Yiɣi chaŋ yɛligu maŋamaŋa puuni

Kundivihirili:Dagbaŋ Tinsi Salima

Pahimi soya
Diyila Dagbani Wikipedia

E-Class

Vihigu wuhiya ni Dagban’ tinsi salima ni yɛn pili, di pilila Naa shitobu bia Naa Nyaɣisi zaamani. N yɛba Dakpɛma Zobɔɣunaa mini Duko Lunnaa nti pahi Dohini Lunnaa wuhiya ni di ni daa niŋ shɛm nyɛla, tuuli, Dagbaŋ zaa daa nyɛla din be tindaamba nuu ni. Dagbaŋ ni yɛn yi tindaamba nuu ni Naa Shitobu bia Naa Nyaɣisi n-daa tuhi fa li tindaamba maa sani din yɛn niŋ ka Dagbaŋ yɛligi. O mi ni daa yiɣisi ni o fa li maa o daa zaŋla o bihi ni o mabihi pa o maŋa zuɣu n-gindi ŋmɛri tindaamba maa tɔbu, n-kuri ba ka fari tingbana maa bɛ sani. Kpamba maa wuhiya ni di daa yi ti niŋ ka o tuhi nyaŋ tindaan’ so n-nya o nasara, o piirila o bia bee o mabia shɛba o ni zaŋ pa o maŋa zuɣu ka bɛ ŋmɛri tɔbu maa ni yino n-ʒili ka o lɛbi lala tiŋa maa naa. Dimbɔŋɔ maa zuɣu n-che ka Yaan nabihi ni diri tin’ shɛŋa galisi Dagbaŋ. Kpamba maa zaa yɛliya ni di mi yi daa niŋ ka o ku tindaan’ so ka zaŋ o bia bee o mabia leei lala tiŋa maa, o bi’ so bee o mabi’ so o ni zaŋ leei lala tiŋa maa yuli n-leeri tinshɛli o ni di maa salima. Di zuɣu, di yi niŋ ka naa kam ti di lala tiŋa maa, lala tiŋa maa salima maa ka bɛ mali salindi o din yɛn wuhi ni ŋuna n-su lala tiŋa maa. Tɔ amaa, Kpamba maa daa lahi wuhi ni di daa tooi niŋda ka Naa Nyaɣisi ni daa zaŋ o bi’ shɛba liɛhi tinsi ka bɛ yuya leei tinsi maa salima maa nyaaŋa, na’ shɛba gba daa di lala tinsi maa shɛŋa, ka gba daa niŋ niŋsim shɛŋa bee m-bo yu’ shɛŋa pahi salin’ shɛŋa Naa Nyaɣisi bihi maa yuya maa ni daa zani ti tin’ shɛŋa maa zuɣu.

1.0. LAHIBALI PILIGU

N tuma ŋɔ jandila Dagbaŋ tinsi salima ni nyɛ shɛm. Tuma maa nyɛla din wuhiri tinsi salima ni pili sham, salima maa ni nyɛ shɛm, daliri din tahi tinsi maa salima na, saha shɛŋa mini sheli salima maa ni tooi salinda n-ti pahi tinsi salima anfaani ni nyɛ shɛm. Salima nyɛla taada yel'shɛli bi ni salindi ka di be Dagbamba kaya ni taada yɛla puuni. Ka lahi nyɛ bin’shɛli din mali anfaani pam n-ti Dagbamba bi biɛhigu ni. Tinsi salima nyɛla salima yu’ shɛŋa bi ni mali salindi ti nanima mini tinsi n-ti pahi ti bihi. Ka di zooi pam ka lala yu’ shɛŋa beni mali salindi maa tooi nyɛ yu’ timsa, yu’ niɛma bee ŋaha yuya din gbunni zilimma ka nyɛ din duhiri bee n-tibigiri be ni zaŋ li salin ninvuŋ’ so bee tiŋ’ shɛli maa. Salima nyâla Gbansabila nyâvuli. Di nyâla din be bâ øilâli mini bâ øia tuma kam puuni. Gbansabila sani, salima nyâla tâha mini bâbu ni yâltôêa zaå ti taba. Di lahi nyâla bin’shâli din be daadam kam biâhigu piligu hali ni o bahigu. Gbansabila salindi taba bâ yi nya sana (biliâêu), bâ bia yuli bolibu saha, bâ churi puhibu ni nti pahi paêakpuêibo ni, ni bâ jâma shee. Hali din dii yo gamli zaa nyâla ti nam dibu bee kparigu yâbu ni, bâ salindi nanima mini asanzanima. Dagbaå tinsi pam nyâla din mali di salima, ka bâ mali lala salima maa salindi åa. Bâ mi ni mali salima maa salindi tiåa maa sham nyâla, Naa kam åun ti diri tinshâli lala tiåa maa salima ka bâ mali salindi o ka di wuhi ni åuna n-nyâ lala tiåa maa. Salinli kam mi bâ ni zaå salim daadam bee tiåa malila salima maa ni nyâ shâm ni daliri shâli din tahi lala salima maa na. Lala åô zuêu, n tuma åô puuni n nyâla åun lihi tinsi salima ni pili shâm, salima maa ni nyâ shâåa, daliri shâåa din tahi tinsi maa shâåa salima na, saha shâåa bee luê’ shâåa bâ ni tooi salindi salima maa nti pahi salima anfaani ni nyâ shâåa.

1.0.1 DAGBAÅ Dagbaå nyâla tingban’ shâli din galisi pam ka di tingbani maa yâliå ka zaå buêisi. Di nyâla din be Ghana yaê’ shâli bâ ni booni Tudu la (Northern region), ka mali tarisi ni tingban’ shâåa di bôba bee yaêa anahi maa zaa. Nira yi lihi Dagbaå tingbani maa doo, o ni nya kadama wulinpuhili polo di mini Togo tingbani, Kpunkpaamba nti pahi Nanumba tingbana m-mali tarisi, wulinluhili polo di mini Zabaêisi ni Tamplinsi tingbana m-mali tarisi, zaå labi nudirgu polo di mini Zabaêisi mini Zabaê’ Kparisi n-lahi mali tarisi, ka naan yi che zaå labi nuzaa polo n yârila Ghana tudu duli (Ghana tingbani zuêusaa) polo åô ka di mini Åmampirisi nti lahi pahi Tamplinsi mi mali tarisi. Dagbamba n-nyâ ban be Dagbaå. Tô amaa, di ni niå ka tingbani ku tooi beni ka kôå samba la zuêu che ka Zuliyanima kamani Zabaêisi, Kulikulisi, Gbengberi, Åmampirisi, Mohi, Gurunsi, Kamônsi nti pahi zuliyanima balibu pam gba beni pahi Dagbamba maa zuêu. Tuma du’ zuêu shâli ban kaani tingbani åô daadam biâligu ka maani bâ laasabu la nima ni daa niå yuuni 2010 daadam bâligu kalinli la, Dagbaå daadam biâligu kalinli daa yiêisila tuh’ tuhuli ni tuh’ kôbiga ni pihita ni anu ni kôbisita ni pisopôin ni ayôbu (1,135,376).

Pukparilim, daabiligu n-ti pahi binkobigulibo n-nyɛ Dagbamba tuun’ zuɣiri. Bi kɔri bindira kamani ; kariwana, shinkaafa, tuya, sima, chi, za n-ti pahi nyuya ni salintuya. Zaŋ kpa binkɔbigulibo la mi polo ka bi tooi wumsiri binkɔbiri kamani ; niɣi, piɛri, buhi nti tabili nohi ni kpini. Bi lahi nyɛla ban tooi tumdi nuuni tuun’ baŋsim tuma kamani machɛligu, wanzamtali n-ti pahi kpalutali ni nakɔhigu. Lala bindir’ shâåa bâ ni kɔra ni binkôb’ shâåa bâ ni wumsira maa zaa nyâla bâ ni tumdi shâåa dira ka lahi tooi mali åa niådi daabiligu. Ti yi labi ti jâma la mi polo, musulinsi, dolodolo nti pahi buê’ jâmbo n-nyâ adiini shâåa din be Dagbaå. Tô amaa ka musulinsi n-lee nyâ din yâligi gari dolodolo mini buê’ jâmbo maa.

Dagbaå tinsi nyâla din galisi pam ka di galisim maa ka zaå buêisi. Di galisim maa zuêu di nyâla din pu buyi zuêu, dinnima n-nyâ wulinpuhili polo mini wulinluhili polo. Wulinpuhili polo maa n-nyâ Naya yaêili ka bâ booni bâ yâltôêa ‘Nayahali’, ka wulinluhili polo mi nyâ Tamale bee Tomo yaêili ka bâ booni bâ yâltôêa ‘Tomosili’. Ka di yaê’ yinga kam tinsi kalinli nyâ din galisi pam. Tô amaa, Dagbankpamba ni yâli ni “Jaangbee yi kuli waêa ka bô, di malila di gbaabu shee” la zuêu, n tuma maa malila di ni vihi Dagbaå tin’ shâåa zuêu tariga. Lala n-nyâ li ka di ni niå ka Dagbankpamba yâri ni “Binshâêu yi do wuntaåa, shâli n-do mahim guli li” la zuêu che ka Dagbaå gba mali åôn do mahim guli li. Dagbaå mini di galisim maa zaa, di malila åun su di mini di mulchi zaa fukumsi. Åuna n-nyâ N dana Yaan Naa. O mi gba su li maa ka malila ninvuê’ shâba ban tabiri sôådi o ka tingbani maa gbubbu chani viânyâla. Lala niriba maa n-nyâ tiå’ na’ shâba ban gba be tingbani maa bôba ni yaêa n-lihiri tingbani maa sôådi o ka lâbiginsim ni suhudoo bâni maa. Lala tiå’ nanima maa mi pula buta zuêu, bannima n-nyâ: Yaan nabihi, Wôrizôhinima nti pahi Tindaannima. Tô amaa, di mini lala nanima maa pu buta zuêu maa zaa yoli, n vihigu maa nyâla din go n-gili tingbani maa bôba bee yaêa anahi maa zaa, n-gahim pubu buyi niå vihigu maa jândi ba. Dina n-nyâ kadama, tuuli pubu maa ni, n gahimla tinsi din nyâ Yaan nabihi ni diri tin’ shâåa maa ni shâåa n-niå vihigu maa jândi åa, Pubu din pahi ayi la mi, ka n naan yi labina n-ti lihi gahim tinsi din nyâ Wôrizôhinima ni diri tin’ shâåa la mi n-niå vihigu maa jândi lala tinsi maa gba.

Tinsi salima åô nyâla din mali anfaani pam Dagbaå kaya ni taada ni dama di sôådi ka nira tooi baådi yâla pam zaå kpa lala tin’ shâli bâ ni zaå li boli bee n-salim maa ni nyâ shâli. Ka di tu ni Dagbaå bilichini kam, n yârila paêisara mini nachimba, dokura mini paê’ kpamba, toonnima, tarimba, nti tabili lahibali sabiriba mini lahibali tiriba zaa baå tinsi maa salima ni pili shâm, di ni nyâ shâåa nti pahi daliri shâåa din tahi lala salima maa shâåa na. Di zuêu, n tuma åô puuni, n lihila tinsi salima ni pili shâm, tiåa kam n ni piigi salima ni nyâ shâli nti pahi daliri shâli din tahi lala tinsi maa shâåa salima na.

2.1 YÂLIMUÊISIRA DIN NAM VIHIGU ÅÔ

[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Yili yiini so n-daa yili o yilli, nti yâli ni yâlli øin niå ka ka bin’ shâêu din che ka di niå. Dimbôåô wuhirimi ni bin’ shâêu bi niådi yoli m-pahila di niådimi ni daliri.

Daliri shâli din che ka n yina ti niå vihigu åô nyâmi kadama, Dagbaå kaya ni taada puuni, yâla pam beni ka ti Dagbaå paêisara mini nachimba, dokura mini paêakpamba, toonnima (nanima mini karachi kpamba) nti tabili lahibali sabiriba mini lahibali tiriba pam nyâ ban ka milinsi zaå kpa di polo. Di mi ni niå ka di pam nyâ nolini baåsim la zuêu chemi ka ti bi’ pola åô pam bi tooi bôhindi åa, hali ti yi bôhim åa gba ti kpalindila kpâriti ni ka bi lahi teeri åa ka åa zo m-bôrigi ka che ti. Ka lala zuêu che ka øilinsi mini nangbanikpeeni be biâhigu puuni sahan shâli kam. Lala kaya ni taada yâla åô mi nyâla din kuli zôri doli ti niåkura la kpâri tingbani ni. Ka ti yi bi bo soya sabiri åa sôåda, saha bâla puuni di nyâla din yân kpi n-naai zaa kahikahi, ka biâêuni, ti sa ku mi ti nyaaåa balante ti tooni. Lala åô puuni, nira yi kpahim, o ni nya kadama Dagbaå tinsi salima milinsi nyâla din labi nyaaåa pam, ka dimbôåô bi yi shâli m-pahila m-baêa ka mini øilinsi ka ti zaå be di ni ka di zuêu che ka tinsi salima maa milinsi ni dariza booi ka labi nyaaåa pam maa. Yâl’ shâåa n ni kali åô zaa n-nyâ muêusigu ti ma, ka di zuêu n-che ka n tâhi ka yina niå n vihigu åô ka sabi li maa. Dimbôåô ni sôå ka niriba pam baå Dagbaå tinsi salima ni pili shâm, salima maa ni nyâ shâli nti pahi daliri din tahi tinsi maa shâåa salima na. Ka lahi kpaåsi niriba ka bâ yina niå vihisi pam zaå kpa ti kaya ni taada yâlayâla polo, ka tooi sabi åa sôå, dina n-yân sôå ka lala ti kaya ni taada yâlayâla åô maa bi zo m-bôrigi ka che ti mini ti nyaaåa saha wôêila din be nyaaåa kanna.

