Chihibu (Dagbaŋ)

Diyila Dagbani Wikipedia

E-Class

UNIVERSITY OF EDUCATION, WINNEBA FACULTY OF LANGUAGES DEPARTMENT OF GUR-GONJA (DAGBANI UNIT)


TUMA DAGBANI YƐLTƆƔA CHIHIBU

MOHAMMED OSMAN NINDOW

(5100390004)

N-SABI LI N TUMLA TUMA ŊƆ N-TI UNIVERSITY OF EDUCATION, WINNEBA N-JƐNDI GHANA YƐLTƆƔA BALIBU SHƐHIRA GBAŊ (B.A DAGBANI EDUCATION) DEEBU.

KPINI GOLI (May 2014)

KARIMBIA PƆRI Mani Mohammed Osman Nindow ti yɛda ni tuma ŋɔ nyɛla n dini, gbaai yihi n ni vihi ninvuɣ’ shɛba kundinima ka ŋa sɔŋ ma ka tuma ŋɔ tum. N lahi ti yɛda ni pa so tuma yaɣili bee zaa ka n yaai sɔŋ ŋɔ. YULI GƆRIBU. DABISILI.

KARIMBA YULI: ISSSAH ALHASSAN SAMUEL YULI GƆRIBU. DABISILI.

Puhigu[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Tuma ŋɔ pala n ko yɛm bee kpiɛŋ ni tum shɛli. Niriba sɔŋsim nyɛla ni ku tooi n-tam shɛli yɛla. Dama n yi tam bɛ yɛla n ni pooi daadam. M piligu puhigu kunila Naawuni na’ gaŋa sani, m paɣira pam a ni ti ma baŋsim shɛli ni haŋkali kam zaŋ kpa tuma ŋɔ polo maa. N lahi paɣira n nyɛvuli mini n daa alaafee zuɣu, dama paɣibu simdila a ko. N lahi puhiri n karimba ŋun vihi tuma ŋɔ piligu hali ni di bahigu ŋɔ. Mr. Issah Alhassan Samuel. Naawuni pahimi a suɣulo, kpamli, anzansi ni baŋsim ka kuli che ka a be tooni ka ti mi doli.

M puhiri suŋ din ka ŋmali m-bɔŋɔ ka m mali tiri Dagbani yaɣili karimbanima zaa, Mr. Alhassan Issahaku, Mr. Adam Peter Pazzack, ni Mr Abdul-Rahaman Fusheini. Naawuni chɛli ya tooni ka pahi ya suɣulo ni kpamli ni yolisiri suŋ. Mr Seidu Nunundow, a niŋ anfaani pam n-niŋ n ni. Naawuni pahimi a kpamli ka ʒili a mini a paɣa ni suhudoo ka baai ti dapala maa n-ti ti. N karimbitaba ban be Dagbani yaɣili 2013-2014 yuuni nima m puhiri suŋ m-bɔŋɔ ka m mali n tiri ya. Di bahi bahindi Mr. Amos, Mr Tahidu Alhassan nti pahi Mr Alhassan Hamza (Maths Dept) yi puhiri suŋ m-bɔŋɔ. N duunima, Mr. Sumani Kadir mini Mr. Alhassan Osman yi puhiri suŋ m-bɔŋɔ. Naawuni timi ti tooni. Dimbɔŋɔ nyɛla puhiri suŋ ka m mali n tiri Abigail. M paɣiya, haŋkali shɛŋa ni kpaŋsiri shɛŋa zaa a ni zaŋ n-ti ma tuma ŋɔ polo, ni ti bɔhimbu kam zaa polo. Naawuni chɛli ti ti taba, ka di che ka di nyɛla tuuli Digirii ŋɔ tariga ka ti yɛn zani. Naawuni tahimi ti tooni. N ku tooi tam m ma yɛla. Magaaʒia, Naawuni dolimi a nyɛvuli ka larigi ti ka ti beli a n-chaŋ katiŋa. Ka che din niŋ maa ŋuna Naawuni yiko m-bala, so mi di pun bi yɛn kpalim. N lahi puhiri n tuzo paɣiba zaa ni bɛ kpaŋmaŋa, Naawuni larigimi ya. Abdulai Abukari mini o paɣa Latifa Abukari, yi puhiri suŋ m-bɔŋɔ, n ku tooi tam Firidaus yɛla, Naawuni baami o n-ti ti. M puhigu kpalinkpaa chanila n duulana sani, Amina (Mo’ bila) ni ti bia Nasara, ni o kpaŋmaŋa shɛli o ni niŋ n shikuru chandi ŋɔ piligu hali na ni zuŋɔ, Naawuni lirimi ti daashili ka niŋ alibarika n-niŋ ti bihi ni. Naawuni pahimi a suhukpeeni mini suɣulo. Nasara m bi tam a yɛla, Naawuni baami a k ache ka a yiɣisina nti nyɛla bi’ suŋ. Ŋun kam sɔŋ ma n shikuru piligu hali ni zuŋɔ, Naawuni duhimi yi bɔɣiri zuɣusaa. M ma Laamisi, m puhiri a, a ni ku a tuma n-ŋme n tuma ŋɔ niŋ kompiita ni maa, Naawuni pahimi a suɣulo, Naawuni yiko ni Kanvili pala n ŋahiba ni yɛn zaŋ a n-kuli shɛli.

TARILI[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

“Kumsi kumdimi ka nintam zɔri baribari ninsalinima sani, tɔ amaa mani kumdimi ka ʒim zɔri n suhu ni n-viɛri m puuni nɛma”. Kundi ŋɔ piligu mini di bahigu zaa nyɛla n ni mali shɛli n-tiri Yilikpandana (ŋmansaɣili naa, jabɔbili nachima bia, miɛnduri nachima bia, kacheli paɣisarili bia). Wala maa saɣi moobu ka a mi wum a banima bɔligu ka kpuɣi napɔŋ. Naawuni tahimi a a yaanima mini a banima maa tooni.

LAHIBALI DIN BE KUNDI ŊƆ NI[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Pɔri[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Puhigu[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

TariliLahibali

SUURI YINI: LAHIBALI TUULI 1.0 Piligu. 1 1.1 Dagbaŋ mini di daadambiɛligu tariga . 3 1.2 Muɣisigu din ʒi vihigu ŋɔ na. 3 1.3 Vihigu nianima. 4 1.4 Vihigu bɔhisi. 4 1.5 Vihigu sodoligu. 5 1.6 Vihigu yɛlimuɣisira . 6 1.7 Vihigu daanfaani. 6 1.8 Vihigu ni vihi zani luɣi shɛli tariga. 7

SUURI AYI: KUNDIVIHIRA 2.0 Piligu . 8 2.1 Chihibu Gur-zuliyanima ni. 8 2.2 Chihibu Kwa-zuliyanima ni. 10 2.3 Chihibu zuliya shɛŋa dabam ni. 11

SUURI ATA: VIHIGU SODOLIGU 3.0 Piligu . 13 3.1 Sodoligu . 13 3.2 Vihigu daadambiɛligu tariga. 14 3.3 Daadambiɛligu piibu soya . 14 3.4 Vihigu ni vihi luɣ’ shɛli. 15 3.5 Vihigu nɛma . 15 3.5.1 Buku mini Alikalimi. 15 3.5.2 Bɔhisi . 16 3.5.3 Alizama dibu. 16

SUURI ANAHI: BACHIBURA ŊAN SƆŊDI KA TI CHIHIRI YƐLTƆƔA MINI BACHIŊDA ŊAN CHIHIRA 4.0 Piligu. 17 4.1 Dagbani yɛltɔɣa biɛhigu . 18 4.2 Bachibura ŋan sɔŋdi ka ti chihiri yɛltɔɣa Dagbani. 19 4.2.1 “Ku” ni chihiri yɛltɔɣa sham Dagbani ni. 20 4.2.2 “Bi” ni chihiri yɛltɔɣa sham Dagbani ni. 21 4.2.3 “Di” din chihiri yɛltɔɣa. 23 4.3 “Pa” din chihira. 25 4.4 “Ka” din kpaŋsira. 26 4.5 “Pa” mini “ka” zaŋ gabi taba. 27 4.6 Bachiniŋda ŋan chihihra. 28 4.6.1 Ka/be. 29 4.6.2 Mali/ka. 30 4.6.3 Je/bɔri. 31 4.6.4 Mi/ʒi. 32 4.6.5 Nyɛla/pala. 33 4.7 Bachiniŋda ŋan chihiri mini bachibura. 35 4.8 Chihibu mini sintaks ni simantiks. 36 4.9 Yɛltɔɣimuni bee yɛltɔɣili yaɣili chihibu. 39

SUURI ANU: VIHIGU KOLIVAAI MINI NAABU 5.0 Piligu. 41 5.1 Tuma ŋɔ yɛligbahira. 41 5.2 N tɛha zaŋ kpa tuma ŋɔ polo. 42 5.3 N ni mali shɛli n-tiri zamaatu . 42 5.4 Kolivaai . 43 5.5 Naabu . 44 Kundivihira. 45

SUURI YINI[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

1.0 Piligu[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Zuliya yɛltͻŋa zooya pam dunia ŋͻ puuni ka zuliyanima mali li n-tiri ka deeri lahibali bɛ biɛhigu puuni. Lala zuliya yɛltͻŋa ŋͻ nyɛla din sͻŋdi ti ka ti wͻligiri ka baŋdi taba zuliya ni nyɛ shɛli, ni ti ni yi bͻba shɛŋana dunia yaaŋa zuŋu. Dabgani nyɛla “South Western Oti-Volta Central Gur” Zuliyanima la puuni yini Bendor-Samuel (1989). Bͻbi shɛŋa bɛ ni tͻŋisiri Dagbani Ghana nyɛla Tamale ni di tiŋkpan’ kͻŋila ni Naya bͻbili mini di tiŋkpan’ kͻŋila. Dagbani nyɛla bɛ ni tͻŋisiri shɛli balibu buta: Tomosili, bɛ tͻŋisiri li la Dagbaŋ wulinluhili bͻbili, Tamale mini di tiŋkpansi, Nayahili mi nyɛla bɛ ni tͻŋisiri shɛli Dabgaŋ wulimpuhili, Naya bͻbili m-bala, ka din pahi mi nyɛla Nanunli, Bimbila bͻbili ka bɛ tͻŋisiri li. Dagbani yɛltͻŋa mi nyɛla din doli “SVO”, bachikpani, bachiniŋdili ni niŋsimdeera Issah (2011). Vihigu ŋɔ yɛlli kam yɛn jɛndila Tomosili, dama vihigu ŋͻ lana nyɛla ŋun yi Tamale yaŋili na ka lahi nyɛ ŋun tͻŋisiri Tomosili yaha. Zuliya yɛltͻŋa kam nyɛla din pu n-doya kamani fͻnɛtiks, fͻnoloji, mͻfoloji, sintaks nti pahi simantiks. Pubu ŋͻ bali yini kam tͻm mali la piribu, ka di zaŋiyini kam sͻŋdi zuliya maanima bɛ yɛltͻŋa polo. N tuma ŋͻ yɛn jɛndila sintaks pubu bali shɛli ti ni booni chihibu la, ka lahi vihi chihibu mini sintaks ni simantiks ni kpini taba shɛm. Abels mini Muringu (2007) wuhiya ni chihibu nyɛla bin’ shɛli din be Dunia ŋɔ zuliya yɛltɔŋa kam puuni; ni dimbɔŋɔ wuhimi, ni zuliya kam mali la so’ shɛli bee so’ shɛŋa, bee ka bɛ laŋim so’ bɔbigu din ni sɔŋ ba ka bɛ tooi chihi yɛligu. Di sͻŋdimi n-chɛri ka nira zaŋisiri bee n-chihiri yɛligu noli. Dimbͻŋͻ nyɛla din be zuliya kam yɛltͻŋa puuni ka bɛ vihiri di zuŋu ka sͻŋdi n-yɛligiri bɛ yɛltͻŋa maa pebu. Ti yi yuli zuliya yɛltͻŋanima maa, bɛ malila so’ shɛŋa bɛ ni doli n-chihiri yɛligu, Kamani kambonsi, bɛ mali tooni biɛlinli “n” ka di sͻŋdi ba ka bɛ chihiri yɛligu. Shɛhira, 1. a. “ɔ n-ti ha”, (Boadi 2010:14). b. O bi gbɛri kpe Essien (1985) wuhiya ni Ibibionima gba mali tooni biɛlima ka ŋa sͻŋdi ba ka bɛ chihiri yɛltͻŋa; kamani “ku”, shɛhira, 2. a. “Ka”, chama, b. “Kuka”, di chaŋ. c. “Di” kamina, d. “Kudi”. e. Di kana Tuma ŋɔ: Dagbani yɛltͻŋa chihibu nyɛla din yɛn vihi ti bachiniŋda shɛŋa ti ni mali chihiri bachiniŋda la, n-nyaa wula ka di mini sintaks ni simantiks lee kpini taba, ka lahi vihi n-nya ti bachibura la “ku, bi ni di,” ŋan dooni bachiniŋda tooni la ni tumdi tuma shɛm ti yi yɛn chihi yɛligu? Wula ka di mini bachiniŋda shɛŋa ŋan chihiri maa leei kpini taba? Ni di mini sintaks ni simantiks ni kpini taba shɛm. N yɛn pula tuma ŋɔ suuri anu zuɣu. Suuri yini yɛn jɛndila lahabali tuuli, yɛlimuɣisirili maa ni nyɛ shɛli, vihigu nianima, vihigu bͻhisi, vihigu daanfaani, vihigu yɛlimuŋisira, vihigu ni yɛn vihi n-zani shɛli, ni di ni ŋmaai n-saɣisi shɛm tariga. Suuri ayi puuni n ni wuhi kundi shɛŋa n ni daa zaŋ lihi ka di sɔŋ ma ka n-tum tuma ŋͻ. Suuri ata mi yɛn wuhila vihigu ŋͻ sodoligu: soya kamani vihigu daadambiɛligu gahimbu ni vihigu nɛma kamani kpahimbu, bͻhisi, bukunima mini alikalimi nti pahi alizama dibu. Suuri anahi ni mi, n ni kahigi bachibura ŋan sɔŋdi ti ka ti chihiri yɛltɔɣa Dagbani ni mini bachiniŋda ŋan chihira, “pa” din chihira, "ka“ din kpaŋsira ni “pa” mini “ka” zaŋ gabi taba. N ni lahi wuhi bachiniŋda ŋan chihiri mini bachibura ni kpini taba shɛm. Di puuni ka n yɛn kahigi chihibu mini Dagbani sintaks mini simantiks ni kpini taba shɛm ni chihibu din jɛndi yɛltɔɣ’ muni bee yɛltɔɣili yaɣili. Suuri anu mi yɛn nyɛla kolivaai mini naabu.

