tankpaɣu, daa ni tankpaɣu, o baɣitia maa nyaɣa nti pahi no’ so o baɣitia maa ni dira ni kpakpuliwɔɣu. O ni lahi wuhi o dabisi shɛli di ni tu ni o kana nti tum di tuma. Lala dabisa maa mi dolila dahi. Kumbuŋ mini di tinkpansi ni tɔri bɛ Noliwuni da’ shɛŋa n-nyɛ Vuɣu daa mini Tamali daa. Din dali maa yi ti paai baɣa maa yɛn chaŋla lala nira maa yiŋa. O yi paai lala yili maa ni, o yɛn chɛmi ka bɛ zaŋ bimbɔra maa na. Bimbɔra maa yi paai, o yɛn pilila o tuma. Tuuli bin’ shɛli o ni yɛn niŋ nyɛla, o na yɛn bahila kom pɔi. Kom maa bahibu shee o yɛn daŋ suhila tiŋgban’ shɛli ni o ni be maa, din paya nyɛla ka o suhila gaafara dabo’ shɛli ni o ni yɛn to wuni maa. O ni lahi suhi ninvuɣ’ so koligu o ni gbubi maa nti pahi ninvuɣ’ so ŋun daa ti o baɣatia maa. Ŋɔnima maa yi naagi o yɛn kpɛla wuni maa tuma ni. Baɣa maa yɛn kpaala tankpa’ shɛŋa o ni che ka o tooi maa n-gari taba, n-niŋ kom ŋɔri li buɣa anahi n-sɔŋ, o ni nyɛ paɣa maa zuɣu. O yi puɣi ŋa naai, o yɛrila ŋ-ŋɔ. “Zaɣila yaakaza m-boli mani ŋun nyɛ baɣa yaakaza na ni n ti to o paɣa yaakaza Noliwuni n-ti o. Dinzuɣu wuni ŋɔ yi bela daa ni, m-bela sochira zuɣu, m-bela guliyiya ni, zuŋɔ dabisili ŋɔ n daari ba mi n-laɣindi taba ka daai tampuɣa maa n-laɣim taba”. Di nyaaŋa ka lahi wurim ŋa n-gbari taba ka labi puɣi ŋa bunahi zuɣu. Di nyaaŋa ka o lahi yɛli, “Wuni ŋɔ yi bela dahi ni, m-bela tihi zuɣu, m-bela sochira zuɣu, m-bela tiyɔri ni, m-bela tampuya zuɣu zuŋɔ dabisili ŋɔ n yɛri ba mi ni bɛ kulim yiŋa na zuŋɔ, ka daai ŋa n-gari taba”. O yi naai dimbɔŋɔ o yɛn ŋmaala tankpapuɣa anahi maa biɛla biɛla n-laɣim taba m-puɣi tampuɣi yini ka ŋmaai o baɣitia so ni che ka bɛ bo la biɛla m-pahi di zuɣu ka kɔrigi noo la ʒim n-gari lala bini maa ni n-zaŋ pahi tankpaɣu maa zuɣu. O yi laɣim ŋa zaa m-pahi tankpaɣu maa zuɣu m-puɣi tampuɣili maa naai o yɛn zaŋla lala tampuɣili maa n-niŋ tankpuɣili/meenwɔɣu shɛli o ni che ka bɛ bo la na ni. Daliri shɛli din che ka bɛ mali li n-niŋdi kpakpuli/meenwɔɣu ni maa nyɛla din yɛn che ka di tooi be di ni yuui dama di yi pa di ni ka di nyɛla ŋmanchee ni ka di yɛn be di ŋabu bi yɛn to, ka ŋmani ŋɔ ŋmabu zuɣu ni tooi che ka lala wuni maa gba ŋma. O yi naai dimbɔŋɔ di gbunni nyɛla Noliwuni tomi m-bala ka din kpali nyɛla paɣa maa zaŋ li nti zali o zuɣusaa. Noliwuni ŋun dii bi be kamani Tilo, Jabuni, Wumbee ni be shɛm maa ka di nyɛla a yɛn kɔritila nɔhi mini bunkɔbiri m-maani li. Din maalibu zaa kuli nyɛla di yi niŋ ka ŋun mali li maa yi nya bihi Alizumma mini Atani ka o booi li n-sari wuni maa ka yɛli ni zuŋɔ Alizumma ŋɔ bee Atani ŋɔ o yiɣsimi m-bo dibu ka bɛ di. Lala zuɣu paɣa mini doo kam ni tooi mali o wuni. Noliwuni balibu. Nolini wuni pula buyi zuɣu, di ni n-nyɛ wuntɔrili mini wumboligu. Wuntɔrili maa ka m pun kahigi zuɣusaa maa. Din kpalim nyɛla wumboligu maa. Di yuli maa pun nyɛla din kahigi di ni nyɛ shɛli. Di gbunni nyɛla din booni mi di bi tɔra. Wumboligu nyɛla Wun’ shɛli bɛ ni booni. Di tuma bela di ko ka che wuntɔrili. Wumboligu ŋɔ gba bolibu ni pa baɣisi zaa n-tooi tumdi di tuma naɣila ŋun di lala tim maa. To n vihigu ŋɔ puuni wuhiya ni wumboligu ŋɔ pam daliri tooi nyɛla di yi niŋ ka bɛ yi to so Noliwuni je din ti yɛn bahindi di nyaaŋa nyɛla ka bɛ boli wuni maa. Yɛligu ŋɔ gbunni nyɛla di na mi n-niŋ ka so to o Noliwuni m-paai bu’ shɛm ka di bi zani. Ka wula ka nira yɛn tooi niŋ baŋ ni o Noliwuni bi zani? Bɔhigu ŋɔ labisibu yɛn yila yɛlimuɣisirili shɛli din che ka o tɔri Noliwuni maa. Di ni tooi niŋ ka di nyɛla paɣa ka a bo n-je ka o vihi ka daliri nyɛla o Noliwuni tuma m-bala. Di saha di yi niŋ ka a to a Noliwuni maa ka na bɔri paɣiba n-jɛra ka mi na kuli vihiri ka bɛ yɛri o ni shee ka a to a Noliwuni di wuhiya ni a Noliwuni maa tɔbu maa bi zani m-bala. Di yi lahi niŋ ka o to li pahi buyi ka na bi nya paɣa, nti lahi to li m-pahi buta ka na kuli bi nyari paɣa di gbunni nyɛla o Noliwuni maa tɔbu bi zani mi maa, din kpalim nyɛla a che ka bɛ boli o n-ti a. Di yi ti niŋ ka di paai so lala o yɛn chaŋmi nti paai baɣa so ŋun mali lala yiko maa n yɛli o din paagi o ka o bɔri ni o kana n ti faagi o bahi. Di saha lala baɣa maa gba ni wuhi bimbɔri shɛŋa din tu ni o bo ka o kana nti boli o ti o. Baɣa maa yi kana ni o ti boli lala wuni maa o ku tooi pili o tuma ka di pala o bahila kom. Kom ŋɔ bahibu shee o ni niŋ kom maa shɛli n zuhi tiŋgban’ shɛli ni o ni yɛn boli to lala wuni maa, di nyaaŋa ka o lahi niŋ kom maa n zuhi dabo’ shɛli ni o ni yɛn boli lala wuni maa. O ni lahi niŋ kom n-zuhi ninvuɣ’ so koligu o ni gbubi maa ni ninvuɣ’ so ŋun daa ti o lala bukaata maa. Ŋɔnima ŋun yi naai, o yɛn chɛmi ka o ni yɛn to/boli wuni maa ti so maa tooi kom n-niŋ ŋmambuɣibili/pipia ni na nti zali. Kom maa yi kana, di saha ka baɣa maa yɛn pili wuni maa bolibu. Saha ŋɔ dede, a ni nya ka baɣa maa gbaai biɛlabiɛla yɛlibu, n gbaai biɛlabiɛla yɛlibu, ka o biɛlabiɛla yɛlibu maa daliri nyɛla o boonila la lala wuni maa. Lala ka o kuli yɛn gbaai biɛlabiɛla yɛlibu hali yim ka a ti nya ka binshɛɣu yi zuɣusaa na nti lu ŋmambuɣibila la kom maa ni. Lala bini maa yi ti kuli luna di gbunni ni nyɛla wuni maa n-luna maa. Lala