2.2 VIHIGU MAA NI NYÂ SHÂLI. N tuma åô jândila Dagbôå tinsi Salima ni nyâ shâli Dagbôå puli ni. Di mi pula yaêa bee suuri anu. Suuri yini bôbi gbaala lahibali maa piligu, yâlimuêisira din nam vihigu maa, vihigu maa ni nyâ shâli, vihigu nia, vihigu bohisi, vihigu åô ni zani shâli nti pahi vihigu daanfaani. Suuri ayi mi nyâla kundivihira shâåa n ni vihi ka di tooi sôå ma ka n tum tuma åô. Suuri din pahi ata wuhila vihigu sodoligu. Dina n-nyâ; vihigu daadam biâligu, vihigu daadam biâligu piibu soya, vihigu nema nti pahi so’ shâåa n ni doli deei lahibali maa. Suuri anahi mi wuhila salima ni nyâ shâli, Dagbôå tinsi salima ni pili shâm, tinsi maa salima ni nyâ shâåa, daliri shâåa din tahi tinsi maa shâåa salima na, saha shâåa bee luêu shâåa salima maa ni salinda nti pahi salima anfaani ni nyâ shâli. Suuri anu la mi wuhila tuma åô kolivaai, n tâha ni nyâ shâli vihigu åô polo, vihigu maa ni zani shâli, vihigu yâlmuêisira ni naai shâm (naabu) nti pahi kundivihira zuêu.

1.3 VIHIGU NIA Tuuni kam chanimi ni daliri ni nia shâli di ni øira. Ka nira kam yi kpuêi tuma chana ka di pala o malila nia, tuma maa ku tum viânyâla. Lala åô zuêu, n tuma åô gba bi kôå di nia. Di nia nyâmi ni di bo kahigibu ni neesim n-ti Dagbaå paêisara ni nachimba ni nira kam åun mali zaêa zaå chaå Dagbamba kaya ni taada polo ni bâ baå Dagbôå tinsi salima ni pili shâm, Dagbôå tinsi salima ni nyâ shâåa, daliri din tahi tinsi maa shâåa salima na, saha shâåa bee luêu shâåa salima maa ni salinda nti pahi tinsi salima maa anfaani ni nyâ shâli.

N tuma maa nia lahi nyâla di kpaåsi, n-gu ka taêi Dagbaå kaya ni taada ka di kuli tuêi chani ka ku kpi, ka lahi nyâ din yân sôå n-neeri Dagbambihi ni ban mali Dagbaå kaya ni taada bukaata nini zaå kpa Dagbaå kaya ni taada maa polo.

1.4 VIHIGU BÔHISI Pôi ka nira ti yân niå vihigu ni yâlmaåli, di tuya ni o mali bôhi’ shâåa zuêu o ni yân du n-tam ka niå vihigu maa viânyâla. Dimbôåô zuêu n daa malila bôhi’ shâåa n ni daa zaå bahi tooni ka di vo ma ka n niå vihigu maa. Lala bôhisi maa n-daa nyâ ; i. Bô saha ka tinsi salima pili Dagbaå? ii. Wula ka tinsi salima pili Dagbaå? iii. Tiåa dini ka tinsi salima pili Dagbaå? iv. Wula n-nyâ tinsi maa salima maa? v. Daliri dini n-tahi tinsi maa salima na? vi. Bô zuêu ka di nyâla baansi ko n-salindi niriba? vii. Bô saha bee luê’ dini ka bâ salindi niriba mini tinsi? viii. Bô zuêu ka bâ salindi niriba mini tinsi? ix. Banima n-lee mali salima salindi daadama mini tinsi maa? x. Anfaani dini n-be tinsi salima vihigu åô ni? xi. Salima gbunni lee nyâla wula?

1.5 VIHIGU MAA NI ZANI SHÂLI / VIHIGU TARISI Di ni niå ka vihigu åô niå jândi tinsi salima la zuêu che ka vihigu åô nyâ din gahim tinsi pam Dagbôå pulini n-niå vihigu maa jândi åa. Lala tiåa shâåa di mi ni niå maa nyâla din yârigi gili Dagbôå bôba ni yaêa. Yâla pam mi be tinsi salima ni ka nira ni tooi niå vihigu jândi åa. Tô amaa, di ni niå ka Dagbankpamba yâli ni jaangbee yi kuli waêa, di malila gbaabu shee la zuêu che ka n tuma åô nyâ din mali tarisi,ka di tarisi maa zuêu lahi che ka n kabi bôh’ shâåa n ni sôå 1.4 ni la kpâhi taba ni. Di zuêu, vihigu maa vihila tinsi salima ni nyâ shâm zuêu. Dina n-nyâ kadama, di nyâla din yuli tinsi salima ni pili shâm, tinsi maa salima ni nyâ shâm, daliri din tahi tinsi maa shâåa salima na nti pahi salima maa daanfaani ni nyâ shâli Dagbôå.

1.6 VIHIGU YÂLIMUÊISIRA Daadam ni yân tum tuuni kam ka di mali anfaani bi kôådi yâlimuêisira gba. Lala åô ka doo daa nya ka boli o yuli ni bô n-diri gbum. Dimbôåô wuhiri ti mi ni tuuni kam bi kôå muêisigu hali di yi kuli ni pôrimi ka wula. Dinzuêu n tuma åô gba nyâla din daa bi kôå di muêisigu. Amaa Dagbankpamba n-åahi bâ åahili ni “suêulolana n-duêiri kuêili ka di bira” ka lahi yâli ni “suêulo m-bôri buni”, lala åô zuêu n tuma åô nasara nyabu zaå chaå di daanfaani polo dolila n ni daa zaå suêulo shâli doli li, ka nyeei woligu ka di nyaaåa ka n ti di anfaani shâli di ni mali åô.

Tuuli muêisigu shâli n ni daa kuli yuuni turi daa nyâla lahibali tiriba yâl’ muêisira. Dama n vihigu maa lahibali deebu zaê’ kpeeni zaa daa bela baansi mini kaya ni taadanima nuuni. Baansi mi yâla tomi. Dama bâ dihimi tabili ni yâltôê’shâåa beni ka bâ yi yâli li faashee ka bâ yihila chiha. Lala åô zuêu châmi ka nira yi paai ba ni a dee lahibali, bâ bi yâri a li naara. Åô nyâla din daa niå muêisigu titali zaå chaå tuma åô polo. Tô amaa di mini li zaa yoli, di ni kuli niå ka jaangbee yi kuli waêa ka bo di mali gbaabu shee la zuêu daa che ka m baå gbaabu ka daa tooi nya lahibali shâåa n ni bôri zaå chaå n tuma maa polo maa shâåa.

Muêisigu din pahiri n-nyâ kadama, tuuni åô tatabo ku tooi tum ka laêidibo ka di ni. Dina n-nyâ Dagbankpamba ni åahi bâ åahili ni “nuzaåalana bi bôhiri tôha yâla”. Di zuêu, n tuma åô zo n-zo n-gili puuni, n daa nyâla åun dari kpam niådi chechebuêim ni n-che ka bia mali ma zôri gindi kpamba maa yinsi ka n deeri lahibali åô. Lahibali åô deebu shee, n daa lahi parila guli kpamba maa gbana zuêu pôi ka naan yi tooi kariti ba saliya zaå chaå lahibali shâåa n ni daa bôri maa polo.

Muêisigu shâli din daa lahi pahi nyâ zaå’ kpeeni n-nyâ kundivihira. Dagbaå kaya ni taada nti tabili di yâlikura taarihinima nyâla din mali anfaani pam n-ti Dagbaå shikuru karimbihi, amaa Dagbaå sasabiriba nyâla ban bi tooi sabi kundinima pam zaå kpa kaya ni taada maa polo. Dinzuêu, kundivihira bôbu gba daa nyâla muêisigu zaå chaå n tuma åô polo dama kundivihira shâåa din sabi jândi n tuma åô maa daa bi yaêi lala ka di nyabu gba daa lahi niå tôm pam.

N ni kali yâlimuêisir’ shâåa åô nyaaåa, yâlimuêisir’ kpâma din daa kuli lahi muêusi ma n-daa nyâ wumsim, gogaliga nti pahi saha pooli. Dina n-nyâ kadama, n lahibaya deebu puuni n daa nyâla åun zo n-gili pam, ka zo n-gili maa daa nyâ din mali wumsim pam. Gogaliga din mi daa be dini nyâla, di yi daa niå ka n zo n-gili wuntaåni deegi lahibaya maa, yuå ka n daa yi øiina, n-zaå n haåkali sôå tiåa, n-vihi lahibaya maa ka pe li doli di ni tu ni di doni shâm. Din nyaaåa, saha pooli gba daa nyâla yâlmuêisirili n-ti vihigu åô. Dina n-nyâ kadama saha shâli n ni daa niå vihigu åô daa nyâla saha shâli n ni daa be shikuru n-wuhiri karimbihi. Vihigu åô niåbu saha n daa lahi nyâla åun karindi yaha nti pahi shikuru puuni baåsim bôbu yâligola din daa pahi.Di zuêu, di ni daa niå ka shikuru maa yâligola daa kana nti kpaêi vihigu maa, di saha di wuhiya ni lala tuma åô za daa nyâla n ni tumdi shâåa saha yini puuni ka di nyâ din daa diri saha pam ka di ka zaå buêisi. Lala zuêu, saha nyâla din daa dii bi saêi ti ma. Tô amaa, di zaa yoli n daa kpaå m maåa n-daa tooi gbaai Naawuni ni baligi shâm ti ma tariga.

Dimbôåô zaa nyaaåa, di daa lahi niåya ka vihigu åô daa niåmi tu pu’ tuma saha, lala åô zuêu, di daa min ti ni tooi niå ka saha shâli ka n ku saha ni arizichi chaå ka ti bi paai kpamba maa yiåa ka di nyâla bâ chaåla puri ni. Di mi ni daa lahi nyâ shâêini maa, di daa min ti niå ka saa taêi ma sôå luêushâli,saha shâåa mi daa beni ka n-daa yi kuli mali shili yina ni n-chaå ninvuê’ so sani ni yân chaå ti deei lahibali maa,saa n-kana ti parigiri n laasabu.

Tô amaa Dagbankpamba n-nya ka yeli ni “Suêilo yi beni, chinchini ni kpe gaêili ni”. Di mini n ni kali muêisigu shâåa åô zaa yoli, n daa ka niåsim shâli di puuni pahila suêilo ka n daa kuli zaå doli binshâêukam, ka tuma maa daa tum viânyâla ka n ni mali nia shâåa maa daa pali.

1.7 VIHIGU DAANFAANI Tuma åô nyâla din mali anfaani pam n-ti niriba. Di daanfaani maa shâåa n-nyâ: Di ni neei niriba nina ka vo bâ hankaya n-che ka bâ baå Dagbaå tinsi salima ni nyâ shâåa. Dagbaå tinsi salima maa piligu ni daliri shâåa din tahi tinsi maa shâåa salima na. Tuma åô ni lahi kpaåsi kaya ni taada Dagbaå puli ni. Di ni tooi lahi leei kundivihira n-ti karinzôndi mini karimbihi nti tabili lahibali sabiriba mini lahibali tiriba.   SUURI AYI KUNDI VIHIRA 2.0 KUNDIVIHIRA Dagbankpamba n-yâli ni “Saa kom miri pahirila teeku kom ni”, dinzuêu, di yi niå ka nira kam yina ni o niå vihigu zaå kpa Dagbaå kaya ni taada polo di tu ni o baå ni baådiba pam nyâla ban daa pun yina n-niå vihisi n-jândi Dagbaå kaya ni taada maa. Lala baådiba åô shâba nyâla Dagbamba ka shâba mi pa Dagbamba. Lala baådiba åô ni mali baåsim shâåa zaå kpa vihisi shâåa bâ ni niå maa polo maa nyâla din mali sôåsim pam zaå ti åun gba mali nia ni o niå vihigu zaå jândi Dagbaå kaya ni taada. Di zuêu di tu kamaata ka nira yân niå vihigu zaå kpa Dagbaå kaya ni taada åô polo, ka tooi zaå baådiba åô kundinima maa n-tum tuma. Lala åô zuêu, n gba daa nyâla åun zaå lala baådiba maa kundinima maa tum tuma, ka daa nya anfaani pam åa ni.

2.1 KUNDI VIHIRA Iddrisu (2007:17) wuhiya ni Kumbuå daa plila Gingaani n-nyâ tindaamba nam. O wuhiya ni di daa ti yiêisila Gingaani n-chaå Gupanarigu. O yâliya ni Gupanarigu ka nam nangbankpeeni daa lu nabihi sunsuuni ka bâ zabi n-wôli taba ka Yôêu kpamba daa maali ba ka bâ yino daa øini Kumbuå m-pili Kumbuå nam. Dinzuêu nam zabili zuêu ka Kumbuå daa ti yi polo. Iddrisu tuma åô yârila Kumbuå nam ni pili shâm, ka m mi tuma åô yâri tinsi salima ni pili shâm.

Mahama (2004:21-27) wuhiya ni Dagbaå nam piligu sa ka Naa Yabi Kuêu Naa daa pun nyâ Yôêu kpâma, ni dama o daa nyâla Naa Gbewaa bia, ka daa lahi nyâ Naa Sitôbu tuzobila. Dinzuêu, Naa Nyaêisi ni daa yân yi tôbu, Kuêu Naa Subee n-daa nyâ åun lo tôbu maa ti o ka daa lahi sôå o pam zaå chaå tindaamba maa tuhibu polo. Naa Sitôbu daa yihila Kuêu Naa Subee ni o lihi sôå o Yaaåa Naa Nyaêisi ka o yi tobu n-ti di nasara, ka Kuêu Naa daa shiri zaå Naa Nyaêisi n-yi tobu maa ka bâ ti tuhi nyaå tindaanima ka Dagbaå yâligi. Tô, lala zuêu n-che ka Kuêu Naa ti nyâ Yôêu kpamba zaa kpâma maa.