1.1 Dagbaŋ mini di daadambiɛligu tariga[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Dagbaŋ bela “Ghana” Tudu polo ŋᴐ, dina n-nyԑ “Northern Region”. Amaa pa Dagbamba kᴐŋko m-be Dagbaŋ. Zuliya shԑba bani mini Dagbamba be “Northern Region” n-nyԑ Zabaŋisi, ŋmampurisi, Nanumba nti pahi Kpunkpaamba. Zuliya shԑba n ni kali ŋᴐ zaa mini Dagbamba malila tintarisi. Amaa zuliya shԑba beni ka bԑ mini Dagbamba n-laŋim n-ӡi Dagbaŋ. Zuliya kamani Cheemba, Chekᴐhi, ni Kpunkpaamba. Dagbamba n-nyԑ zuliya shԑba ban galisi n-nyaŋ zuliya shԑba ban be “Northern Region” maa zaa. Ti Ghana daadam biԑlim kalinli tuma yilinima wuhiya ni Dagbaŋ daadam biԑlim galisim paai kamani tuhituhili ni tuhikᴐbishiyi ni pihinu ni anahi ni kᴐbishinahi ni pisopᴐin ni ayobu (1,254,476) laasabu. Amaa Dagbamba kalinli nyԑla kamani tuhutuhili ni tuhi kᴐbisi yᴐbu ni pihinu ni ata laasabu (1,060,053): “Ghana demographic profile 2013” “Northern Region” pirila yaŋa pishi ni ayobu, ka Dagbaŋ su yaŋa pia ni ata. Amaa Dagbamaba sula yaŋa pia. Lala yaŋa ŋᴐ n-nyԑ Tamali, Toliŋ, Kumbuŋ, Gushԑŋu, Savulugu/Naantᴐŋ, Naya, Zabizuŋu,Kariga,Mion nti pahi Saŋinarigu Tamali n-nyɛ ”Northern Region” tinzuŋu ka Naya mi nyԑ Dagbamba kali yili. Dinzuŋu, Dagbamba zaa Nazuŋu nyԑla Yaan naa ka o ӡi Naya. Dagbani yɛltɔŋa malila balibu buta, dina n-nyԑ, Tomosili mini Nayahili ni Nanunli. Tomo polo nima yԑrila Tomosili ka Naya polo nima mi yԑri Nayahili. Nanunli mi nyɛla bɛ ni yɛri shɛli Nanuŋ, Bimbila mini di tiŋkpansi.