bini maa mi ni kuli tooi nyɛla binshɛɣu kam. Di saha baɣa maa yɛn yaala lala bini maa m-pahi bimbɔra la zuɣu zaŋ ŋa n to wuni maa ti o. Baɣa shɛba beni di yi niŋ ka o yihi lala bin maa o yɛn chemi ka o zaŋ o Noliwuni shɛli o ni daa pun to maa na ka o zaŋ lala bini maa m pahi di zuɣu. Di yi nyɛla doo, ka o daa pun zaŋ o wuni n-shela kani, zuli, bee sabili o ni che ka o larigi li ka o zaŋ lala bini maa m-pahi di zuɣu n-lo ka che ka o zaŋ li nti ti gbanzaba ka o she. Di mi yi nyɛ paɣa, ka o wuhi o bimbɔri shɛŋa o ni daa pun bo ka bɛ tola wuni maa n ti o maa yaha ka o ti lahi labi to li n-ti o. To, kpe ŋɔ maa shee zani yuui n lahi yɛn paa ba maa. Dama baɣa maa ni lahi che ka o bo daa ni tankpaɣu, so’ chira zuɣu tankpaɣu, guliyili zuɣu tankpaɣa, o baɣitia maa nyaɣa, no’ so o baɣitia maa ni dira, ka di yi niŋ ka o baɣa maa wumboli tia maa gba yi diri no’ so ka o che ka o bo o na. Lala bimbɔra maa yi laɣim baɣa maa ni yɛn tuui niŋ shɛli nyɛla o yɛn tuui bolila wuni maa pɔi. O yi boli wuni maa n-naai ka o ŋɔri tankpaɣu dibaata shɛŋa o ni che ka o tooi maa na pugaata di yi nyɛla doo, pugaanahi mi di yi nyɛla paɣa. Di saha ka yɛli, “mani baɣa yaazkaza ka bɛ zaŋ na ni nti to yaakaza wuni ŋɔ ti o. “Di zuɣu wuni ŋɔ yi bela dahi ni, m-bela so’ chira zuɣu, m- bela guliya ni, m-bela binshɛɣu kam ni zuŋɔ dabisili ŋɔ n laɣindi ba la taba ka daai lala tamkpaɣu maa n-laɣim taba”. Di nyaaŋa ka o lahi labi puɣi ŋa puɣaata bee bunahi yaha ka lahi yɛli “Wuni ŋɔ yi bela dahi ni, m-bela so’ chira zuɣu, m-bela guliyiya zuɣu, m bela tampuya zuɣu, m bela ti’ yɔrini bee tihi zuɣu zuŋɔ dabisili ŋɔ m booni ba mi ni bɛ kulimi yiŋa na ka lahi daai ŋa n-laɣim taba. Di nyɛla doo ka o ŋmaai tankpaɣu maa biɛla, ka puɣisi/kabi ti’ nyaɣa la biɛla m-pahi tankpaɣu maa zugu, n guhi no’ so baɣa maa wuni tia maa ni dira m-pahi, di yi niŋ ka o wumboligu tia maa gba yi mali noo ka o guhi o gba kɔbigi m-pahi m-bo gali n vuli li. Di nyaaŋa ka kɔri/kɔrigi noo/nɔhi maa ʒim n-ne lala bini. Di sha wuni maa tuma naami maa. Di n-kpalim nyɛla o zaŋ o bini nti she o ni bɔri shɛli. O ni tooi zaŋ li she sabili, kani bee n zaŋ li tabili naɣ’ zuli n she. Di mi yi nyɛla paɣa, baɣa maa yɛn kabisi/puɣisi ti’ nyaɣa shɛŋa maa na shɛli, ka kɔrigi/kɔri noo/nohi maa ʒim n gari tankpaɣu maa ni, ka zaŋ o ni di bɔli bin’ shɛli la m-pahi puɣi tampuɣili n niŋ meeŋa/kpakuli wɔɣi la ni, n zaŋ ti paɣa maa ka o zaŋ kpɛhi o duu nti zaŋ zali o zuɣusaa. Nimaani ka di kuli yɛn ʒia saha kam. To ni kari sariya ka bɛ yɛli ma wumboligu ni tɔri shɛm m-bala.