Mahama tuma maa mini n tuma åô ni kpini taba shâm nyâmi, di zaa yârila Naa nyaêisi ni daa tuhi tindaamba shâm. Di woliginsim ni nyâ shâli mi nyâla, Mahama tuma maa jândila Kuêu Naa piligu ni nyâ shâm Dagbaå, ka m mi tuma åô jândi tinsi salima ni daa pili shâm Dagbaå.

Andani (1968:1) gba wuhiya ni nira taada n-wuhiri o nyamma ni nyâ shâli. O wuhiya ni silimiinsi mali bâ taada mi, n-tiri bâ taada maa jilima, ka laribunima mali bâ taada bâ di ti yâri Dagbamba ni Ghana zuliya kam din pôri ka galisi. O lahi yâliya ni ninsali yi bi tibigi o taada, o niå ninsal’ zôå, n-leei åun kôå zaashee ka zôå ni ka noonbihi ni ka mi lahi ka binkôbiri ni åô. Andani tuma maa mini n tuma åô ni kpini taba shâm nyâmi, åa zaa yârila kaya ni taada yâltôêa. Amaa wôliginsim shâli din be Andani tuma maa mini n tuma åô ni nyâla, Andani tuma maa jândila ninsali taada yâla, ka m mi tuma åô jândi kali din yâri tinsi salima yâla.

Christine (1973) yâliya ni Naa Sitobu åun daa nyâ Naa Gbewaa bia la n-daa pili bee n-zali Dagbaå. Ni o bi’ shâba daa kpalimla Sunsom, karaga ni tiå’shâåa din pahi. Sitobu ni kani, Naa Nyaêisi n-daa dee Yoêu Tolandi ka daa åme tôbu n-yâligi Dagbaå. O daa kurila tindanima ka mali Nabihi øiini bâ tinsi maa ni. Christine tuma maa mini n tuma åô ni kpini taba shâm nyâmi, di zaa yârila Naa Nyaêisi ni daa åme tindaamba tôbu ka dâhi tingbana bâ nuhi ni shâm, ka woliginsim din be di ni nyâ, o tuma jândila Dagbaå ni pili ka yâligi shâm ka m mi Tuma åô jândi TINSI SALIMA ni pili ka yâligi shâm. Abdul-Aziz (2008) yâliya ni Tolon pilila Naa shitobu zaå gbaai Naa Nyaêisi øâmani. Naa Nyaêisi n-daa yân chaå o tôbu, ka zanduu- Naa zaå o bidibiga n-ti o ka bâ yi tôbu maa. O yâliya ni Naa Nyaêisi mini zanduu Naa bia åô daa tuhimi hali nti paai Baêili n-daa kpalim øini ni. Nimaani ka Naa Nyaêisi daa zaå o wulanyili n-ti zanduu-Naa bia maa. Dina n-lee Tolon zuåô åô.

N tuma åô mini Abdul-Aziz tuma maa ni kpini taba shâm nyâla, di zaa yârila Naa Nyaêisi ni daa tuhiri tôbu fari tinsi shâm. Ka woliginsim din be Abdul-Aziz tuma maa mini n tuma åô sunsuuni nyâla, o tuma maa jândila Tolon ni pili shâm ka m mi tuma åô jândi Dagbaå tinsi salima ni pili shâm.

Mohammed (2007) wuhiya ni Savelugu nyâla Yaanabihi nam. Amaa kurimbuni ni ha di daa bela Nanton-Naa sulinsi ni. Ni Nanton-Naa puuni n-daa bala ka o daa kôri Ka zaå o dabili åun daa nyâ Gurindoo ka o guli li. Ni solôêu mi daa garila puu maa ni n-kuni Gurin’tiåa. Gurindoo åô daa yi be puu åô ni ka so ti doli soli åô garita, o yân zaåla yaa fa dilana nâma bee n-gbaagi o dabili. Biâêu daa yi kaai ka o zaå o ni øi shâli tahi Nayili, o yârimi “Naa n sa yaa vuligiya”. Dina n-nyâ Nanton Naa suhu daa ti paligiya dahinshâli ka o yâli ni o ni zaå savelugu ti o. Ni dama biâêu yi kuli kaai, o yârimi ni o sa yaa vuligiya. N sa yaa vuligiya maa ka bâ zaå leei Savelugu.

Kpâma åô tuma maa ni kpini n tuma åô shâm nyâmi, di zaa yârila Dagbaŋ kali yâltôêa. Wôliginsim din mi be di mini n tuma åô sunsuuni nyâmi, o tuma maa jândila Savelugu ni nya di yuli shâm ka m mi tuma åô jândi tinsi ni nyari di salima shâm.

Yidambila (2010) wuhiya ni Tampion pilila tiåa yuli booni Tinkurugu. Tinkurugu åô daa nyâla buêu tiåa ka Tindana mini o niriba beni. Ni yuun’shâli ka sanzali daa ti zani n-yuui hali ka niriba ti kpira. Tindana åô daa niå o niåsim zaa ti naai ka taêibu bi kanna. Dina n-nyâ o ti yihi bihi n-tim ni bâ ti zu duniya nyaaåa. Tuumba åô ni daa labina ni lahibal’ shâli daa nyâmi, ni bâ øila bâ ya maa buêili yuli booni zinyabo vuhim zuêu ka lahi yori o vuri ka di che ka o su’jee be bâ zuêu. Di zuêu ni bâ mali øini wulimpuhili. Tindana åô ni daa wum lala ka o daa zaå o niriba ka bâ chaå ti øini bâ ni øi shâli zuåô åô. Ni lala tingbani maa ni daa malila kuêili bee tampiå. Lala åô zuêu ka bâ daa boli tiåa maa Tampiå. Tampiå maa ka bâ chilim nti boli lee Tampion zuåô maa.

Kpâma åô tuma maa ni kpini n tuma åô shâm nyâmi, di zaa yârila Dagbaå tinsi tarihi yâltôêa. Wôliginsim shâli din be o tuma maa mini n tuma åô ni mi nyâla, o tuma maa jândila Tampion ka n tuma åô mi jândi tinsi salima.

Yakubu (2013) wuhiya ni Naa Nyaêisi n-daa pili Dagbaŋ. O yâliya ni Naa Nyaêisi ni daa pili o tobu, Lingbuå ka o daa tuui tuhi deei. Lala zuêu ka lunsi salindi Lingbuålana Tuu Zabili naa maa. O ni daa yi Lingbuå, Gaa ka o daa yiêi ti lu, n-yi Gaa kuli Dipali n-zaå gari Zoosali ni Siåa. O bi zani ni ka lahi yâli ni zaå kpa Yaan nabihi nama la polo mi, Zuêu n-daa nyâ Naa Nyaêisi ni daa daå tuhi fa tiå’ shâli. Ni di zuêu, Zuêulana n-daa nyâ tomo polo nazuêu. O ni daa yi Zuêu, Zangbaliŋ n-daa paya n-naan yi zaå Vogu pa. Kpâma åô tuma mini n tuma åô ni kpini taba shâm nyâmi, di zaa tôêisirila Naa Nyaêisi ni daa tuhiri fari Dagbaå tinsi shâm. Di mi ni wôligi ka che taba shâm nyâmi, o tuma maa jândila Naa Nyaêisi ka m mi tuma åô mi jândi tinsi salima. Churchill (1997) wuhiya ni o vihigu puuni, bâ yâli o ni Naa Gbewaa pakpaå Fatâêu m-pili Gundôêu. O yâliya ni Naa Gbewaa bikpâma n-daa nyâ Øirili ni amaa ka Kufogu ma daa lee nyâ Naa Gbewaa paêiyura. Ni o ni daa ti saêi kpibu, ka o daa che ka bâ boli Kufogu ma na ka o ti yâli ni o yi kani naai ban che ka Kufogu øini nam gbana maa zuêu. Ni Kufogu ma mi daa malila tâhigu zaå chaå o taba bihi polo. Lala åô zuêu, ka bâ daa boli Øirili ma na ka o ti wum ashili maa ka daa zaå li yâli Øirili. Øirili ni wum lala, ka o daa gbi biliga n-zaå gbana pa di zuêu ka che ka bâ boli Kufogu. O ni daa paai na, ka Øirili yâli o ni o øinimi gbana maa zuêu dama o ba yân dihi o la nam. Ka Kufogu daa øini gbana maa zuêu ka di vurigi o niå biligi maa ni ka o daa kpi. Naa Gbewaa ni wum lala ka o daa leei pôhim n-yiêi ka furi. Dina n-daa nyâ bâ zaå Kufogu tuzopaêa øili Yani gbana zuêu. Øirili ni wum lala ka o daa varisi Fatâêu ka o guui ti ŋuni gunyôêu ni ka che gbana maa ka o daa øini. Øirili ni daa øini Yani gbana zuêu naai, ka o daa zaå Gundôêu ti Fatâêu. Di saha ka Gundôêu daa pili.

Churchill tuma maa mini n tuma åô ni kpini taba shâm nyâmi, o tuma maa mini n tuma åô zaa yârila Dagbaå kali yâltôêa. O tuma maa mi ni wôligi ka che n tuma åô shâm nyâmi, o tuma jândila Gundôêu ka m mi tuma jândi Dagbaå tinsi.

Sulemana (2008:20-22) wuhiya ni Tolon pilila Naa Shitôbu zaå gbaai Naa Nyaêisi zamani. O yâliya ni Naa Shitôbu n-daa tiêisi o bia Nyaêisi ka o nini ti tiêi o tiêisibu maa ni ka dahinshâli ka Shitôbu daa ti sôêi n-yâli o bia Nyaêisi ni o chama nti suhi tôbu kpamba sani. Nyaêisi daa bi niå zinchili dama o daa paai kpamba ka bâ zaå o n-kpe nti puhi Naa Shitôbu ka yâli o ni bâ zaåla o bia Nyaêisi na ni bâ ti suhi tôbu n-ti o. Sulemana yâliya ni Naa Shitôbu daa lahi vaami n-lâbi ni o je, ni o ku saêi ka bâ zaå o bia Nyaêisi m-puhi kubu. O wuhiya ni kpamba naba ayi nayili ka Shitôbu zaêisi. Din daa pahiri ata ni ka o daa ti saêi. Sulemana lahi yâli ni tôbu åô chandi ni, Zanduunaa gba daa maali o bidibiga ka o tiêisi o viânyâla. O yâliya ni saha shâli Nyaêisi shili ni daa bi, Zanduunaa daa zaåla o bidibiga åô n-tolim o. Lala Zanduunaa bia åô daa bi yaêi lala ka o tuma lee zooi. Tobu åô ni, o pahiya ni Nyaêisi mini Zanduunaa bia åô daa tuhimi hali nti paai Baêili n-daa kpalim n-øini. Sulemana wuhiya ni tôbu åô daliri nti zali Tolon zuåô åô dama naa Nyaêisi daa zaå o wulaanyili n-ti Zanduunaa bia Talindigu. Dina n-leei Tolon zuåô åô. Dina n-lahi wuhiri daliri shâli din che ka Tolonnaa ti nyâ Yaannaa wulana.

Sulemana tuma maa mini n tuma åô ni kpini taba shâm nyâmi, di zaa yârila Dagbaå kaya ni taada bin’shâåa ni pili shâm. Amaa woliginsim din be o tuma mini n tuma åô ni nyâla, o tuma maa dumi tam Tolon ni pili shâm ni di zaashee Dagbaå ka m mi tuma åô jândi tinsi salima piligu ni bâ ni salindi åa shâm. Abdulai (1988:12 - 16) gba wuhiya ni ti Naa Nyaêisi n-daa zali lunsi. O yâliya ni o bia Biziå ka o daa gbaai nti ti Yaba Lunzoo Tusua ni o wuhi o luntali. Abdulai lahi yâli ni nam ni yân tuui pili Dagbaå åô puuni, Naa Nimbu n-daa pili li. Nimbu åô ka bâ daa lahi booni Kpuêinimbu la. Kpuêinimbu åô ba n-daa nyâ Tôhiøee. Abdulai wuhiya ni Kpuêinimbu ni daa di nti kpi, Naa ëipopôra n-daa deei. Naa ëipopôra åô daa nyâla Kpuêinimbu bia ka ëipopôra ti kpi ka Naa Kumtili deei.

Abdulai tuma ni kpini n tuma shâm nyâmi, åan zaa yârila kali binyâr’shâåa ni pili shâm Dagbaå. Amaa woliginsim din naêi be Abdulai tuma mini n tuma åô ni nyâla, o tuma jândila luntali piligu nti pahi Dagbaå nam piligu ka m mi tuma mi du n-tamla tinsi salima piligu.

Kaleem (2012:19-20) gba wuhiya ni Tampe- Kukoo daa pun benimi hali ka Anasaaranima ti naan yi kana Dagbaå åô. O wuhiya ni Tampe-Kukoo daa bela Gukpenaa tiågbani ni ka lala saha maa Gukpenaa daa na ȝila Yani. Kaleem lahi wuhi ni Tampe-kukoo ni daa pili shâm m-bôåô; ni dôɣirikpeen’so (bâ so lahi ȝi o yuli) n-daa zaå o niriba na nti ȝini ni maa ni (Tampe-Kukoo) n-gbubi ba (niriba bi lahi tooi baå o ni daa yi luɣ’shâli polo na ni o niriba maa). Kaleem buɣisiya ni tampima n-daa galisi Tampe-Kukoo pam. O wuhiya ni di saha maa niriba ban daa be Yaan Naa sulinsi ni yi daa kpuɣi bâ puu atam, bâ yân piila shâli n-tahi Yaan nayili nti ti farigu (Yaan Na’so åun yuuni ka yâli åô niå maa yuli nyâla niriba ni tam shâli) amaa ni lala dôɣirikpâma åô åun daa bi niådi lala maa. Kaleem lahi wuhiya ni di saha n-nyâ tikub’naa daa chaå nti yâli Yaan Naa ni dôɣirikpeen’so m-be Gukpâɣu n-kpuɣiri o puuni atam ka bi tahiri farigu na n-tiri åun Yaan Naa. Kaleem wuhiya ni yâlli åô ni daa lu Ndan Yaan Naa tibili ni o suhu daa yiɣisiya pam ni di saha ka Yaan Naa che ka bâ chaå ti zaå lala dôɣirikpâma maa na. Lala saha åô Yaan naa daa na øila Yani Dabari din be Gushee mini Tamaligu sunsuuni la. Kaleem bi tam ka lahi yâli ni ‘’Tampima mi ku tooi ko” ni dina n-daa nyâ bâ dii boli tiåa maa yuli Tampe¬-kukoo.