1.2 Muɣisigu din ʒi vihigu ŋɔ na[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Yɛltɔɣa chihibu nyɛla bin’ shɛli baŋdiba ni saŋi n-ti ni di be zuliya yɛltͻŋa kam puuni, Olawsky (1999), Adam (2010), Issah (2012). Dagbani yɛltͻŋa puuni,ti mali bachiniŋda shɛŋa ka ŋa chihiri bachiniŋda bali shaŋa noli yɛltͻŋa ni, “mali-ka”, “mi-ʒi”, “bͻri-je”, “be-ka”, “nyɛla-pala”. Ka naanyi che tooni biɛlima “bachibura” “bi”, “ku”, “di” Olawsky (1999), Adam (2010), Issah (2012). Ka ŋa gba chihiri yɛltͻŋa bali shɛŋa. Dimbͻŋͻ wuhiya ni yɛltͻŋa chihibu nyɛla din nyɛ daantalikpeeni zuliya yɛltͻŋa ni ka Dagbani gba nuu pala din yi di puuni. Dimini chihibu kuli be Dagbani yɛltͻŋa puuni ŋͻ maa zaa yoli, niriba dii na bi yina n niŋ vihigu n-jɛndi li Dagbani puuni. N yɛligu ŋͻ mi bi wuhi ni niriba bi niŋ vihigu zaŋ jɛndi chihibu, dama Olawsky (1999), Adam (2010), ni Issah (2012) ko ka n nya n vihigu puuni ka bɛ na mini niŋ vihigu zaŋ jɛndi chihibu. Tͻ amaa bɛ vihigu maa dii bi kpe puuni pam. Yɛltͻŋa chihibu dii bi nya vihigu pam ŋͻ nyɛla muŋisigu zaŋa karili. Di zuŋu n-che ka n yina ni n niŋ vihigu ŋͻ n nya Dagbamba ni mali bachiniŋda shɛŋa mini bachibura n-chihiri yɛltͻŋa noli, ni lala bachibura ŋͻ mini Dagbani sintaks mini simantiks ni kpini taba shɛm yɛltͻŋa puuni. Kamani, “Abu sa ku bua” nyɛla yɛligu, ka ti ni tooi chihi lala yɛligu ŋͻ. “Abu sa bi ku bua”, “bi” ŋͻ n-nyɛ biɛlim shɛli din chihi yɛligu maa. Ka di mi nyɛla din chihiri niŋsin dim pa nyɛvuya ni. 1.3 Vihigu nianima N tuma ŋɔ nianinima nyɛla din yɛn sɔŋ n-kahigi, 1) Dagbamba ni chihiri yɛligu noli shɛm. 2) Chihibu soya din be Dagbani ni. 3) Chihibu soya ŋɔ mini sintaks ni simantiks ni kpini taba shɛm. 4) Chihibu soya balibu ŋɔ ni tooi laŋim taba. 1.4 Vihigu bɔhisi Tuuni kam nyɛla din tumdi n-doli di daliri. Vihigu ŋͻ yɛlikpani chaŋmi n-ti jɛndi: “Dagbani yɛltͻŋa chihibu”. Pͻi ka vihigu ŋͻ mi nia pali, di tuya ni bͻhisi m-beni ka labisibu zaŋ ti bͻhisi ŋͻ n-yɛn nyɛ din yɛn sͻŋ ka tuma maa tum viɛnyɛla. Di zuŋu tuma ŋͻ pala din ni niŋ dede di yi bi tooi labisi bͻhisi ŋan do gbunni ŋͻ. 1. Bo n-leei nyɛ yɛltͻŋa chihibu Dagbani ni? 2. So dini ka Dagbani doli n-chihiri yɛligu? 3. Wula ka chihibu soya ŋɔ mini sintaks mini simantiks leei kpini taba? 4. Chihibu soya din be Dagbani ni ŋͻ ni tooi laŋim taba?

1.5 Vihigu sodoligu[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

So’ bɔbigu ka n yɛn doli ka di sɔŋ ma zaŋ kpa vihigu ŋɔ polo. Dinzuŋu vihigu ŋɔ pala ni yɛn zaŋ n ko yɛm n-niŋ shɛli. Dama niriba pun sabi kundinima pam Dagbani puuni ka nyɛla ninvuŋ’ shɛba ban mali yee zaŋ kpa Dagbani bɔhimbu mini di vihisi polo. Piligu, n yɛn gilimi n-laŋisi baŋdiba ni sabi gban’ shԑŋa Dagbani ni ka di nyԑla bԑ sabi li mi ka yihi li ka dunia zaa mi di yԑla. N yɛn karimdi li mi ka yaari bԑ ni zaŋ chihibu n-tum tuma luŋi shaŋa bԑ tuma maa puuni din ni che ka n tuma ŋᴐ ti ku nyԑ tuun gbariŋ. N lahi nyԑla ŋun yɛn gahim Dagbani karimbihi ni sabiri bԑ maŋmaŋ bukunima (lahabali nambu) la shԑŋa. N yɛn karimmi ka lahi yaai bԑ ni mali chihibu n-tumdi tuma shԑm lala sabbunima ŋᴐ ni. Di daliri nyԑla karimbihi ŋᴐ nyԑla ban yԑri Dagbani, di zuŋu bԑ mali chihibu n-tumdi tuma bԑ yԑltᴐŋa ni saha shԑli kam. M bi yɛn zani ni, n ni lahi ӡini m maŋmaŋa n-sabi yԑltᴐŋi ŋmahi ka di mali chihibu di puuni ka n zaŋ li m-bᴐhi ninvuŋ’ shԑba ka bɛ yԑri di ni nyԑ shԑm bee di ni tu ni di nyԑ shԑm. shԑŋa mi yɛn nyԑla bᴐhisi din labisibu yԑn bᴐri chihibu belima la puuni shԑŋa. So’ shԑŋa ni kali ŋᴐ maa n-yɛn nyԑ ni yɛn doli shԑŋa n-laŋim vihigu ŋᴐ yԑligbahira. To amaa bᴐhi shԑŋa ni yɛn niŋ m-bᴐhiri maa bi gbaai la karimbihi ko dama karimbanima gba nyԑla ban yɛn labisi bᴐhisi maa shԑŋa.