SUURI ANU YƐLGBAHIRA MINI KOLIVAAI 5.0 Piligu Suuri li ŋɔ nyɛla tuma ŋɔ kaliŋkpaa. Di puuni ka vihigu ŋɔ yɛligbahira be. Lala suurili ŋɔ puuni ka n lahi n tɛha ni zaŋ kpa tuma ŋɔ polo ni zilikom shɛli ni mali tiri sokam zaa suurili ŋɔ puuni ka n lahi wuhi vihigu ŋɔ kolivaai mini di naabu. 5.1 Tuma ŋɔ yɛligbahira Yɛlimaŋli, n tuma ŋɔ nyɛla din vii gbuni n-wuhi ni niriba pam nyɛla ban bi mi Dagbamba ni tɔri Noliwuni shɛm balle ni dii niŋ vihigu ŋɔ Dagbaŋ yɛɣ”shɛli ŋɔ dini n-nyɛ Kumbuŋ mini di tinkpansi. Lala yɛlimuɣisirili mi nyɛla din zooi pam ti zuŋɔ paɣisara mini nachimba la sani. Noliwuni tɔbu nyɛla Dagbamba kaya taada ni zaɣ’ yini ka di tu ni Dagbaŋ bilichini kam zaa mi li. Niriba pam nyɛla ban kuli kumdi Dagbaŋ bilichiinsi amaa ka a bihi ba Noliwuni ni shɛli ka bɛ bi mi bi di ti gari di ni tɔri shɛm ka dimbɔŋɔ yi yɛn beni ma vi zaɣ’ titali m-lala. N vihigu ŋɔ puuni n daa lahi nyɛla ŋun nya ka ninvuɣ’ shɛba ban di tu ni bɛ mi Noliwuni ni tɔri shɛm ka mali ŋa n-wuhiri bi’ shɛha ban na yiɣisiri na la gba nyɛla ban bi mi li n yɛrila ti Dagbaŋ ninkura la yɛlimaŋli yɛlli ŋɔ daa nyɛla din niŋ ma lahiʒiba pam, dama ninkura ŋɔ n di nyɛ ti ni yɛn zɔri paari shɛba ka di yi ti niŋ ka ti bɔri lahibali zaŋ chaŋ Noliwuni tɔbu polo, ka dimbɔŋɔ kpamba ŋɔ maŋmaŋa yi ti bi mi li wula ka ti nima ban nyɛ bi’ pala ŋɔ yɛn niŋ? N daa lahi vihi ni m baŋ daliri shɛli din che ka ti tɔri Noliwuni ni daliri shɛli din che ka ti booni li Noliwuni ni di tɔbu ni ʒiri anfaani shɛŋa na. Din lahi pahi nyɛla n lahi nyɛla yɛla pam daa ninda amaa ka bi lahi niŋdi pumpɔŋɔ. Lala yɛla maa shɛŋa n-nyɛ namchibila daa yi kuli yiɣisina nti saɣi paɣa malibu shee ka o to o Noliwuni ka paɣisaribila gba daa yi kuli doo naai shee ka bɛ to o noli wuni, amaa pumpɔŋɔ paɣasara mini nachimbihi yiɣisina m-mali hali nti niŋ ninkura ka bɛ nolu wuna. Dimbɔŋɔ mi bi yila shɛli m pahila adiini shɛŋa ŋan kpɛna Dagbaŋ ŋɔ zuɣu yaha, vihigu ŋɔ puuni n lahi nya ka di di simdi ni niriba ban tumdi Noliwuni tuma ŋɔ di mi ninvuɣ’ so ŋun pili Noliwuni tɔbu bee ka bɛ di mi o yuli amaa ni daa vihi shɛba maa zaa daa nyɛla ban bi mi. Din pahi nyɛla kundi shɛŋa din sabi jɛndi Noliwuni tɔbu dii bi galisi