Kaleem tuma maa mini n tuma åô ni kpini taba shâm nyâla, di zaa wuhirila bin’shâåa piligu amaa o tuma ni woligi ka che n tuma shâm nyâla, o tuma wuhila Tampe-Kukoo ni pili shâm ka n mi tuma du n-tam Dagbaå tinsi salima ni pili shâm.

Zakaria (2009:2) gba yâliya ni yuli kam malila din tahi li na. O yâliya ni a yi yân pii yuli, a bôhirila a maåa a ni bôri ni yuli maa ti teegi a shâli bee a ni bôri ni yuli maa lana ti nyâ so bee a ni bôri ni o ti be shâm. O lahi wuhi ni yuya pam beni nyâla åmahima n-wuhiri yuli maa lana niriba tâha ka wuhiri bâ saha maa binshâli din daa niå bee din daa tu ni di niå ka bi niå

N tuma åô mini Zakaria tuma maa ni kpini taba shâm n-nyâ di zaa wuhirila Dagbaå kaya ni taada binyâra. Di zaa lahi wuhirila daliri shâåa din ti che ka ti mali bin yâr‘shâåa Dagbaå åô. Amaa woliginsim din be Zakaria tuma maa mini n tuma åô ni nyâmi, O tuma maa jândila Dagbamba yuya ni pili sham nti pahi daliri shâåa åan tahiri yuya bolibu bee tibu na ka m mi tuma åô tum jândi Dagbaå tinsi ni nya di salima sham ni daliri shâåa din tahi tinsi maa shâåa salima na.

Ngama zuêu tuma dushâli bâ ni booni ‘Litracy and Development Through Partnership (2007:20)’, la wuhiya ni wahi nyâla zuliyanima kaya puuni yâli niåda zaê’ yini. Bâ wuhiya ni Dagbamba mali wahi pam kamani; baamaaya, kambôåwaa, jara, nyindôêu, bila, tôra nti pahi takai. Bâ wuhi wahi åô ni pili shâm ni di binkumda.

Bâ tuma maa ni kpini n tuma åô shâm nyâla, di zaa yârila Dagbaå kaya ni taada binyâra ni pili shâm. Woliginsim din mi be bâ tuma maa mini n tuma åô sunsuuni nyâla, bâ tuma maa sabimi jândi Dagbaå wa’ shâåa ni pili shâm ka m mi tuma åô jândi Dagbaå tinsi salima ni pili shâm.

VIHIGU SODOLIGU

3.0 PILIGU Tuuni kam nira ni yân tum tuya ka di malila sodoligu ka o doli li n-tum tuma maa viânyâla ka di nia pali. Lala åô zuêu, n tuma åô sodoligu puuni, n daa zaåla kpahimbu, ka doni kpamba tooni n-niå vihigu pam n-nya lahibali shâli n ni zaå tum tuma åô. N daa lahi zaåla bachinima bee yâltôêa (Qualitative Research) n-daa niå vihigu maa ka di daa sôå ma ka lahibali shâåa n ni daa bôri maa daa kahigi viânyâlinga ti ma.

3.1 VIHIGU DAADAMBIÂLIGU Vihigu åô tatabo yi yân niå, di tuya ka nira mi ninvuê’ shâba vihigu åô ni yân niå jândi kalinli, ka naan yi baå so’shâåa o ni yân doli n-niå vihigu maa. N vihigu åô mi daa niåla Dagbaå tingbani ni, din daadambiâligu zooi pam. Lala åô zuêu, n daa chaåla tuma du’ zuêu shâli ban kaani tingbani åô daadam biâligu ka maani bâ laasabu la yaêili din be Tamale la, nti vihi Dagbaå daadam biâligu laasabu ni paai shâm di ni daa niå ka bâ niå Ghana mulichi kalinli yuuni 2010 la. Tuma du’ zuêu åô nima maa daa wuhiya ni Dagbaå daadam biâligu laasabu daa yiêisila tuh’ tuhuli ni tuh’ kôbiga ni pihita ni anu ni kôbisita ni pisopôin ni ayôbu (1,135,376, ka di daa yooi soli ti ma ka m baå so’ shâåa n ni daa yân doli kpe vihigu maa ni. 3.2 VIHIGU DAADAMBIÂLIGU PIIBU SOLI Nira yi labisi o haåkali na ti lihi tuma du’ zuêu shâli ban kaani tingbani åô daadam biâligu ka maani bâ laasabu åô nima ni wuhi Dagbaå daadam biâligu kalinli shâm maa, nira ni nya ka dama Dagbaå daadam biâligu maa kalinli nyâla din galisi pam. Yâlimaåli, di mi tuya ka nira yân tum tuuni kam ka maai o maåa n-nya ninvuê’ shâba ban mali lala tuma maa milinsi ka ni tooi lahi sôå o ka o tum tuun’ shâli o ni mali nia ni o tum maa, n-nya nasara ka muêisigu ka di ni. Niriba pam mi be Dagbaå m-mali milinsi pam zaå kpa n tuma åô maa polo. Tô amaa n daa naan ku tooi zaå bâ zaa ni n tum tuma maa. Lala åô zuêu n daa sôåla n hankali tiåa, n-daa tâhi vinyâla, n-gahim niriba ayôbu bâ puuni n zaå ba niå n vihigu åô. Lala niriba ayôbu shâba n ni daa zaå tum maa daa nyâla baansi mini asanza niriba nti pahi Dagbaå tinkpan’ nanima maa ni yino ban mi kaya ni taada yâltôêa. Baansi maa n-daa nyâ Duko lunnaa Adam, Luåa Abdulai Lamasheêu ni Dohini lunnaa Fusheini. Asanza niriba ban daa pahi n-daa nyâ Alhaji Waanwaan mini Alhassan Tiågoli, ka Dagbaå na’ so åun daa pahi maa mi n-nyâ Dakpâma Zobôêunaa Abukari J. S. Kaleem. Tô amaa, n daa na pârila n tuma åô ka Dakpâm Zobôêunaa Abukari J. S. Kaleem åun daa zo ka che nam sama. Naawuni tahimi o o yaannima tooni.

Ka n ni pun yâli maa, pa niriba ayôbu åô maa ko n-nyâ ban be Dagbaå m-mali milinsi zaå kpa n tuma åô polo. Niriba pam daa beni m-mali di baåsim ka daa naan tooi sôå ma ka n tum li viânyâla, amaa n daa kpahimmi ti nya ka niriba ayôbu åô maa yino kam mali baåsim pam zaå kpa n tuma maa polo. , ka daa lahi nyâ ban mali saha, n- ni tooi sôå ma ka n tuma maa viâligi ti ma ni suhudoo ka muêisigu shâli ku beni.

Kpamba åô biâhisi shee nyâla n ni daa lahi lihi shâli ka pii ba ni bâ sôå ma maa. Daliri shâli din mi daa che ka m-pii ba maa nyâla bâ sôå ma ka n niå vihigu maa ka di muêisigu ni laê’ dili bala. Luåa Abdulai Lamashegu, Dohini lunaa Fusheini, Alahaøi Waanwaan nti pahi Dakpâma Zobôêunaa Abukari J. S. Kaleem zaa bela Tamale ka n-daa tooi chani nti paari ba n-deeri lahibali maa, ka di daa lahi sôå ma ka n lahi nya lahibali maåa bâ sani zaå tum tuma maa.

3.3 VIHIGU NÂMA Nira yi yân tum tuuni kam ka di nia pali, naêila o lihi bôla neen’shâåa o ni yân zaå tum tuma maa viânyâla ka di nya nasara. Nira mi ni yân tum tuun’shâli n-wuhiri o di neembôra ni nyâ shâåa. Lala zuêu n tuma åô gba daa bi kôå di neembôra ni nyâ shâåa. Neen’shâåa n ni daa zaå tum n tuma maa n-daa nyâ; tipu, kompita, tarifôm nti pahi kundivihira.

3.4 VIHIGU LAHIBALI DEEBU SOYA Lahibali deebu soya nyâla din zooi pam øâmana åô. So’shâli nira mi ni yân doli deei lahibali dolila lala nira maa ni nyâ so, ninvuê’shâba sani o ni yân deei lahibali maa nti pahi luê’shâli o ni yân deei lahibali maa. Dimbôåô nyâla din ni sôå nira ka o baå so’ shâåa o ni yân doli deegi o lahibali ka muêisigu dii ka di puuni. Lala zuêu n daa dolimi gahim so’ shâåa n ni yân doli ka tooi nya soochi zaå chaå n tuma maa polo. So’shâåa m mi ni daa doli niå vihigu maa bee n-deei lahibali maa n-daa nyâ; kundivihira vihibu, tarifôm åmâbu, bôhisi, lahibali yaabu (tipu), alizama dibu nti pahi kpahimbu soya.

3.4.1 KUNDINIMA VIHIBU Nira yi yân niå vihigu zaå jândi yâl’ shâli bee binshâli polo, di kpala talahi ni o vihi gbana n-nyâ haåkali shâåa baådiba ni mali zaå chaå o ni yân niå vihigu shâli maa polo. Dimbôåô zuêu, n daa zômi n-gili boba ni yaêa n-laêisi kundinima n-vihi li viânyâliåga n-nya lahibali zaå chaå n tuma maa polo. Kundinima åô vihibu nyâla din daa sôå ma pam ka n tum n tuma åô.

3.4.2 BÔHISI Dagbankpamba m-bi tam ka yâli, ni “Bôhira n-nyâ baåda”. Lala zuêu, bôhisi nyâla n ni daa zaå bin’shâli tum tuma pam n vihigu åô shee. Dina n-daa nyâ din daa sôå n-yihi lahibali shâåa åan daa sôêi palo ti ma. Lala bôhi’ shâåa n ni daa zaå tum tuma maa nyâla din be appendix ni ka nira ni tooi bo n-nya li ni.

3.4.3 TARIFÔM Tarifôm nyâla din niå biâhigu soochi pam n-ti daadam. Dama nira ni tooi øini o duu ka o mini åun shee waêa ni taba di alizama. Lala åô zuêu tarifôm åmâbu nyâla n ni daa zaå shâli pahi n lahibali deebu sôya maa ni. N daa mali li booni deeri lahibaya. Hali ka daa lahi mali li yaari lahibali di yi daa niå ka n chaå kpâma yiåa ni n ti deei lahibali.

3.4.4 ALIZAMA DIBU SOYA Nira ni tooi nya hankali alizama dibu shee ka di sôå o zaå chaå o tuma polo. Dimbôåô zuêu n daa yi øi niriba ni, n daa nyâla åun chibiri tinsi salima yâltôêa bahiri na. M mi yi daa kuli chibi li lala ka sokam yâri o ni mi li shâm, di saha ka n daa yi gbaari n ni bôri hankali shâåa bâ yâltôêa maa ni ka di sôådi ma ka n tumdi n tuma.

3.4.5 COMPITA (LAP TÔP) Kompita daa nyâla n vihigu neembôra maa puuni shâli n ni daa zaŋ tum n tuma maa. N lahibaya deebu shee, n daa yi zaåla kompita maa nti sabiri yâl’kpana shâåa sôåda, din daa yân niå ka n ku tam lala yâl’kpana maa. Di yi niå ka nira deeri lahibali åô tatabo ka bi yaari di yâlikpana sôåda, o yi ti bi ti li pooi amaa o lee ni ti li yaêi. Dimbôåô zuêu ka n daa zaå kompita pahi n lahibali deebu soya ni din daa yân che ka n ti tooi gbaari yâl’kpana maa sôådi vânyâla. 3.4.6 KPAHIMBU SOYA Nira yi zaå kpahimbu niå o biâhigu ni, o nyâla åun yân nya hankali zaå chaå o biâhigu puuni. Dina ka Dagban’ kpamba nya ka yâli ni “Baêa yi buêi a, a gba buêirila a maåa”. Dinzuêu tuuni kam bi tu ka nira yân tum li ka dii va n-kpe li. Di tumi ka nira yân tum tuuni ka maala o maåa n-zaå o hankali sôå tiåa n-kpahim viânyâliåga ka naanyi kpe di puuni. Dimbôåô zuêu n daa maala m maåa, n-zaå kpahimbu tum tuma n vihigu åô ni. Dina n-nyâ kadama, n daa yi chaå ti deei lahabaya na kpamba maa sani, n daa yi maarila m maåa, n-kpahim nya yâl’ shâåa din lu n-zahin taba, n-zaå li tum tuma maa, ka lala maa daa sôå ma pam zaå kpa n tuma åô polo.