1.6 Vihigu yɛlimuŋisira[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Tuuni kamani ŋɔ tatabo ku tooi kɔŋ yɛlimuŋisira. Dama pɔi ka nira tum tuma ka di zani di naba ayi zuŋu sheei wɔligu n-yi a ni. Dinzuŋu tuma ŋɔ daa ti yɛn tum n-naai, yɛla din do gbunni ŋɔ daa nyɛla din nyɛ yɛlimuŋisira ni achiika n-ti ma. Tuuli, saha nyɛla din daa nyɛ yɛlimuŋisirili ni achiika. Dama pa vihigu ŋɔ ko n-daa nyɛ ni tumdi tuun’ shɛli. N daa nyɛla ŋun wuhiri karimbihi ka lahi n-niŋdi vihigu ŋɔ gba. Dizuŋu n dda dii bi nya saha viɛnyɛla n-ti tuma ŋɔ. Yaha, kundi shɛŋa ni daa vihiri ka tumdi tuma ŋɔ gba daa nyɛla muŋisigu. Dimi pala kundinima kala Dagbani ni, tɔ amaa chihibu dii pala din nya vihigu dizuŋu kundinima zaŋ n-jɛndi li dii kani. Dimbɔŋɔ nyɛla din daa nyɛ muŋisigu dama kundinima ŋɔ n-yɛn sɔŋ ma ka tuma ŋɔ tum n-chaŋ dede. Ninvuŋishɛba ni daa zaŋ n-tum tuma ŋɔ gba daa nyɛla muŋisigu, dama pa n ni daa bɔri ba saha shɛli kam zaa ka n-daa nyari ba. Dama pa di ko n-nyɛ ban’ gba tuma, bɛ shɛba nyɛla tuntumdiba ka shɛba mi nyɛ karimbihi. Dimbahindi nyaaŋa nyɛla liŋiri, tuuni n-kani saha ŋɔ ka nira yɛn tum li ka bi di liŋiri. Dama n daa da kundinima, ka ӡini sabirintoli gbuni n-sabi, di mi zaa nyɛla din diri liŋiri dama n ka li n nuu ni. Dizuŋu di daa nyɛla muŋisigu zaŋ’ titali n-ti n tuma ŋɔ.

1.7 Vihigu daanfaani[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Dagbankpamba n-nya ka yɛli ni bini din pɔri ka mali anfaani n-nyɛ din galisi. Tuma ŋɔ, hali di yi kuli bi galisi di nyɛla din mali anfaani kamani din do gbunni ŋɔ. Piligu, di daanfaani din ka ŋmali nyɛla din ni sɔŋ n-yɛligi Dagbani girama. Dama zuliya yɛltɔŋa lɛbigibu dolila vihisi din niŋdi zuliya maa puuni. Dizuŋu di yi naai, di nyɛla din yɛn mali anfaani nti Dagbani girama. Yaha, vihigu ŋɔ lahi nyɛla din yɛn nyɛ sɔŋsim n-ti Dagbani karimbanima. Di yɛn sɔŋmi n-neei ka kahigi chihibu n-ti ba ka bɛ wuhiri bɛ karimbihi ka muŋisigu kani. Dama karimbanima kpaŋmaŋa yirila kundi shɛŋa bɛ ni mali n-wuhiri ni na, dizuŋu tuma ŋɔ yi naai viɛnyɛla di nyɛla din yɛn n-sɔŋ karimbanima ka di ka ŋmali. Di yi ti niŋ ka buku mali anfaani n-ti karimbanima, di daanfaani zaŋ nti karimbihi din ku mali kpee. Dizuŋu vihigu ŋɔ yi naai di nyɛla din yɛn mali anfaani n-ti karimbihi, dama di nyɛla din yɛn sɔŋ ba ka bɛ baŋ so’ shɛŋa Dagbani ni doli n-chihiri yɛligu noli. Ka lahi n-sɔŋ ba ka bɛ mali shili viɛnyɛla zaŋ n-kpa bɛ zahimbunima polo. Ban’ doli n nyaaŋa yɛn niŋ vihigu zaŋ n-kpa chihibu polo pala ban’ yɛn di wahala shɛli mani ni daa di, dama bɛ nyɛla ban yɛn tuŋi n ni zali n vuŋ’ ŋmaa ŋɔ maa shɛli ka ku lahi m-pili gbunni. Dizuŋu di nyɛla din yɛn mali anfaani n-ti ban gba yɛn niŋ vihigu ŋɔ tatabo. 1.8 Vihigu maa ni vihi zani shɛli tariga Vihigu ŋɔ nyɛla din niŋ Dagbaŋ n-jɛndi chihibu Dagbani yɛltɔŋa puuni. Ti mi yi yuli Dagbaŋ, Nanuŋ ni ŋmampurugu ti zaa nyɛla ban yɛltɔŋa nyɛ yim. Tɔ amaa vihigu ŋɔ kuli niŋla Dagbaŋ. M bi yɛn kpe Nanuŋ mini ŋmampurugu puuni n-tum tuma ŋɔ.

SUURI AYI[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

KUNDIVIHIRA[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

2.0 Piligu[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Suuri ŋɔ nyɛla din wuhiri kundi shɛŋa n ni vihi ka di sɔŋ ma zaŋ kpa vihigu ŋɔ polo. Vihigu ŋ-ŋɔ pala ninyino ko yɛm ni niŋdi shɛli, dama baŋdiba pam pun yina n-niŋ vihisi zaŋ n-kpa chihibu polo. Yɛlimaŋli yɛra di mini baŋdiba pun niŋ vihisi zaŋ kpa chihibu polo ŋɔ maa zaa yoli, chihibu kundinima dii bi galisi ti shikuriti la puuni. Dimbɔŋɔ mi pala din daa chɔŋisi n koba ni, dama n daa vihila kundi shɛŋa din nyɛ zuliya shɛŋa dabam ka leei kpini n tuma ŋɔ. Dini n-daa che ka n tuma ŋɔ tum n-tam kalinli zuɣu. Suuri ŋɔ nyɛla din pu bunahi zuŋu, 2.0 nyɛla piligu, 2.1 chihibu Gur-zuliyanima ni, 2.2 mi yulila chihibu Kwa-zuliyanima ni ka 2.4 mi gba yuli chihibu Dunia zuliya shɛŋa ni. 2.3 Chihibu zuliya shɛŋa dabam ni Yaŋili ŋɔ n yɛn yulila zuliya shɛŋa din pa Gur bee Kwa. Lala zuliya shɛŋa ni yɛn yuli ŋɔ mi pala zuliya shɛŋa din yɛri bee m-be Ghana, to amaa n ni nya chihibu zuliya shɛli kam ni ka di kpini n tuma ŋɔ nyɛla ni yɛn yɛli shɛli yɛla. Payne (1985) wɔligila chihibu buyi zuŋu siliminsili ni, chihibu din chihiri yɛltɔŋili, o wuhiya ni lala chihibu ŋɔ nyɛla simantiks tuma. Lala ŋɔ nyaaŋa, Payne (1985) lahi piri li mi n-doli 3. a. chihibu maŋli,

b. chihibu din chihiri kɔntifayanima
	c. kɔntifaya shɛŋa din tooi chihira
	d. chihibu din chihiri bachiniŋdipahira
	e. bachiniŋdipahira shɛŋa din tooi chihira.