bee din kuli kani zaa ti shikuriti la ni ka di zugu che ka bihi pam kuli bi mi Noliwuni ni tɔri shɛm. Di zuɣu di tu ni ti kpaŋ ti maŋa m-bo kundinima balante din jɛndi Noliwuni tɔbu Dagbaŋ, n-niŋ ti shikuriti la ni ka karimbihi mini karimbanima tooi karindi ŋa ka baŋ Noliwuni ni tɔri shɛm. Din bahindi nyaaŋa nyɛla di daa niŋ ma muɣisigu pam ni daa ti bɔri ni ninvuɣ’ shɛba ban tɔri Noliwuni kahigi bin’ shɛŋa bɛ ni mali tɔri Noliwuni ni daliri shɛŋa ŋan che ka bɛ zaŋ ŋa m-pahi Noliwuni tɔbu ka di daa ti lahi nyɛla muɣisigu nti bɛ shɛba. Dimbɔŋɔ di yi niŋ ka ninvuɣ’ shɛba ban di tu ni bɛ mi yi ti ʒi wula n lee yɛn nyɛ li ban di pun ʒila sani. 5.2 N tɛha ni nyɛ shɛli zaŋ kpa tuma ŋɔ polo. N tɛha ni nyɛ shɛli zaŋ kpa n tuma ŋɔ polo nyɛla di tum viɛnyɛla dama n tooi kahigi wuhi Noliwuni ni tɔri shɛm n kpɛŋ tariga. Kpamba mi n-nya ka yɛli ni “Nyinyaɣu gba be zabili ni”. Di zuɣu di mini n tuma ŋɔ kuli pɔri maa zaa yoli di nyɛla din ni sɔŋ niriba pam ka bɛ nina nɛli zaŋ kpa Noliwuni tɔbu polo din ni sɔŋ ka baligi muɣisigu shɛŋa ŋan be dini di yi niŋ ka di naa kahikahi. Din lahi pahi nyɛla ninvuɣ’ shɛba ni daa pii niŋ vihigu ŋɔ ni nyɛla ban daa pɔra. Dama Kumbuŋ mini di tinkpansi daadam biɛligu galisiya pam ka a mi guli ninvuɣ’ shɛba ni daa pii maa kalin shiri pɔra. Dinzuɣu n yi ti lahi yɛn niŋ vihigu ŋ-ŋɔ tatabo n ni kpaŋ m maŋa ka n ni yɛn pii ninvuɣ’ shɛba maa galisi n-gari ŋɔ maa.
Din lahi pahi n nyɛla n vihigu paa puuni n-daa nya muɣisigunima zaŋ kpa kundi vihira polo. Lala zuɣu n ŋmɛri kuŋ n-tiri Dagbaŋ baŋdiba ba nyɛ sasabiriba ni bɛ kpaŋmi bɛ maŋa n-yina ni nti sabi Dagbani kundinima ka di sɔŋ yihi Dagbani karimbihi bee ninvuɣ’ shɛba ni bɛ niŋ vihigu ŋɔ yaɣi ŋɔ kundivihira yɛlimuɣisra ni, balle ban yɛn beni yɛn niŋ vihigu n jɛndi Noliwuni tɔbu.
Din bahindi nyaaŋa nyɛla, n daa lahi nyɛla ŋun nya yɛlimuɣisira pam zaŋ chaŋ kpan’ shɛba ban daa sɔŋ ma ni tuma ŋɔ, ka di daliri daa nyɛla ni m bɔri ni n viila bɛ daashili. Zuɣu n zaanila kpe ka kpamdi Dagbankpamba zaa jaande tuuni ŋɔ tatabo yi ti lahi tum ka karachinima bɔri bɛ sɔŋsim ka ban kpaŋmi bɛ maŋa ka bɛ sɔŋ ba din ni sɔŋ ka taɣi chirimbu shɛŋa ŋan kpɛri ti kaya ni daada la ni.