3.5 YÂLIGBAHIRA KAHIGIBU N tuma åô yâligbahira kahigibu ni di nin’ neesim zaa nyâla din be suri anahi din be gbunni åô ni. Lala yâligbahira maa kahigibu maa mi malila n ni kahigi åa doli yâlikpan’ shâåa ni lala yâlikpana maa ni doli taba shâm. N daa nyâla åun deei lahibaya pam ninvuê’ gahinda sani. N ni daa gili deei lahibaya maa ka yâligbahir’ shâåa yina åa ni maa zaa, n daa zaå åa mi maêisi taba n¬¬-nya haåkal’ shâåa di ni øira n-zaå åa sabi lahibali åô. M mi sabbu maa ni, yâltôêa mini teebulinima ka n-daa zaå kahigi yâligbahir’ shâåa din daa yina lahibaya maa deebu shee. Di zuêu n tuma åô kuli nâla kasi ka daêiri ni zilisigu ka di puuni. Tuuli, m pili li mi ni tinsi salima ni nyâ shâli. Lala yâlikpani åô maa kahigimi wuhi binshâêu din nyâ tinsi salima, di ni za n-ti binshâli ni bâ ni mali li salindi shâba. Yâlikpani din pahi n-nyâ salima. Lala salima yâlikpani åô mi wuhila salima maa ni nyâ binshâli zaå ti bâ ni mali li salindi shâba maa, lala niriba maa ni lihi li ka di nyâ binshâli ni bukaata shâli bâ ni mali li kura. Dagban’ tinsi salima ni pili saha shâli ni di ni pili shâm n-nyâ yâlikpani shâli din paya. Kamani yâlikpani maa ni yâli shâm maa, di kahigimi wuhi Dagban’ tinsi salima maa ni pili saha shâli, di ni pili shâm nti pahi ban pili li. Yâlikpan’ shâli din dolina n-nyâ tinsi maa salima ni nyâ shâåa. Yâlikpani åô kahigimi wuhi Dagbaå tinsi maa ni pu n-pu shâm zaå kpa di nama dibu polo, ka lahi wuhi tinsi maa salima ni nyâ n-nyâ shâåa. Di wuhi Yaan nabihi ni diri tinshâåa puuni shâåa ni di salima ni nyâ shâåa, ka lahi wuhi wôrizôhinima ni diri tinshâåa ni di gba salima ni nyâ shâåa. Åanima nyâla n ni zaå yâltôêa ni teebulinima kahigi shâåa tuma åô ni. Daliri shâåa din tahi Dagban’ tinsi maa salima na n-nyâ yâlikpani shâli din pahi. Lala yâlikpani åô maa mi kahigimi wuhiri di ni niå shâm hali ka Dagban’ tinsi salima maa ti pili, biâhi shâåa bee yâl’ shâåa din daa be biâhigu ni ka di daliri zuêu daa ti tahi tinsi salima maa na nti pahi so’ shâåa tinsi maa shâåa ni doli nya di salima. Yâlikpana maa ni, saha shâåa bee luêu shâåa tinsi salima maa ni salinda gba nyâla din pahi di ni. Di kahigi wuhi saha shâåa bee luêu shâåa bee binyârishâåa din tooi niåda ka Dagbamba ni tooi mali tinsi salima åô salindi taba nti pahi bâ ni mali li salindi ninvuê’ shâba. Yâlikpan’ shâli n ni zaå bahindi suuri anahi maa ni n-nyâ tinsi salima daanfaani ni nyâ shâli. Di nyâla din pe tinsi salima ni mali anfaani shâåa ti daadama mini tingban’ shâåa bâ ni mali åa salindi maa.

4.0 TINSI SALIMA NI NYÂ SHÂLI Tinsi salima nyâla yu’ shâåa bâ ni mali booni tinsi ka di nyâla yuduhibo bee tibiginsim zaå ti lala tinsi maa. Lala salima maa nyâla nôlini baåsim shâli din nyâ yâltôêitaâimalisi bee yâltôêiniêma, ka bâ mali n-salindi nanima ban diri lala tinsi maa, ka lala nanima maa salimbu maa wuhi ni tinsi maa ka bâ salinda maa. Dagbaå tinsi pam nyâla din mali di salima, ka bâ mali salima maa salindi åa. Bâ mi ni mali li salindi tiåa maa shâm nyâla, Naa kam åun ti dira, lala tiåa maa salima ka bâ mali salindi o ka di wuhi ni åuna n-nyâ lala tiåa maa. Salinli kam mi bâ ni zaå salim daadam bee tiåa malila di ni nyâ shâm ni daliri shâli din tahi lala salinli maa na. Di zuêu, bâ ni yâri tinsi salima maa, di pala tiåa maa maåmaåa ka bâ mali li salinda, dama tiåa maa maåmaåa pala ninsala, n-ni wum salima maa. Amaa, na’ so åun diri lala tiåa maa ka bâ mali li salinda, ka di wuhi ni tiåa maa ka bâ salinda maa dama åuna tiånaa maa n-su tiåa maa, ka lahi nyâ ninsala, n-ni tooi wum salima maa. Salima maa mi bi zami ti na’ yino ko, amaa, di zami ti naa kam åun ti diri tiåa maa. Di zuêu bâ yi yâli ni tiåa salima, di nyâla salin’ shâli bâ ni mali salindi na’ so åun diri lala tiåa maa. Di tooi niådi ka tiå’ nanima mali bâ dahalali salima. Lala bâ salin’ shâåa bâ ni mali maa bela di ko ka che tinsi salima åô. Lala salima maa ni tooi nyâ bâ yaannima yuya bee bâ yaannima salima (Daå ni salima). Dina ka bâ booni “taachi yuya” la. Lala “taachi yuya” åô nyâla nanima pam ni pun mali shâåa saha waêila pôi ka ti naan yi di na’ shâåa bâ ni dira. Tô amaa, di lahi tooi niådi ka na’ shâba nam dibu nyaaåa bee bâ nam maa dibu saha, ka bâ piigi yuya ti bâ maåa. Dinnima åô zaa nyâla din be di ko ka che o ni di nam maa paagi tiåa maa bee nam maa salin’ shâli ka di nyâ tinsi salima maa.

4.0.1 SALIMA Salima nyâla daadama taada yâl’ shâli bâ ni salindi ka di be Dagbamba kaya ni taada yâla puuni. Ka lahi nyâ bin’shâli din mali anfaani pam n-ti Dagbamba bâ biâhigu ni. Tinsi salima nyâla salima yu’ shâåa bâ ni mali salindi tiå’ nanima mini tinsi nti pahi tiå’ bihi. Ka di zooi pam ka lala yu’ shâåa bâ ni mali salindi maa tooi nyâ yu’ timsa, yu’ niêima bee åaha yuya din gbunni zilimma ka nyâ din duhiri bee n-tibigiri bâ ni zaå li salin ninvuê’ so bee tin’ shâli maa. Salima nyâla Gbansabila nyâvuli. Di nyâla din be bâ øilâli mini bâ øia tuma kam puuni. Gbansabila sani, salima nyâla tâha mini bâbu ni yâltôêa zaå ti taba. Di lahi nyâla bin’shâli din be daadam kam biâhigu piligu hali ni o bahigu. Gbansabila salindi taba bâ yi nya sana (biliâêu), bâ bia yuli bolibu saha, bâ churi puhibu ni nti pahi paêikpuêibo ni ni bâ jâma shee. Hali din dii yo gamli zaa nyâla ti nam dibu bee kparigu yâbu ni, bâ salindi nanima mini asanzanima.

4.1 DAGBAN TINSI SALIMA NI PILI SAHASHÂLI NI DI NI PILI SHÂM Vihigu wuhiya ni Dagban’ tinsi salima ni yân pili, di pilila Naa shitobu bia Naa Nyaêisi zaamani. N yâba Dakpâma Zobôêunaa mini Duko Lunnaa nti pahi Dohini Lunaa wuhiya ni di mi ni daa niå shâm nyâla, tuuli, Dagbaå zaa daa nyâla din be tindaamba nuu ni. Dagbaå ni yân yi tindaamba nuu ni Naa Shitobu bia Naa Nyaêisi n-daa tuhi fa li tindaamba maa sani din yân niå ka Dagbaå yâligi. O mi ni daa yiêisi ni o fa li maa o daa zaåla o bihi ni o mabihi pa o maåa zuêu n-gindi åmâri tindaamba maa tôbu, n-kuri ba ka fari tingbana maa bâ sani. Kpamba maa wuhiya ni di daa yi ti niå ka o tuhi nyaå tindaan’ so n-nya o nasara, o piirila o bia bee o mabia shâba o ni zaå pa o maåa zuêu ka bâ åmâri tôbu maa ni yino n-øili ka o lâbi lala tiåa maa naa. Dimbôåô maa zuêu n-che ka Yaan nabihi ni diri tin’ shâåa galisi Dagbaå. Kpamba maa zaa yâliya ni di mi yi daa niå ka o ku tindaan’ so ka zaå o bia bee o mabia leei lala tiåa maa, o bi’ so bee o mabi’ so o ni zaå leei lala tiåa maa yuli n-leeri tinshâli o ni di maa salima. Di zuêu, di yi niå ka naa kam ti di lala tiåa maa, lala tiåa maa salima maa ka bâ mali salindi o din yân wuhi ni åuna n-su lala tiåa maa. Tô amaa, Kpamba maa daa lahi wuhi ni di daa tooi niåda ka Naa Nyaêisi ni daa zaå o bi’ shâba liâhi tinsi ka bâ yuya leei tinsi maa salima maa nyaaåa, na’ shâba gba daa di lala tinsi maa shâåa, ka gba daa niå niåsim shâåa bee m-bo yu’ shâåa pahi salin’ shâåa Naa Nyaêisi bihi maa yuya maa ni daa zani ti tin’ shâåa maa zuêu. Lala maa zuêu, di ni tooi niå ka nira wum tin’ shâli salima ka di nyâ salim’ bôbigu. Naa Nyaêisi mini o bihi maa ni daa åme n-fa tin’ shâåa ka bâ yuya leei åa salima maa be teebuli 1 ni gbunni åô.

Kpamba maa yâligu maa nyaaåa, Luåa Abdulai åun yâlimi ni Naa Nyaêisi ni daa yiêisi ni o tuhi tindaamba maa ni di pala o daa kuli øimi ti dii yiêisi ni o tuhi ba. O yâliya ni di ni daa niå ka Naa Nyaêisi tuhiri ni o deei Dagbaå tindaamba sani maa, ni di pala o nia daa nyâla o yina ti ku tindaamba maa. Tô amaa di daa niåmi ka lala saha maa yâlibiâri ni tuun’ biâri daa zooi tingbani maa ni pam, ka di mi daa tooi zooi pam ka di nyâla tindaamba maa puuni ban daa mali buêa maa shâba n-daa mali bâ buêa ni bâ yaa nahindi niriba ka nahindi bâ taba. O buêisiya ni lala saha maa åun daa kuli nyaå o kpee o niådi o la o ni bôri shâm. Di mi daa bi yi shâli pahila sokam daa kuli øila o dintoli zuêu, so daa bi su o kpee. Tindaamba maa n-daa kuli nyâ ban kpa n-kpa bâ dahalali tinsi øia, ka sokam øi o gama zuêu. Ka åun kam ti baå ni o ni tooi chaå ti liri o kpee, n-nyaå o ka fa o buni, o chanimi ti fa. Lala ka bâ daa yi diri taba zualinsi, m-mali bâ buêa maa nahindi taba, n-liriti taba fari taba daarizichinima, ni hali di daa ti paaya ka taba paêaba fabu daa lahi pala taali zaå ti ba lala saha maa. Ka so paêa kuli chaå dari ni bee kuliga ka åun nini tiêi o maåa gbaagi o kuli ka o ti lâbi o paêa. Di saha n-nyâ Naa Nyaêisi daa ti nya ka yâla maa ni chani sham biâhigu ni maa, bâ yi bi yiêisi zani tuhi lala yâlli maa zuêu ka yân øia lihiri åa bee n-che sokam yubu ti o ka o niåda, biâhigu maa ti ku lahi mali gbaabu. Dina n-daa su o daa yiêisiya lo lala tôbu maa, ni o yi chaå ti paai tindana kam ka o yi saêi ni o ni che lala hal’ biâ’ shâåa ni bâ ni daa be maa ka saêi ti o ka bâ tuhi lala yâlli maa, o ku zabi o. Amaa tindana kam åun zaêisi ni o ku saêi ti lala zaligu maa o ni zabi o. Lala tôbu ka Naa Nyaêisi daa åme ka di zuêu daa ti tahiri tinsi salima maa na.

N yâba Dakpema Zobôêunaa daa lahi wuhi ni Naa Nyaêisi mini o bihi maa ni daa åmâ n-fa tin’ shâåa ka bâ yuya lâbi lala tinsi maa salima maa nyaaåa, tin’ shâåa daa nya di salima ka di pala Naa Nyaêisi mini o bihi maa n-daa åmâ n-fa li ka ti li salima maa, amaa, ka nyâla niåsim shâåa n-daa niå ka di zuêu ti bo lala salima maa ti lala tinsi maa. Lala niåsim shâåa din daa niådi maa shâåa n-daa nyâ kadama; di daa min niå ka di nyâla tinshâli nima m-pa paêa sôêu ka kari o ni bâ mini o ku lahi kpe tiåa maa ni, ka di niå ka lala paêa maa mi bia yâli ni o ku tooi øia lihiri o ma ka o nahi yôêu bee n-chaå ti diri wahala, ka lala zuêu tooi che ka lala bia maa zaå o ma maa, n-kpe yôêu ni luêushâli polo, nti ti suêili ka o mini o ma maa beni. Lala åô maa ni ka shâba yân kanna ti øiini pahiri bâ zuêu lala øilâli maa ni hali ka di ti lâbi tiåa. Di saha di yi niå lala di daa yi tooi niådi ka lala ninvuê’ shâba ban yân kana ti øini pahi bâ zuêu maa ni yân kana sahashâli maa ka bâ mini ninvuê’ so åun pili lala tiåa maa daalizama ni ka tiåa maa salima yina ni, bee sahan shâli lala nira maa ni daa kuli chaå ti åma lala yôêu maa ni o øini maa ka o bo salima ti li. Ni di mi daa lahi tooi niådi ka di nyâla timsim ka bâ tim so, ka di zuêu ti tahi tiåa salima na.

M ba Alhaøi Waanwaan mi wuhiya ni di daa lahi tooi niådi ka di nyâla kum n-kari shâba na ti øili luêushâli ka bâ åma yôêu øini ni bâ kôra, ka di ti lâbi tiåa, ka tiå maa salima ti yi ni na. O pahiya, ni hali tôhigu gba daa yi nyâla din tooi tahiri tinsi nambu na, dama, di daa min niå ka tôha tooi gôri môêu chani katiåa, ka o katiåa chandi maa zuêu ti che ka o ti suêili yô’ shâli ni o ni gôri tôhigu maa, ka di zuêu ti che ka di lâbi tiåa. Ni lala gôrima åô maa ni ka tinsi pam daa piinda ka daliri din tahi lala tinsi maa nambu maa ti yihi lala tinsi maa salima na.