Baŋda ŋɔ bi tam ka lahi yɛli ni chihibu ni tooi bi chihi yɛltɔŋili zaa, amaa ka di nyɛla yɛltɔŋili maa yaŋili ka di chihira. Lala chihibu ŋɔ, Payne (1986) boli li la “chihibu din bi chihiri yɛltɔŋili zaa”. O bi tam ka yɛli ni chihibu balibu shɛli o ni kali ŋɔ nyɛla din ka zuliya shɛŋa ni, tɔ amaa ni ŋa zaa nyɛla ŋan be siliminsili ni. Laka (1990) yɛliya ni chihibu bali shɛli din yoli Siliminsili ni nyɛla “do” zaŋ n-kpɛhi. Ni bɛ malila lala biɛlinli ŋɔ n-kpɛhiri yɛligu ni ka di sɔŋdi mɔfim shɛŋa din bi taŋiri bachi pubu ka di sɔŋdi li ka di chihiri yɛligu noli. Baŋda ŋɔ wuhiya ni ti yi nya yɛligu ŋɔ, 4. Mary didn’t go. Mary di bi chaŋ. Yɛligu ŋɔ nyɛla din ka muŋisigu ka lahi nyɛla bɛ ni zaŋ “do” n-kpɛhi ka di sɔŋ n-chihi yɛligu maa. Tɔ amaa ti yi ti nya 5. *Mary not go Mary bi chaŋ. Siliminsili puuni yɛligu ŋɔ nyɛla din mali muŋisigu dama di bi pe n-doli siliminsili sintaks. Essien (1985) nyɛla ŋun niŋ vihigu Ibibio ni. O vihigu puuni o wuhiya ni chihibu nyɛla bin titali zuliya ŋɔ puuni dama ni di laŋindila sintaks mini fɔnoloji. Baŋda ŋɔ yɛliya ni Ibibionima malila tooni biɛlima “kû” “mé” ni “dí” ka di tabindi bachiniŋda n-chihira. Wilkindorf (1988) yɛliya ni Nomaade puuni, ni bɛ malila biɛlim gaŋa ka di tumdi chihibu tuma. O wuhiya ni bɛ yi yɛn wuhi zaligu, bɛ zaŋdila lala biɛlinli ŋɔ “tɛ-/-ti-” n-tabili bachizaanili ka di wuhi zaligu. O wuhiya ni lala biɛlinli ŋɔ maa nyɛla din ӡiri yee, ka lala yee ŋɔ nyɛla din lura. Baŋda ŋɔ bi tam ka yɛli ni bachizaana din be Nomaade puuni nyɛla dibaata, a-, tɔ- ni nɔ- ka di zaa nyɛla din ni tooi deei chihibu biɛlinli ŋɔ maa, “atɛ, tɔtɛ ni nɔtɛ”. Baŋdiba ŋɔ zaa ni yɛli yɛltɔŋa shɛŋa zaŋ kpa chihibu polo ŋɔ nyɛla din kpini n tuma ŋɔ ka sɔŋ ma zaŋ kpa vihigu maa polo. SUURI ATA