5.3 N ni mali shɛli n-tiri zama N ni mali shɛli n-tiri ŋun kam ti yɛn niŋ vihigu ŋɔ tatabo polo n-nyɛ, o ti kpaŋmi o maŋa ka o ni yɛn pii ninvuɣ’ shɛba ka bɛ sɔŋ o ni tuma ŋɔ maa tooi zooi. N lahi kpaŋsiri ŋun kam ti yɛn niŋ vihigu n jɛndi Dagbaŋ kaya ni taada di bahi bahindi Noliwuni tɔbu polo ni o che ka n tuma ŋɔ ni lee vuɣiwaɣirili n-ti o. Din pahi nyɛla n lahi bɔri ni n yɛli ŋun kam ti yɛn niŋ vihigu ŋɔ tatabo ni o baŋmi ni nimmɔhi be di ni. Di zuɣu di tu ni o mali shili viɛnyɛla pɔi ka naan yi kpe di ni. N lahi mali shɛli n-tiri zoma zaa balle ninvuɣ’ shɛba ban be adiini shɛŋa din pahila ni n yɛrila Dolodolotali mini Musulinsi ni kaya ni taada bɔhimbu pala din be. Di nyɛla din yɛn sɔŋ ti ka ti baŋ ti ni daa yi shɛli na ni ti ʒe shɛli zuŋɔ. Di zuɣu sokam kpaŋmi o maŋa ka o tooi mi o kaya ni taada. 5.4 Tuma ŋɔ kolivaai Yɛlimaŋli, vihigu ŋɔ nyɛla din di ma saha pam, amaa di zaa yoli di nyɛla din tum viɛnyɛla, dama di nia paliya. Vihigu ŋɔ nia nyɛla ni di vihi baŋ Kumbuŋ mini di tinkpaŋsi ni tɔri wuni shɛm. Di nia lahi nyɛla ni di kahigi anfaani shɛŋa din be Noliwuni tɔbu ni n ti ŋun kam to li, ni yɛl’ shɛŋa din be di tɔbu ni, ni ninvuɣ’ shɛba ban tu ni bɛ to noli wuni, ni ŋun su li tɔbu ni ŋa balibu. Vihigu ŋɔ nia lahi nyɛla ni di sɔŋ ka taɣi chiriŋ shɛli din kpɛri Noliwuni tɔbu ni ka lahi tooi sɔŋ ʒɛmani mini ʒɛmani din kanna bi’ pala. Lala zuɣu n daa vihi bo baŋsim zaŋ kpa tuma ŋɔ polo. Baŋsim mini haŋkali shɛŋa ni daa deei kpamba maa sani daa sɔŋ ma ka m mali shili viɛnyɛla n-tum tuma ŋɔ ka di chaŋ viɛnyɛliŋga. yini nyɛla din gbaai lahibali tuuli, vihigu daliri, vihigu nia, vihigu daanfaani, vihigu bɔhisi, vihigu yɛlimuɣisira nti pahi vihigu ni niŋ luɣ’ shɛli. Suuri ayi mi jɛndila kundi shɛŋa ni daa vihi ka di sɔŋ ma ka n tum tuma ŋɔ. Suuri ata gba chaŋmi nti jɛndi so’ shɛŋa ni daa doli n tum tuma ŋɔ. Di puuni n wuhi vihigu sodoligu, vihigu daadam biɛligu gahimbu, vihigu nɛma kamani, Buku, alikalimi, alizama dibu nti pahi kpahimbu. Suuri anahi mi nyɛla ni wuhirila Noliwuni ni nyɛ binshɛli Noliwuni ni tɔri shɛm, Noliwuni balibu ŋan n-nyɛ paɣa Noliwuni doo Noliwuni nti pahi wumboliga. Suuri anu n-nyɛ n tuma ŋɔ kpalinkpaa. Di mi jɛndila vihigu ŋɔ yɛligbahira mini lahibali.