4.2 TINSI MAA SALIMA NI NYÂ SHÂÅA Vihigu wuhiya ni Dagban’ tinsi nyâla din galisi pam ka pu buta zuêu n-doli na’ shâba ban diri lala tinsi maa. Åanima n-nyâ Yaan nabihi ni diri tin’ shâåa, Wôrizôhinima ni diri tin’ shâåa nti pahi Tindaannima ni diri tin’ shâåa. Tô amaa lala tinsi maa pubu ni, Yaan nabihi ni diri tiå shâåa n-galisi gari wôrizôhinima mini tindaamba ni diri tinshâåa maa.

4.3. DALIRI SHÂÅA DIN TAHI DAGBAN TINSI SALIMA NA Dagban’ kpamba m-bi tam ka yâli, ni “Yâlli na øin niå ka di pa ni daliri”. Dimbôåô maa zuêu, tiåa kam din mali salima Dagbaå malila daliri shâli din che ka lala tiåa maa ti mali lala salima maa. Tô amaa n vihigu puuni, Dôhini Lunnaa Fusheini yâlima ni lala dalirinima maa dii pala bâ ni bôri ni bâ yâri shâåa. Daliri shâli din mi che ka bâ bi bôri ni bâ yâri lala dalirinima maa nyâmi kadama; tiåa shâåa daa nya salima maa ka di nyâla jiri bee ninkpeentali zaå ti ba, ka naan yi che ka tinshâåa mi daa nya li ka di nyâ suhu damli zaå ti lala tinsi maa. Di zuêu, di yâlibu nyâla din ni tooi ti tahi suhuyiêisili bee zabili na. Tô, bâ luåbanima mi kpahirila bâ zuêu ni sahashâlikam ni bâ miri lala yâltôêa maa. Lala maa zuêu châmi ka n vihigu åô puuni n dii bi tooi nya dalirinima din yân wuhi daliri shâåa din tahi tiåshâåa yuya n ni boli n tuma åô ni zaa. Tô amaa, Dagbankpamba ni yâli ni “Doli din be doo nuuni ka o labira” la zuêu, n zaå daliri shâåa bela n ni tooi bo n-gbaai sôå gbunni.

Tô amaa dimbôåô nyaaåa, n vihigu puuni, kpeen’ shâba n ni paai zaa yâli ma ni daliri shâåa din tahi tinsi maa salima na pilli kuli nyâla zaêiyini, tô amaa, ka lala daliri yini åô maa nyaaåa, daliri shâåa ti dôêi pahi di zuêu. Kpamba maa wuhiya ni tuuli daliri shâli din kuli tahi tinsi salima na nyâla di ni daa niå ka Dagbaå be Tindaamba nuuni ka Naa Shitobu bia Naa Nyaêisi ti bôri ni Dagbaå yâligi, ka daa yiêisi ni o tuhi fa Dagbaå Tindaamba maa nuuni. Dina n-daa su o zaå o bihi mini o mabihi pa o maåa zuêu, n-tuhiri kuri Tindaamba maa ka mali o bihi maa mini o mabihi maa lâhiri nama tin’ shâåa o ni daa kuri Tindaamba maa ka fari maa, ka lala o bihi maa mini o mabihi maa yuya daa leeri lala tinsi maa salima. Lala tinsi maa n-galisi ka Yaan nabihi diri li maa. Di shâåa m-be teebuli 1 ni zuêusaa åô.

Lala n-nyâ li ka Luåa Abdulai Mohammed mii gba yâli ni dalirinima din wuhiri tinsi salima ni pili sham maa nyâla yâltôê’ timsa, ka bana ban nyâ baansi åô gba dii bi tooi yâri li bahiri bâ maåa. Daliri shâåa din mii che ka o yâli ni di nyâla yâltôê’ timsa maa nyâla ashiya din be Dagbaå zuêu. O yâliya ni N dan Yaan naa tinsi ni di salima ni pili sham malila daliri. Ni shâåa daliri beni nyâla asahi, ka shâåa mii beni nyâ gbariginsim ka naan yi che ka shâåa mi beni nyâla ninkpeentali bee dabitali ni din kam pahi. O yâliya ni daliri shâli din mii che ka bâ je ni bâ dii yâri li maa nyâla, so beni ka o biâhigu piligu nyâla dabitali, ka o lee chaå tooni na ti lâbi bulichina. Dina n-nyâ kadama tinsi maa pam beni ka di piligu pilila dabitali, ka lala tinsi zooi pam, ka shâåa mii beni ka di nyâla yaa ka bâ zaå zali li, ka naan yi che ka shâåa mii beni ka di nyâla asahi bee yâm ka bâ zaå zali li. Ni dinnima maa zaa nyâla baansi ban nyâ ninkura maa ni mi shâåa ka zaå li sôå kpamli. Ka di zaya ni nira yi bôri li shee bana ka o paai ka bâ ti wuhi o li. Ni bâ mii yi yân wuhi nira li, bâ lihiri la lala nira maa hankali ni o ni yân zaå li ti ku bukaata shâli pôi ka naan yi wuhi o li. Pa shâli zuêu ka bâ niådi lala maa, bâ jâmi ni o ti zaå li ti kpe luêu shâli din bi tu kamaata bee luêu shâli din yân che ka lala yâlli maa yaêiri gili. Tô amaa o yâligu åô nyaaåa, o daa wuhi tinsi maa shâåa salima dalirinima ni nyâ shâåa.

O daa pilimi ni Kumbun, ni Kumbun salima nyâla “Binbiâm naa”, “Saêin dari naa”, “Åme maåa naa” ni “Lôêubuli naa”. O yâliya, ni daliri din mii ti tahi salima åô na nyâla di ni daa niå ka Naa Nyaêisi tuhi na ti paai Kumbun, ni di saha maa Kumbun daa na ka di ni za shâli åô, ni di daa nyâla din za Gupanarigu. Lala tindaan’ so åun mii daa beni maa yuli n-daa booni Binbiâm. Din mi daa che ka bâ booni o Binbiâm maa nyâla, ni o daa nyâla åun mali yaa pam, ka mali o yaa maa naihindi o taba, ka lala maa zuêu daa che ka bâ yâli ni o malila biâm ka booni o Binbiâm maa. Di ni daa niå ka Naa Nyaêisi tuhi na ti paagi o, ka o daa saêi ti Naa Nyaêisi ni daa chani ka øiri fukumsi shâli din yi o ba sani maa na. Luåa Abdulai wuhiya ni bâ ni yâli ni Naa Nyaêisi daa chanimi kuri tindaamba maa ni di pala o daa dii kuri ba mi. Tô amaa di daa zami ni o yi chaå ti paai tindaan’ so ka o saêi ti zalikpan’ shâåa o ni øiri kanna maa, o yân pahila Naa Nyaêisi zuêu ka bâ tuhi lala yâlli maa zuêu. Dinzuêu Naa Nyaêisi ni daa tuhi na ti paagi o, niriba daa tâhimi ni o ni zaêisi ka Naa Nyaêisi ku o, ka o mi daa ti bi zaêisi ka daa saêi ka yiêisi ni o lôêubuli, n-daa pahi Naa Nyaêisi zuêu ka bâ daa tuhi hali ti nya nasara Dagbaå. O ni daa zaå o lôêubuli maa yina ti doli Naa Nyaêisi maa zuêu ka bâ salindi o ni “Lôêubuli bee lôêubuya naa” maa. Tô di ni daa niå ka bâ nya nasara naai ka bâ daa zaå Binbiâm naa yili ti o. Bâ ni daa zaå lala nam maa ti o ka o suhu daa paligi pam. Suhupiâlli maa wuhibu ni ka o daa ba o buåa diri dari. O di n-dila dari maa na ti zaå o kpani shâli o ni daa mali chani tuhiri tôbu maa bahi zuêusaa. Kpani maa ni yi zuêusaa lurina saha shâli ka o bi lahi tooi gôhi li , di saha n-nyâ di kana ti gbaai o buåa maa, n-øi o mini buåa maa ti luhi tiåa ka buåa maa daa kpi. Di saha n-nyâ o labi ti yâli Naa ni “Naa, n saêimmi n dari, n ku m buåa la, n åme m maåa, åme maåa mii bi kumda”. Dina n-nyâ lunsi ni salindi Kumbun naa ni “Saêin dari naa”, ni o ni di diri dari shâli la o saêin li; ni “Åme maåa naa”, o ni daa bari o buåa so la o ku o, di zuêu o åme o maåa, åme maåa mii bi kumda.

Luåa Abdulai ni daa yâli tiåshâli salima daliri yâla pahi n-nyâ Zuêu. Zuêu mii salima nyâla “Waa naa”. Di ni daa niå sham hali ka bâ ti salindi li “Waa naa” maa nyâla, Naa Nyaêisi ni daa tuhi na ti miri Zuêu, o daa timla tumo ni o chaå ti yâli Zuêu tindana maa ni o kanna, o mii ni kanna daliri shâli zuêu m-bôåô. Din mii daa che ka o timdi maa daa nyâla, o ni daa chani maa o daa pala åun dii chani ti libigiri tindaamba maa, o daa yi yân chaå so sani shee o timla tumo ti ti lala tindana maa lahibali o ni kanna ni hal’ shâli, o nyâla åun ni deei li bee o ku deei li. Di saha n-daa nyâ tumo maa chaåya ti paai tindana maa n-yâli o Naa Nyaêisi ni kanna shâm ka tim o na ni o ti daå ti o tibili. Tindana maa ni daa wum tumo maa zinli naai, o daa zaêisila o ni øi lahibali shâli maa na. Di saha n-daa nyâ o mini tumo maa daa kpe taba ni, ka tumo maa daa nyaå o n-daa ku o ka åma o zuêu. Di zuêu Naa Nyaêisi mini o niriba ban kpalim maa daa ti yân paana ka tumo maa gbubila tindana maa zuêu maa wari waa. Di saha n-daa nyâ bâ yâliya ni åun niå waa naa, ka lala “Waa naa” maa daa dii leei Zuêu salima.

Kasuliyili salima n-nyâ o ni daa lahi zaå shâli pahi. Di mi salima nyâla “Shâbilandi naa”, Duêushâliå naa”, “Daan’ bôri naa” ni “Ku kpirigu naa”. O yâliya ni daliri din tahi lala salima åô na nyâla, di daa niåmi ka nam lu ka di zaya ni bâ zaå li ti paêaba ayi bihi sunsuuni. Ka di daa niå ka bi’ kpâma sani maa ma ka dundôå ni. Di ni daa niå ka o ma ka dundôå maa ni maa zuêu daa che ka kpamba maa nya kadama bâ yi zaå nam maa ti o di ku mahi ti o, dama o ma ni ka dundôå ni la zuêu. Di saha n-nyâ bâ daa bo soli ka o kpuêi napôå go bâla. O ni go n-naai, dina n-nyâ bâ daa nya soli zaå nam maa ti åun ma be dundôå ni maa. Åun tu ni o di nam maa ni daa ti kuna, di saha n-nyâ kpamba maa yâli o ni yâlimaåli, bâ tuêila bâ dôêim, ka bôri bâ ni yân niå sham ka tiliginsim kana. “Yâlimaåli, nam åô maa nyini n-di tu ni a di li dama nyini n-nyâ kpâma, tô amaa, di ni niå ka a ma ka dundôå åô ni maa a yi di nam maa di ni nahim a. Ti mi je ni di nahim a. Di zuêu ka ti bi zaå nam maa ti a ma. Ti zôrila o ma maa, ti je ni yi dôêim maa kpi”. Di saha n-nyâ åun di tu ni o di nam maa yâli ni di pa taali, ni åun ka lana åun bi jâri suli, ni dinzuêu di ka su’ jeei. Dina n-che ka bâ boli tiåa maa yuli Kasuliyili. Di zuêu, ti bôri ni ti tuêi yi daå la zuêu n-che ka bâ salindi li “Daan’ bôri naa”, ti je ni yi dôêim maa kpi la mi n-nyâ “Ku kpirigu naa”. Ni bâ ni niå sham maa bâ shâla bâ dôêim maa, ka bâ salin li “Duêushâliå naa”. Ni bâ she la bâ dôêim maa, n-labi she li, ka bâ salin li “Shâbilandi naa”. O ni daa lahi zaå tiåa shâli salima pahi n-nyâ Zanduu. Zanduu salima mi nyâla “Zanduu naa sôåbie” ni “Zanduu naa warinaba châri ka diêisi”. Di mii ni daa kana sham nyâla, di ni daa niå ka Naa Nyaêisi maandi shili ni o yina zabi Dagbaå zuêu, o daa na maani shili maa ka na tâhirila ban na yân yina ti sôå o zuêu. Lala saha maa mi tôbu yi daa kuli zani N dan Yaan naa di kuli nyâla o moli ti o niriba ka åun nini tiêi o maåa yina ti pahi ka bâ chaå ti tuhi tôbu maa. Di daa yi pala bâ dirila na’ shâåa bee bâ malila yu’ shâåa, to amaa di daa yi kuli nyâla bidibilim ka bâ kuunda. Lala saha maa mii sapashinnima daa yi kani, di zuêu so daa yi bi mi sapashini. Di daa yi kuli nyâla bidibilim ka bâ kuunda. Di zuêu bidibiga åun nini daa tiêi o bidiblim n-daa yi yirina. Hali di ni daa niå ka bâ ka yuya maa zuêu bâ daa yi chaå tôbu maa ka lala niriba maa shâba ti kani bee n-lu tôbu maa ni bâ yârimi ni vari n-suui. Lala saha maa mii Zanduu naa gba daa na bi diri nam, di zuêu o daa na ka yuli amaa ka daa lee kuli nyâla o bidibiga. Ni di ni daa kuli be m-be ka Zanduu naa ti mali o shili naai ka tôhi zani na ka Naa Nyaêisi nya o, ni o suhu daa dii paligimi ka di dii du o na yim, ka o niå dii nyam ka o vaai yiêisi zani. Di saha n-nyâ bâ yâliya ni Zanduu naa ni kuli tôhi zani na o dii duula naa bahi. Tô Zanduu naa mii ni yina shâli m-bala. Tô ni o ni daa duui naa bahi naai o daa dii lahi garila tooni ka Naa Nyaêisi dola, ka bâ yâli ni o sôå ba. Bâ ni yâli ni o sôå ba la mii n-che ka bâ salindi Zanduu naa ni “Zanduu naa sôåbie” ni “Zanduu warinaba châri ka diêisi”.