VIHIGU SODOLIGU

3.0 Piligu

So’ bɔbigu ka n yɛn doli ka di sɔŋ ma zaŋ n-kpa vihigu ŋɔ polo. Dizuŋu vihigu ŋɔ pala n ni yɛn zaŋ n ko yɛm n-niŋ shɛli. Dama niriba pun sabi kundi nima pam Dagbani puuni ka nyɛla ninvuŋi shɛba ban mali yee zaŋ kpa Dagbani bɔhimbu mini di vihisi polo. Suuri ŋᴐ yԑn pula buyopᴐin zuŋu, 3.0 yԑn nyԑla piligu, ka 3.1 mi nyԑ so’ dolilgu, 3.2 yԑn wuhila vihigu daadam biԑligu tariga, ka 3.3 mi kahigi Dagbaŋ mini di daadam biԑlim ni nyԑ shԑli, 3.4 ni wuhi daadam biԑligu piibu soya ka 3.5 mi wuhi vihigu ŋᴐ ni vihi luŋi shԑli, ni daliri shԑli din che ka vihigu maa vihi ni. Din yԑn bahindi maa 3.6, yԑn wuhila neen’ shԑŋa n ni daa zaŋ ka di sɔŋ ma zaŋ kpa tuma ŋᴐ polo. 3.1 Sodoligu Pa so’ yini ka n daa zaŋ ka di soŋ ma ka vihigu ŋᴐ niŋ. Vihigu ŋ-ŋɔ simdi ka nira yԑn niŋ li ka bola so’ suma din ni sᴐŋ ka vihigu maa ku niŋ chᴐŋiŋgu. Piligu, n daa gilimi n-laŋisi baŋdiba ni sabi gban’ shԑŋa Dagbani ni ka di nyԑla bԑ sabi li ka yihi li ka baŋdiba pam mi di yԑla. N daa yi karimdi li mi ka yaari bԑ ni zaŋ chihibu n-tum tuma luŋi shaŋa bԑ tuma maa puuni din ni che ka n tuma ŋᴐ ti ku nyԑ tuun gbariŋ. N daa lahi nyԑla ŋun gahim Dagbani karimbihi ni sabiri bԑ maŋmaŋ bukunima (Lahabali nambu) la shԑŋa. N daa karim la lala bukunima ŋɔ, ka lahi yaai bԑ ni mali chihibu n-tumdi tuma shԑm lala sabbunima ŋᴐ ni. Di daliri daa nyԑla karimbihi ŋᴐ nyԑla ban yԑri Dagbani, di zuŋu bԑ mali chihibu n-tumdi tuma bԑ yԑltᴐŋa ni shԑli ni shɛli ni. N daa bi zani ni ka daa lahi ӡini m maŋmaŋa n-sabi yԑltᴐŋa ka di mali chihibu di puuni ka n zaŋ li m-bᴐhi ninvuŋ’ shԑba ka yԑri di ni nyԑ shԑm bee di ni tu ni di nyԑ shԑm. Shɛŋa mi daa nyɛla yɛltɔɣa ka n ti b aka yɛli ban i bɛ chihimi li. So’ shԑŋa ni kali ŋᴐ maa n-daa nyԑ ni doli shԑŋa n-laŋim vihigu ŋᴐ yԑligbahira. To amaa bᴐhi shԑŋa ni daa niŋ m-bᴐhiri maa daa bi gbaai la karimbihi ko dama karimbanima gba daa nyԑla ban labisi bᴐhisi maa shԑŋa. 3.2 Vihigu daadambiɛligu tariga Vihigu ŋᴐ tatabo ku tooi n-niŋ ka di pala ninvuŋi shԑba m-be tooni n-yɛn sɔŋ ni lahabali shɛli tin i bɔri maa. Di zuŋu, pᴐi ka vihigu ŋᴐ ti niŋ tabata di tu ka ti mila daadambiԑligu kalinli ban yԑn beni ka vihigu ŋᴐ chaŋ nti jԑndi ba. Lala ŋᴐ zuŋu, n vihigu ŋɔ yaa zaa yԑn chaŋmi nti jԑndi Dagbaŋ. 3.3 Daadambiɛligu piibu soya Dagbaŋ nyɛla din galisi pam, ka ti zaa nyɛla ban yɛri Dagbani. Ti zaa nyɛla ban mi di ni tu ni ti pii ti bachinima shɛm ka di sɔŋ ti ka ti chihi yɛligu Dagbani puuni hali ŋun yɛri maa yi nyɛla ninvuŋi so ŋun bɔhim Dagbani. Dagbaŋ mini di niriba galisim ŋɔ zuŋu daa chemi ka m bi tooi gili Dagbaŋ zaa bee ka m bi zaŋ Dagbaŋ zaa n-tum tuma ŋɔ. Lala ŋɔ zuŋu, Tomo polo ŋɔnima ka n daa zaŋ n-niŋ vihigu maa. Dini n-nyɛ Tamale, Kumbuŋ, Toliŋ, Savelugu ni Saŋinarigu bɔba ŋɔ. Dimini n ni kali bɔbi shɛŋa ŋɔ zaa maa bela Tomo yaŋili ŋɔ maa zaa yoli, n daa naan ku tooi gili lala bɔba maa zaa. Dinzuŋu n daa zanila Tamale tariga, Tamale ŋɔ puuni, Malshegu ka n daa pii, n-yuli gahim ninvuŋishɛba ka bɛ sɔŋ ma ka vihigu ŋɔ vihi viɛnyɛla. Pa niriba ŋɔ baŋsim zuŋu ka n daa pii bɛ shɛba, tɔ amaa bɛ ni nyɛ ninvuŋi shɛba ban yɛri Dagbani la zuŋu. Dizuŋu bɔhi’ shɛŋa ni daa zaŋ m-bɔhiri ba maa daa nyɛla bɛ ni labisi shɛŋa viɛnyɛla ka di sɔŋ ma pam.

3.4 Vihigu ni vihi luɣ’ shɛli Vihigu ŋɔ daa simdi ka di niŋla Dagbaŋ zaa amaa di daa pala din ni tooi niŋ. Dama pa tiŋ bila n-nyɛ Dagbaŋ, di yi daa niŋ ka di ӡia ni vihigu ŋɔ niŋmi Dagbaŋ zaa saha daa naan ku saŋi ma. Dinzuŋu Malshegu ka n daa niŋ vihigu maa ka di daliri nyɛla Dagbani ka bɛ yɛri tiŋ maa ni. Tomosili ka n daa lahi pii ni n zaŋ n-tum tuma ŋɔ, Malshegunima mi nyɛla ban yɛri Tomosili. N daa naan ku tooi n gili Dagbaŋ zaa ni n niŋ vihigu ŋɔ dama n daa ka yiko din ni che ka n tooi gili lala. Tɔ amaa di zaa yoli, vihigu ŋɔ nyɛla din yɛn mali anfaani n-ti Dagbaŋ zaa. Dinzuŋu pa di ni niŋ luɣ’ shɛli ŋɔnima ko n-yɛn di di daanfaani amaa Dagbaŋ zaa. 3.5 Vihigu nɛma Tuma ŋɔ daa pala tuun’ shɛli ni yɛn tum ka di pala neen shɛŋa ka n yɛn zaŋ ka di sɔŋ ma ka n tum tuma maa. Dama tuma ŋɔ tatabo pala din yɛn tooi tum ni nu’ kuma. Lala zuŋu, nɛma din do gbunni ŋɔ n-daa nyɛ ni zaŋ shɛli ka di sɔŋ ma zaŋ kpa n yɛli gbahira polo. 1. Buku mini Alikalimi 2. Bɔhisi 3. Alizama dibu 3.5.1 Buku mini alikalimi Vihigu bee bɔhimbu kam puuni, bukunima mini alikaliminima nyɛla din kpa talahi pam ka di kalinsi nyɛla din yɛn nyɛ muŋisigu zaŋi titali n-ti ŋun niŋdi vihigu bee ŋun bɔhindi maa. Lala ŋɔ zuŋu n daa yi karim buku kam n-gbaai yɛli shɛli n sabiri li mi n-niŋ buku ni, din ni che ka n-ti bɔri li dahinshli kam ka ni nya li. Pa n karimbu shee ko, m mini so daa yi di alizama, yɛli shɛŋa ni yɛn gbahi maa zaa nyɛla n ni yɛn sabi shɛli. Dinzuŋu bukunima mini alikaliminima daa nyɛla neen shɛŋa n ni daa zaŋ tum tuma ka di sɔŋ ma pam. 3.5.2 Bɔhisi Bɔhisi daa nyɛla din sɔŋ ma pam zaŋ kpa tuma ŋɔ yɛligbahira polo, dama n daa niŋla bɔhisi ŋɔ niŋ gbana puuni. Lala bɔhisi ŋɔ daa nyɛla ni zaŋ shɛli m-bɔhi niriba. Bɔhisi ŋɔ zaa daa yi chanimi ti jɛndi n vihigu ŋɔ. N daa yi karindi li mi tiri ban ku tooi karim ka bɛ labisiri bɔhisi maa. Ban mi daa nyɛ ban ni tooi karim maa mi ka n pii n-ti ba ka bɛ karim ka labisi lala bɔhisi maa. Lala ŋɔ daa che ka n nya n tuma maa ninneesim viɛnyɛla, dama niriba pam haŋkaya daa nyɛla n ni deei shɛli ka di niŋ ma tuŋ pam. 3.5.3 Alizama dibu N daa nyɛla ŋun niŋdi vihigu ŋɔ saha shɛli ni daa niŋdi n wuhibu Tamale College of Education. Lala ŋɔ zuŋu daa chemi ka n mini karimbihi maa tooi diri alizama. N daa yi diri ba la alizama zaŋ kpa Dagbamba ni chihiri yɛligu shɛm polo. Karimbi’ shɛba ni daa yi diri alizama ŋɔ tiri maa daa nyɛla bi’ shɛba ban tɔŋisiri Tomosili, dinzuŋu bɛ yɛltɔŋa bee alizama daa nyɛla din kpini n tuma ŋɔ ka lahi neeri di nini n-tiri ma.