Tuuli lahibali Vihigu ŋɔ nyɛla tuun’ shɛli din jɛndi Kumbuŋ yaɣilinim ni tɔri Noliwuni shɛm. Zuliya kam malila bɛ kaya ni taada ka lala kaya ni taada maa wuhiri zuliya kam ni nyɛ shɛli. Lala zuɣu Dagbamba gba maanila bɛ kaya ni taada. Kaya ni taada gbaala ninsala binshɛɣu kam. Ti ni diri shɛm, ti ni kɔri shɛm ti ni mɛri ti ya shɛm, ti ni doli so’ shɛli n jɛmdi kpamba ŋan pahi. N ni tooi lahi yɛli ni ninsala kaya ni taada n nyɛ o. Lala Kumbungu mini di tinkoansinima nyɛla ban bi tam bɛ kaya ni taada ka na kuli doli ŋa ni viɛnyɛla, ka di yini n-nyɛ “Noliwuni Tɔbu”. Di yi niŋ ka ti kaya ni taada gbubila ti binshɛɣu kam ka lahi nyɛ din wuhiri zuliya kam ni nyɛ shɛli din ŋuna di tu ka zuliya kamnima kpaŋ bɛ maŋa n tooi gbubi bɛ kaya ni taada maa viɛnyɛla din ni che ka di ku kpi. Dama n yɛligu ŋɔ wuhiya ni kali yi kani zuliya gba kani m-bala. Daliri ŋɔ zuɣu n che ka n yina ni vihigu zaŋ jɛndi “Noliwuni tɔbu” polo ni di sɔŋ kpaŋsi Dagbamba kaya ni taada. N lahi kpahimmi ti nya ka adiini pala din nyɛ Dolodolotali mini Musulinsi ni kpɛna Dagbaŋ maa, ti kaya ni taada maa shɛŋa kpirimi, lala zuɣu ka n daŋ yina ni vihigu ŋɔ maa ni di sɔŋ ka taɣi barina shɛli din paari ti ŋɔ maana . N lahi bɔrimi ni m bo sɔŋsim nti karimbihi, kamani banima ni ban karindi Dagbanli din ni che ka Dagbani bɔhimbu niŋ bayaana ti karinzɔna la ni. M mi ni bɔri ni n doli so’ shɛli n tum li m-bɔŋɔ: suuri yini wuhirila piligu, vihigu daliri, vihigu nia, vihigu daanfaani, vihigu bɔhisi vihigu yɛlimuɣisira yɛlimuɣisira din nam tuma ŋɔ. Suurili din pahiri ayi mi puuni ti ni tooi nya kundivihira shɛŋa ni tooi vihi ka tum tuma maa. Suurili ata gba wuhirila vihigu sodoli’ shɛli ni tooi doli tum tuma maa. Ŋanima n-nyɛ, vihigu sodoligu, vihigu maa ni niŋ luɣ’ shɛli daadambiɛligu gahimbu, vihigu nɛma kamani bukunima, alizama deebu, alizama ni kpahimbu. Suurili anahi mi wuhirila Noliwuni ni nyɛ shɛli ŋuni n su di tɔbu, Wula ka di tɔra ni ŋa balibu. Suurili din pahiri anu mi wuhirila tuma ŋɔ ni yɛn kolivaai shɛm, ni n tɛha ni nyɛ shɛli ni kundivihira. Tuma ŋɔ yɛn tummi zani suuri anu maa tariga.
KUNDIVIHIRA Andani R. I. (1989), Paɣ’kpuɣibo Dagbɔŋ Pul’ ni. Published by the Bureau of Ghana Languages, Accra, Printed by Tema Press of the Ghana Publishing Corporation. Asiamah S.A & Luguogye R.B. (2008) Introduction to the Cultures of Ghana. Cambridge Advanced Learner’s Dictionary (2004) Cambridge University, Press in India at Replica Chinebua I.K (1970) The Education Review Report and the study of Ghana Languages institude of African studies. University of Ghana Legon. Literacy and Development Through Partnership (2007), Dagbɔŋ Kaya Ni Taada. Designed and Printed by;Ghana Institute of Linguistics Literacy and Bible Tranlation,Tamale. Oxford Advanced Learner’s Dictionary (2006) 7th Edition Oxford University Press. Sally W. (2004) Oxford Advanced Learner’s Dictionary Tia S. (1969), Dagbaŋ Kaya Ni Wahi. Printed by the Bureau of Ghana Languages and Printed by the Ghana Publishing Corporation (Printing Division) Accra,Tema,Ghana. Zakaria S.S. (2009), Ti Kali Yuviɛla. (Unpublished)