Luåa Abdulai daa lahi wuhiya ni Tolon mii gba salima nyâla; wunyuêiri naa, zabili naa, Zanduu kpaandaa laani ka wubiga. Di ni daa niå ka Zanduu naa zaådi kpani maa tiri o ka o chani ti zaani o zaa ni maa zuêu che ka bâ salindi o ni “Zannduu kpandaa laani ka wubiga” maa. Di daa niåmi ka Zanduu naa tumo nyâ Tolon naa. Din mi daa tahili nyâla, di ni daa niå ka Naa Nyaêisi tuhi tindaamba Dagbaå zuêu ka Dagbaå ti zani di naba zuêu naai, di daa niåmi ka Zanduu naa maa daa ti gbarigi ka dii lahi ka yaa o ningbuna ni. Di zuêu di daa yi lahi niå ka N dan Yaan naa yina ni o tuhi tôbu Zanduu naa maandi la tôbu maa shili n-ti N dan Yaan naa. O mi daa yi mali shili maa o zaådi li mi ti o tumo maa ka o zaå chaå ti doli N dan Yaan naa chaå tôbu maa ka bâ ti tuhi n-nya nasara ka o lahi labi kuli. Di zuêu ka bâ mali lala salima maa salindi Tolon naa maa.

Luåa Abdulai ni daa zaå tiå shâli bahindi n-daa nyâ Lingbuå. O daa yâliya ni daliri din che ka bâ salindi Lingbuå ni “Zabili kpalim diåôêu dunoli ni” nyâla, di ni daa niå ka Naa Nyaêisi tuhi tuhi na ti paai Lingbuå, tindana maa åun daa mônila saêim, n-duêi daam ka tooi kom tuhi Naa Nyaêisi soli. Ka di zuêu daa che ka Naa Nyaêisi ni daa chani ni nia shâli maa daa labi ti lu. Ka lala maa zuêu che ka bâ salindi Lingbuå ni “Zabili kpalim diåôêu dunoli ni”, “Goori zabili kun gooi kum”. Tô amaa nira yi lihi Duko Lunnaa mi ni yâli sham zaå kpa Lingbuåa salima åô maa polo, o wuhiya ni Naa Nyaêisi ni daa zabina ti paai Lingbuå, ni tindana maa daa zomina ti kpe o, ni ka Naa Nyaêisi daa lee zaêisi ka ku o. Ni ka daa gbaai o bia ‘Tuui zabili’ n-leegi o naa. O yâliya ni di ni daa niå ka tindana maa zona ti kpe Naa Nyaêisi ka o ku o maa zuêu ka bâ yâli ni åun daa zomina ti tuui zabili. Duko Lunnaapahiya ni Naa Nyaêisi mi ni daa zabina ti paai Lingbuå n-ku di tindana maa naai, o daa bi lahi zabi. Ni di zuêu ka ban lunsi yâri ni “Zabili kpalimla diåôêu dunoli ni”. Ka daa yâli ni di zuêu bâ tooi salindi Lingbuå ni “Lingbuå tuui zabili” bee ban yâli ni “Zabili kpalim diåôêu dunoli ni”.

N yâba Alhassan Tiågoli mii gba daa yâliya, ni Tiågoli salima nyâla “Yâli namayili”. O wuhiya ni bâ ninkura ni daa yâli di daliri sham nyâmi kadama, ni di daa niåmi ka bâ øia ka samba ti ka ba na, ni bâ kanami ni bâ mini ba ti øini, ni dina n-nyâ ninkura maa daa yâli samba maa ni bâ kandi maa na viâla, ni di mi niå katari ka bâ ni kana ni bâ ti øini luêu shâli maa so ka ni, di zuêu bâ châm ti øini, ban niå yâli namayili nima. Dinzuêu Tiågoli salima “Yâli namayili” maa ni daa pili shâm m-bala. N yâba Alhassan lahi yâliya, ni Gbulahigu mi salima nyâla “Tuui simdi kun tuui biâri”. O wuhiya ni di mi daliri ni nyâ shâli nyâla, ni di daa niåmi ka tindana n-øi nimaani ni o niriba m-mali o buêuli. O wuhiya ni tindana maa mini o niriba maa daa kuli benimi ka samba ti paai ba na ni bâ ti øini pahi bâ zuêu. Dina n-daa nyâ tindana maa daa yâli o niriba maa, ni samba maa nyâla bâ simnima, di zuêu bâ niåmi ba zaê’ viâlli, bâ di niådi ba zaê’ biâêu. Di saha n-nyâ samba maa yâliya ni ban kanami tuui simdi, bâ bi kana tuui biâri. Di saha ka Gbulahigu salima “Tuui simdi kun tuui biâri” daa dii lâbi Gbulahagu salima. Daliri din pahi åô nyâla n ni daa deegi shâli N yâba Dakpema Zobôêu naa mini m ba Alhaøi Waanwaan sani. Di mi nyâmi kadama, niåsim shâåa daa min niå, ka lala niåsima maa zuêu che ka tin’shâåa nya åa salima. Di kôtomsi n-nyâ kadama: N yâba Dakpema Zobôêu naa mini M ba Alhaøi Waanwaan wuhiya ni di daa min niå ka bâ tim ninvuê’ so, ka lala timsim maa daliri ti che ka lala nira maa ni yi tinshâli na salima ti yi o timsim maa ni na. Bâ ni daa zaå tiå’ shâli ti shâhirili n-nyâ Nyankpala. Nyankpala – Beyomyili. N yâba Dakpem Zobôêunaa mini M ba Alhaøi Waanwaan daa yâliya ni daliri din daa tahi Nyankpala salima na daa nyâmi: Di daa niåmi ka Nyankpala tindaan’ paêa tim tumo N dana Yaan Naa sani Yaan nayili. Ka lala tumo maa daa chaå ti paai nayili kpamba ni bâ zaå o kpe N dana Yaan Naa sani. Di saha n daa nyâ kpamba maa bôhi lala tumo maa o ni diri yu’ shâli ka bâ lee zaå li ti boli ti N dana Yaan Naa. Dina n-daa nyâ tumo maa yâli kpamba maa ni o bi diri yu’ shâli. Dina n-nyâ kpamba maa åmaligi bôhi o ni ka di chaå wula ka Tindaan’ paêa maa åun yân timna ka bi nya åun mali yuli ka ti timdila åunna. Di saha n-nyâ tumo maa yâli kpamba maa ni åuna m-be yom. Di saha n-nyâ kpamba maa daa dii goligi li ni åuna beyom naa. Ka daa zaå o kpe nti garigi N dana Yaan Naa ni Nyankpala Tindaan’ paêa n-tim o yâba Beyom naa na o sani. Ni ka Nyankpala salima ‘beyom yili’ daa pili.

Kpamba åô daa lahi yâli, ni di daa lahi tooi niåda ka tôhigu mini pukparilim gba daa min che ka niriba kpe yôêu ti nam tinsi, ka lala tinsi maa gba ti nya di salima. Bâ daa lahi wuhi ni di mii daa lahi tooi niåda ka bâ pa paêa sôêu ka kari o tiåa ni, ka o bihi kôå bâ ni yân zaå o kuli tiå’ shâli, ka di daliri ti che ka bâ zaå o chaå ti åma yôêu øini ka bâ ni øini luêushâli maa ti lee tiåa ka gba nya di salima. Bâ ni daa zaå tiåa shâli yuli wuhi shâhirili n-daa nyâ “Simnibôma” Simniboma – “Ya n-ka øiiyili” : N yâba Dakpâma Zobôêunaa mini M ba Alhaøi Waanwaan lahibali wuhiya ni doo n-daa beni nyâ tôha ka mali o ma ka bâ be tinshee, ka o ma maa nyâ åun daa mali so’ tim n-åubiri pam. O ma maa åubbu maa zuêu daa châmi ka bâ ni be tinshâli maa nima yâli ni bâ mini o ku lahi kpe. Ka lala maa zuêu che ka tiåa kam ka o yi kuli zaå o ma maa kuli ni o ti øini, tiåa maa nima ti kariti ba mi ni bâ mini o ma maa ku tooi kpe. Kpamba maa wuhiya ni Tôha maa daa nyâla åun zaå o ma maa chaå gili hali n-ti bi lahi mi o ni yân zaå o kuli tin’ shâli dama bâ daa zaêisi ba tuui taba. Dina n-nyâ Tôha maa daa ti zaå o ma maa kuli yôêu sunsuuni, n-daa ti ti suêa ka o mini o ma maa beni. Di mi daa niåmi ka Tôha maa lahi nyâ kpâma åun mali bukaata zaå chaå niriba dôriti tibbu polo. Di zuêu, di mini tinsi maa nima mini o ma maa daa kôå kpâbu maa zaa yoli, bâ daa yi nyâla ban mali Tôha maa bukaata. Di zuêu di ni daa niå ka Tôha maa kuli yôêu sunsuuni maa daa nyâla din muêisi tinsi maa nima pam. Di saha n-nyâ di daa ti muêisi bâ shâba ka bâ daa bo Tôha maa shee hali, n-daa ti nya o ka bôhi o, ni ka o ni chaå ti øi luêushâli ka bâ mi mali o bukaata åô, di yi muêisi ba wula ka bâ yân niå nya o. Di saha n-nyâ Tôha maa yâli ba ni sim ni bo ma, ni bee ya n-ka øia? Di saha n-nyâ bâ boli tiåa maa “simniboma”, ka boli di salima mi “Ya n-ka øia”. Di zuêu, tiåa kam din yuli booni “Simniboma” salima n-nyâ “Ya n-ka øia”.

Daliri din lahi pahi åô mi daa yila N yâba Duko lunnaa sani na. O daa yâliya, ni di daa min niå ka Naa Nyaêisi ni daa zaå o bi’ shâba øili maa so ti di o saêim naai, ka na’ so mi gba ti di tiåa maa ka mi gba boli o dintoli yuli. Di saha, bâ zaådila lala naa maa ni boli yu’ shâli maa nti pahi Naa Nyaêisi bia la yuli la zuêu n-salindi lala tiåa maa. Di saha ka di che ka lala tiåa maa mali salima ayi. Lala tinsi maa shâåa shâhira n-nyâ din dolina gbunni åô:

Duko luånaa daa yâliya ni daliri din che ka Tong ti mali salima dibaayi nyâla, di ni daa niå ka Naa Nyaêisi gbaai o bi’ so leei li maa daa di o saêim paai o tariga, Naa Yenzuo zuu Vubilôêiri n-daa di tiåa maa, ka bâ zaå o gba yuli lâbi tiåa maa salima. Di zuêu nira ni tooi salim Tong ni “Tonglana nyâ zoya Naa Nyaêisi bia” bee “Tonglana Vubilôêiri Naa Nyaêisi bia”.

4.4. SAHA SHÂÅA BEE LUÊU SHÂÅA TINSI SALIMA MAA NI SALINDA Di ku tooi niå ka nira tôêisi tinsi salima yâltôêa ti naai ka bi tôêisi sahashâåa bee luêushâåa lala salima åô ni mali bukaata. Lahibali pun wuhi ni tinsi salima åô nyâla yu’ shâåa bee salin’ shâåa bâ ni mali booni bee n-salindi daadama, ka di nyâla yu’ duhibo bee tibiginsim zaå ti ninvuê’ shâba bâ ni mali åa salindi maa. Lala salima maa mi bi salindi yiriå m-pahila daliri bee niåsim shâli n-yân niå ka salima maa ti salim, salima maa mi bi lahi salindi dolisiri pôhim m-pahila di malila luêushâli di ni salinda. Di zuêu zaå kpa lala åô maa polo, kpamba maa zaa yâliya ni sahashâåa bee luêushâåa Dagbamba ni tooi mali salima åô salinda nyâla: Di yi ti niå ka bâ nya sana. Dina n-nyâ kadama di yi ti niå ka bâ paêa dôêi, bia maa zuêu pinibu dali baansi tooi salindi asanza niriba ban kanna zuêu pinibu maa ni. Hali paê’ baansi tooi kpalindi kpalinsi salindi biliâêu maa mini paêidôêiso maa zaa, bee di ni tooi lahi niå ka di nyâla asanza nira bee saan’ timsili so n-go n-kana tiåa ni ka tiåa maa baansi ti nya o ka salindi o di yi niå ka bâ mi o. Bâ churi kamani Damba, Buêum tôbu, Konyuri chuêu bee Chimsi chuêu puhibu ni. Bâ jâma shee, bâ kuya Malibu ni nti pahi paêikpuêibo ni ni bâ nam dibu bee kparigu yâbu ni. Luêushâåa bee sahashâåa dimbôåô nti pahi di shâåa nyâla baansi ni tooi salindi nanima mini asanzanima, hali sahanshâåa ni tarimba gba.

