Ndan Yaa Naa Abdulai III
Ndan Yaa Naa Abdulai lll, ŋuni ka bɛ daa lahi booni Naa Abila bila bee Naa Abla ŋmariga( 1954-1967)
Ndan Yaan-Naa Mahama lll Gbaŋ-lana Abdulai n daa di Yani ka o nam gbana yuli booni Yaan-Naa Abdulai lll. O Yani nam dibu n daa yiɣisi nam taɣibu Andani-Yili mini Aburu-Yili. Silimiin-goli March biɛɣu pishi yuuni 1954, ka Yaan-Naa Abdulai lll yi katini duu ka bɛ ŋmɛri guŋgona ka wari wahi n-chaŋ Zohɛ. Zohɛ nyɛla fɔŋ shɛli din be Yendi ka di nyɛ kali ni Yaan-Naa palli kam gbɛm ni bakoi o tuuli dibu. Saha shɛli Aburu-Yilinima ni diri dari ni suhipiɛlli, ka Andani-yilinima bori soya ni bɛ zaɣisi Ndan Yaan-Naa Abdulai lll Yani ʒinibu. Silimiin-goli March biɛɣu pishi ni ayopɔin yuuni 1954, ka Karaga-Naa Adam, Yoo-Naa Mahamuru ni Mioŋ-lana Andani laɣim Tamali ni bɛ zaɣisi Ndan Yaan-Naa Abdulai lll. Ayirimo ŋɔ daa bi nyɛ naba zani dama lala niriba ŋɔ daa kɔŋla bohisi shɛŋa Chief Regional Officer ni daa bohi ba, o bohisi n-daa nyɛ ; ni bɛni ŋuni n simsi ni tooi lɛbi Yaan-Naa di yi ti niŋ ka bɛ yeei Yaan-Naa Abdulai lll kparigu? Andani-yilinima nini daa bi tiɣi yɛli ŋɔ ni yina shɛm maa, ka daa lahi kpurigi yɛltɔɣa ŋɔ Dagbon State Council. Yɛli shɛŋa bɛni daa mali pari Yaan-Naa Abdulai lll shɛŋa n-nyɛ ; ni o nyɛla nam pooi daadam ka kali bi saɣiti lala nira ni o di Yani. O daa nyɛla ŋun ninbil mali dalinli ni o napɔŋ vari. Bɛ daa lahi gbubi mi ni ka kali soli zuɣu Na gbahiriba ban nyɛ niriba anahi la n-pii o ( Yaan-Naa Gbaabu Committee kurili) Kuɣu-Naa, Gushie- Naa, Tuɣiri- Nam ni Gomli. O daa bi lahi simsi ni bɛ pii o dama o daa ka Nama gbana zuɣu shɛli ka o piibu maa nyɛla din birigi Nam gilibu din be Aburu mini Andani-yili.
Bɛ daa lahi zami, ni Yaan-Naa Abdulai lll daa pala asanzanima ni pii so ni o lɛbi Yaan-Naa dini n-nyɛ Yaan-Naa Gbaabu Committee kurili. Yɛlimaŋli Kuɣu-Naa mini Tuɣiri-Nam ko ndaa nyɛ Yaan-Naa Gbaabu Committee n pii Mion-Lana Andani. Din zuɣu bɛ daa bi saɣiti Yaan-Naa Abdulai lll piibu ka zaɣisi ni bɛ zaŋ Yani ti o. Silimiin-goli March biɛɣu pia ni awɔi, yuuni 1954, Kuɣu-Naa mini Tuɣiri-Nam nti pahi Andani-yilinim nyaandoliba ka mali shili ni bɛ kpe Katini duu ni Mion-Lana Andani, lala saha ŋɔ gba ka Yaan-Naa Abdulai lll be Katini. Amaa fukumsi buɣibahi ni daa be ni zuɣu, Aburu mini Andani-yilinima daa mali shili ni bɛ tuhi taba.
Dagbon Dagbon State Council daa ʒini ʒiya silimiin-goli September biɛɣu pishi yuuni 1958 ni bɛ wum yɛli shɛli bɛni zaŋ doli Yaan-Naa Abdulai lll. Ka Kaansili ŋɔ daa ŋmɛ n kari yɛli shɛŋa zaa bɛni daa zaŋ doli Yaan-Naa Abdulai lll, ka yɛli ni Yaan-Naa Abdulai lll nyɛla kali ni gbaai so ka Yaan-Naa Gbaabu Committee saɣi n tili.
Dagbaŋ State Council ni daa kari yɛli shɛŋa Andani-yilinim ni daa mali doli Yaa-Naa Abdulai III nyaaŋa, ka Nabihi mini kpambaliba shɛb ban be Andani-yili ŋmaligi kuli bɛ ya tiŋkpaŋsi nti laɣim taba Sambu. Andani-yilinim Nanima puuni ŋun daa gari tooni ndaa nyɛ lala saha ŋɔ Jintɔra ni Convention People's Party Minista ŋun su alaafeei bomma, J. H. Alasani lahi ŋmɛ kuŋ nti CPP gobnanti silimiin-goli May dabaa anahi yuuni 1959. Bɛ daa lahi yɛliya ni Dagbaŋ State Council nim zaɣisi mi ni bɛ tiba tibili.
Din yɛn chɛ ka a baŋ sangali shɛli Mion-Lana Andani mini Andani-yilinima ni bɛ nyɛ Yani, di tumi ni a labi nyaaŋa nti nyɛ Yaa-Naa Aburu( Abla Naɣibiɛɣu) mini Yaa-Naa Andani II ( Andani Naanigoo) n kpa Abudu-yili ni Andani-yili.
Yaa-Naa Abdulai I 1864-1876 ( yuun pia ni ayi) Abudu-yili
Yaa-Naa Andani II 1876-1899 ( yuun pishi ayi) Andani-yili
Yaa-Naa Darimani 1899 ( bakɔi ayopɔin) Andani-yili
Yaa-Naa Alasani Tipariga 1899-1917 ( yuun pishi ayi ka) Abudu-yili
Yaa-Naa Bukari I 1920 Andani-yili
Yaa-Naa Abdulai II 1920-1938 ( yuun pishi ayi ka) Abudu-yili
Yaa-Naa Mahama ll 1938-1948 ( yuun pia), Andani-yili
Yaa-Naa Mahama lll 1948-1953 ( yuma anu), Abudu-yili
Yaa-Naa Abdulai III 1953-1967 ( yuun pia ni anahi), Abudu-yili.
A yi lihi din doya shɛm ŋɔ, zaŋ gbaai yuuni 1899 ti kpa Yaa-Naa Abdulai III saha, yuun pihinu ni anahi puuni Andani-yilinima zaŋ ʒini Yani nam gbana zuɣu yuun pia. Yuma din kpalim maa saha, ka Abudu-yili gbubbi Dagbaŋ.