4.5. TINSI SALIMA DAANFAANI Sahashâli kam nira yi kpuêi nia ni o tum tuuni kam, o mimi ni lala tuuni maa malila anfaani ka kpuêi nia ni o tum li maa. Lala n-nyâli ka tinsi salima gba mali anfaani zaå ti biâhigu. Di zuêu, tinsi salima nyâla din mali anfaani pam n-ti niriba. Di daanfaani maa shâåa n-nyâ: i. di tooi sôådi ka nira baådi tiåa ni daa pili shâm. ii. di che ka nira tooi baådi na’ so åun daa tuui di tinshâli bâ ni salim maa nam. iii. di che ka nira tooi baådi daadama hala bee bâ biâhisi ni daa be shâm. iv. di che ka nira tooi baådi woliginsim shâåa din be tinsi ayi sunsuuni. Di min niå ka tinsi ayi yuya åmani taba, di yi ti niå lala, salima tooi woligiri tinsi maa. v. di kpaåsiri kaya ni taada Dagbaå puli ni.

KOLIVAAI 5.0 PILIGU Dagbankpamba m-bi tam ka yâli, ni “Binshâêukam din mali piligu mali naabu”. Di zuêu, di ni kuli niå ka n tuma åô mali piligu shâm, lala ka di lahi mali naabu. Suuri shâli din mi bôåô n-nyâ di naabu bee di koobu. Lala suurili åô maa nyâla din kolivaai tuun’ shâli n ni tum åô maa zaa. Dinnima n-nyâ; tuma åô kolivaai, yâli shâåa åan yina tuma åô tumbu ni, n ni mali tôêino shâli zaå kpa tuma åô polo nti pahi lahibali shâli n ni mali tiri ninvuê’ so åun gba ti yân tum n tuma åô tatabo.

5.1 TUMA ÅÔ KOLIVAAI Tuma åô nyâla din pu suuri anu zuêu, ka suurili kam mali di ni øiri lahibali shâåa. Suuri yini n-nyâ tuma maa piligu. Di mi pilimi ni tuuli lahibali. Di puuni ni mali yâltôê’shâåa n-nyâ lahibali piligu, yâlimuêisira din nam vihigu, vihigu maa ni nyâ shâli nti pahi vihigu nia. Vihigu bôhisi, vihigu maa ni zani shâli bee di tarisi nti tabili vihigu yâlimuêisira ni vihigu maa daanfaani zaa nyâla din be suurili åô ni.

Suuri ayi nyâla din wuhiri kundi vihira. Lala kundi vihira maa n-nyâ n ni daa vihi kundi shâåa ka di sôå ma ka n tooi tum tuma maa. Suuri ata mi jândila vihigu sodoligu ni vihigu daadam biâligu nti pahi vihigu daadam biâligu piibu. Di lahi nyâla din lihi vihigu nâma nti pahi vihigu lahibali deebu soya. Suuri anahi mi n-nyâ din kahigi wuhi tuma maa maåmaåa ni nyâ shâli. Di mi ni øiri lahibali shâåa n-nyâ; tinsi salima ni nyâ shâli, Dagbaå tinsi salima ni pili sahashâli ni di ni pili shâm, tinsi maa salima ni nyâ shâåa, daliri shâåa din tahi Dagbaå tinsi maa shâåa salima na, sahashâåa bee luêushâåa salima maa ni salinda nti pahi tinsi salima anfaani. Suuri anu mi n-nyâ tuma åô bahigu. Dina n-nyâ din koli vaai tuun’ shâli n ni tum maa zaa. Dinnima n-nyâ; tuma åô kolivaai, yâli shâåa åan yina tuma åô tumbu ni, n ni mali tôêino shâli zaå kpa tuma åô polo nti pahi lahibali shâli n ni mali tiri ninvuê’ so åun gba ti yân tum n tuma åô tatabo.

5.2 YÂLI SHÂÅA ÅAN YINA TUMA ÅÔ TUMBU NI Dagbankpamba m-bi tam ka yâli, ni “Nira yi piila kaêili bahi bôå ni ka wum bôå damli”. Bana m-bi lahi tam ka yâli, ni “Nira yi bi gôra, o bi wumdi baa yuli Sulemani”. Tuma åô tumbu nyâla din viigi ashiya pam sôå palo ni, ka lala ashi’ shâåa di ni viigi maa mali dabiâm ni suhu bôhibo zaå chaå Dagbaå kaya ni taada yâla polo pam. Din mi che ka di mali dabiâm ni suhu bôhibo maa nyâmi kadama, vihigu åô viigi ashili din wuhiri ni Dagban’ ninkura la pam beni ka bi mi Dagbaå kaya ni taada la yâltôêa viânyâlinga. Bâ shâba kaya ni taada milinsi zaa nyâla di yi ti niå ka nira fuhiri tim bee n-di kaya ni taada nachiinsi, kali ka o wuhiri maa. Shâba mi ban kaya ni taada milinsi nyâla; kaya churi mini baêiyuya Malibu n-nyâ kaya ni taada maa. Tô amaa, yâla pam be kaya ni taada yâla puuni ka bâ bi mi li, di ti bahindi tinsi salima la yâltôêa. Ka di ni bôåô, di yi shiri niå ka kaya ni taada yâla åô pam yân nyâ muêisigu zaå ti ninkura åô, wula ka bihi ban sa yân doli nyaaåa na sôhi biâêu ban yân ti be? biâêuni dini ka bâ mi sa yân mali ni bâ ti ban sa yân ti doli bâ nyaaåa na? Dimbôåô nyâla din ni gbarigi Dagbaå kaya ni taada maa pam ka bahi jahi din pun kpiri la zaa.

Yâltôê’ shâli din lahi gam suhu bôhibo ka ka viili nyâmi, ninvuê’ shâba ban nyâ baansi ka sokam lihiri ni bana m-mi yâlkura la gba shâba dii bi mi kaya ni taada maa yâltôêa viânyâla. Bana mi n-di nyâ nira ni yân bo li shâba sani. Ka di yi ti niå ka ban maåmaåa bi mi li, ma diååuna jahi o kpe n naai ba yili m-bala. Åô nyâla yâlimuêisirili zaê’ titali zaå ti Dagbaå kaya ni taada.

Di ku tooi niå ka nira kali yâlimuêisir’ shâåa din daa yina tuma åô tumbu ni ka bi teegi Dagbaå karachinima yâla. Nira yi kpahim viânyâla, o ni nya kadama Dagbaå shikurubihi zaêa ka bâ vihi kundinima n-nya bee n-karim baå Dagbaå kaya ni taada ni nyâ shâåa. Dimbôåô mi bi yi shâli pahila nira yi zaå o zuêu tiri lihi Dagbaå karinzondi la ni, di ni niå tom pam ni o dii vihi n-nya kundi shâåa din yâri Dagbaå kaya ni taada yâltôêa, bâ di ti yâri Dagban’ tinsi salima bee tinsi maa ni pili shâm. Di mi zaa bi yi shâli pahila Dagbaå karachinima ban be tooni la m-bi kpaåsi Dagbaå kaya ni taada yâla maa sabbu. Ka lala biâhigu åô maa zuêu che ka Dagbaå kaya ni taada yâla pam doli Dagban’ ninkura kpâri tingbani ni.

5.3 N TÔÊINO ZAÅ KPA TUMA ÅÔ POLO Dagban’ kpamba n-yâli, ni “ Nira yi ti nya bu’ baêili daani, yâli baêili m-be yiåa”. Di ku niå ka nira yina ni o niå vihigu zaå kpa yâltôê’ shâli polo ka di pa ni daliri shâli zuêu ka o niådi li maa. Di ni tooi niå ka di nyâla yâlimuêisir’ shâli ka o kpahim biâhigu ni, ka yina ni o niå vihigu m-bo maligu ti lala yâlimuêisirili maa bee o vihirimi ni o baå lala yâlli maa zaashee ni nyâ shâli kaya ni taada ni. Tô Dagban’ kpamba mi n-lahi yâli, ni “Nira ni kuni tinshâli soli ka o bôhira”. Lala maa zuêu, n ni mali pahigu shâli ni n pahi nyâmi kadama, saha kana ni Dagbamba niå nimmoo, n-yiêisi zani labi lihi bâ kaya ni taada la zuêu. Di tuya ka Dagbaå bilichini kam zaå Dagbaå kaya ni taada kpaåsibu leegi o saêidirili ni o konyurim, n-bôhindi ka sabiri li sôåda. Din yân che ka lala kaya ni taada yâla åô maa labi neei ka niå nyâvili ka di ni daa be sham kurimbuni maa ha, ka Dagbaå bia kam ti tooi yiêisina, m- baå Dagbaå kaya ni taada ni nyâ shâåa ka di pala so n-lahi yân wuhi o.

Di lahi tu ka Dagbaå baansi ni Dagbaå bilichinnima gba yiêisi zani niå nimmôhi bôhim Dagbaå kaya ni taada maa viânyâlinga, din yân sôå ka bihi ban doli nyaaåa na ti bôri li bâ sani ka di pa muêisigu zaå ti ba. Ka m bôri ni n zani kpe ka kpam Dagbaå baansi jaande, kaya nima nti pahi asanzanima ni nira kam åun mali Dagbaå kaya ni taada milinsi, ni bâ kpaåmi bâ maåa, m-baligi bâ maåa ti ninvuê’ shâba ban bôri ni bâ bôham Dagbanli kaya ni taada maa viânyâla ka sabi li sôå, din yân che ka lala kaya ni taada milinsi maa tooi be kundi ni doya ka pa din ni ti kpi bee n-zo m-bôrigi ka che ti dahanshâli kam. N ni yân zaå pahigu shâli bahindi nyâmi kadama, di tu ni Dagbaå karachinima gba kpaå bâ maåa åma Dagbanli Kaya ni taada kundinima, n-kpaå bâ maåa ka di kpe Dagbaå karinzondi la ni. Di ti bahindi kundi shâåa din yâri Dagbaå tinsi salima yâltôêa. Dimbôåô maa yi niå, di nyâla din ni tooi kpaåsi karimbihi ka bâ niådi vihisi m-baådi Dagbaå kaya ni taada ni nyâ shâåa, ka lahi sôå kpaåsi kaya ni taada wuhibu ni bôhimbu Dagbaå karinzondi la ni.

5.4 N NI MALI LAHIBALI SHÂLI TIRI ÅUN GBA TI YÂN TUM TUMA ÅÔ TATABO Dagban’ kpamba n-yâli, ni “Saa kom miri pahirila teeku kom ni”, ni “Nira mi baåsim ni naari luêushâli, ni ka so åun dini na piinda”. Di zuêu, pa n tuma åô n-yân nyâ piligu pa di mi n-lahi yân nyâ bahigu tuma din jândi Dagbaå tinsi salima yâla. Di ti ni tooi niå ka so gba yina saha shâli ni o gba ti niå vihigu jândi li. Di zuêu, n ni mali yâltôê’ shâli ni n-yâli nyâmi kadama nira kam åun gba ti yina ni o niå vihigu zaå kpa n tuma åô polo åun zaåmi n tuma åô ka di lee so’chibiga ti o ka o du n-tam di zuêu n-doli li tum o tuma maa.

N ni lahi yân yâli shâm pahi nyâmi kadama lala tuma åô maa nyâla nimmôhi tuma, ka bôri nimmôhi pam. Di mi nimmôhi maa zaa nyâla ninvuê’ shâba o ni yân paai ti niå vihigu maa, bana n-nyâ baansi. Baansi maa mi shâba yâla to pam, dama bâ dihimi tabili ni yâltôê’ shâåa beni ka bâ yi yân yâli nira shee bâ yihila chiha pôi ka naan yi tôêisi lala yâltôêa maa. Lala maa zuêu, nira yi bôhi ba yâltôêa bâ dii bi tôêisiri li paari di ni tu ni bâ tôêisi li paai shâm. Di zuêu, di yi ti niå ka lala nira yân piigi ninvuê’ shâba o ni yân chaå ti paai, åun kpaåmi o maåa ka o bo n-nya ban ni kahigi bâ maåa tôêisi yâltôêa maa ti o.

Abdulai, A. I. (1988). Luntali piligu. Tema: Ghana Publishing Corperation. Abdul-Aziz, S. (2008). Tolon ni di nam yâla Dagbaå. Long Essay. University of Education, Winneba (unpublished). Churchill, A. (1997). Under the kapok tree, An exploration in Dagbaå. Thesis. University of Ghana, Legon (unpublished). Iddrisu, I. (2007). Kumbuŋ nam yâla. Long Essay. University of Education, Winneba (unpublished). Literacy and Development through Partnership (2007). Dagbaå kaya ni yâlkura. Tamale. Mahama, I. (2004). History and tradition of Dagbaŋ. Tamale:GILLBT. Mohammed, I. A. (2007). Savelugu zaashee Dagbaå. Long Essay. University of Education, Winneba (unpublished). Opong, C. (1973). Growing up in Dagban. Tema: Ghana Publishing Corperation. Accra. Peter, K. A. (2012). Tampe-Kukuo piligu ni Tampe-Kukuo naa kuli maalibu. Long Essay. University of Education, Winneba (Unpublished). Sulemana, A. (2008). Tolon ni di nam yâla Dagbaå. Long Essay. University of Education, Winneba (Unpublished). Yakubu, F. (2013). History of the Gbewaa states, Part 1- New Edition. Tamale: GILLBT Printing Press. Yidambila, Y. I. (2010). Tampion ni nyâ shâli ni di zaashee Dagbaŋ nam soli zuêu. Long Essay. University of Education, Winneba (unpublished). ZAKARIA, S. S. (2009). Ti ka yuviâla. Unpublished.

APPENDIX Bôhisi Shâåa N Ni Daa Zaå Bôhi Kpamba i. Bô saha ka tinsi salima pili Dagbaå? ii. Wula ka tinsi salima pili Dagbaå? iii. Wula n-nyâ tinsi maa salima maa. iv. Daliri dini n-tahi tinsi maa salima na? v. Bô saha bee luê’ dini ka bâ salindi niriba mini tinsi? vi. Banima n-lee mali salima salindi daadama mini tinsi maa? vii. Anfaani dini n-be tinsi salima vihigu åô ni?

Di yila "https://dag.wikipedia.org/w/index.php?title=Kundivihirili:Dagbaŋ_Tinsi_Salima&oldid=32746"