SUURI ANAHI[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Bachibura ŋan sɔŋdi ka ti chihiri yɛltɔɣa Dagbani ni mini Bachiniŋda ŋan chihira[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

4.0 Piligu[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Chihibu balibu pala bali yini ko Dagbani yɛltɔŋa puuni. Chihibu nyɛla din mali payapaya n-doli zuliya shɛli puuni di ni be maa. Dagbani yɛltɔŋa pala din yi di ko ka che yɛligu ŋɔ. Dama baŋdiba ban daŋ tooni n-niŋ vihisi zaŋ jɛndi chihibu pun nyɛla ban yɛli di yɛla. Suuri ŋᴐ nyɛla tuma ŋɔ nyaɣili, dama di puuni ka n yԑn wuhi n vihigu ŋᴐ ni vihi n-gbahi yԑlishɛŋa. Piligu n ni wuhi Dagbani yԑltᴐŋili biԑhigu ni nyԑ shԑli dama di nyԑla din ni sᴐŋ ti ka ti baŋ di ni tu ni biԑlim chihira maa doni shԑli. Suurili ŋɔ ni pu’ shɛm m-bɔŋɔ. 4.1 Dagbani yɛltɔŋa biɛhigu 4.2 Bachibura ŋan sɔŋdi ka ti chihiri yɛltɔɣa Dagbani ni 4.3 “Pa” din chihira 4.4 “Ka” din kpaŋsira 4.5 “Pa” mini “ka” zaŋ n-gabi taba 4.6 Bachiniŋda ŋan chihira 4.7 Bachiniŋda ŋan chihira mini bachibura 4.8 Chihibu mini sintaks ni simantiks 4.9 Chihibu din jɛndi yɛltɔɣ’ muni bee yɛltɔɣili yaɣili

4.1. Dagbani yɛltɔŋa biɛhigu Dagbani yɛltɔŋa biɛhigu nyɛla S.V.O. i.e bachikpani, bachiniŋdili ni niŋsimdeera. Dinzuŋu ti yi kpuŋi Dagbani yɛltɔŋili di nyɛla din yɛn mali biɛhigu ŋɔ maa. Lala ŋɔ n-nyɛ Dagbamba ni doli so’ shɛli m-piɛri bɛ bachinima n-namdi yɛltɔɣa. Shɛhira

6. a) O ku kparibua (Mohammed 2012:14)
S V O
b) O di saɣim
S V C
c)	Ti Chaŋya.
V O 

Ti yi yuli shɛhira din do zuŋusaa ŋɔ maa, 6a) wuhiri ti mi ni di ni tooi n-niŋ ka niŋsimdeeri be yɛltɔŋili ni, ka 6b) mi wuhi ti ni shɛli ni kɔmplimɛnti ni tooi beni m-pahi bachikpani mini bachiniŋdili zuŋu, 6c) mi puuni, bachiniŋdili mini bachikpani m-beni, ka niŋsimdeera bee kɔmplimɛnti lee kani. Dimbɔŋɔ maa wuhiri ti mi ni di yi ti niŋ ka yɛltɔɣili bi doli soli ŋɔ (S.V.O), tɔ lala yɛltɔɣili maa pala din yɛn lu n-zahim Dagbani girama. 7. a. Yakubu bu bia. b. *Bia Yakubu bu

c. *Bu Yakubu bia.

Lala ŋɔ zuɣu, di wuhirimi ni SVO shɛli yɛla ti ni yɛli ŋɔ yi ti taɣi yɛltɔɣili ni, yɛltɔɣili maa ku lahi lu n-zahim Baŋdiba shɛm pun nyɛla ban yina niŋ vihisi zaŋ kpa Dagbani yɛltɔŋa biɛhigu polo. Bɛ mi zaa nyɛla ban saɣi n-ti ni Dagbani yɛltɔɣa nyɛla (S V O), Wilson (1972), Olawsky (1999), Issah (2008) ni Adam (2012). Issah (2008) ŋun wuhiya gba ni Dagbani yɛltɔŋa kuli nyɛla S.V.O ŋɔ maa, o yɛliya ni Dagbani yɛltɔŋa pam nyɛla din doli lala biɛhigu ŋɔ maa. Lala S.V.O ŋɔ n-nyɛ bachikpani, bachiniŋdili ni niŋsimdeera. Baŋdi ŋɔ zaŋla shɛhira ŋɔ n-kahigi o yɛltɔŋa maa:

8. a) Abu da buku.

b)*buku Abu da. c)*da Abu buku

	 Issah (2008:1)

Baŋda ŋɔ wuhiya ni (8a) nyɛla din doli soli dama di dolila Dagbani yɛltɔŋa biɛhigu S.V.O, tɔ amaa (8b) mini (8c) pala din pe n-doli S.V.O maa ka lala ŋɔ zuŋu che ka yɛltɔŋa maa bi doli soli. Lala ŋɔ zuŋu, di wuhiya ni ti yi ti birigi lala zaligu maa, yɛltɔŋ’ shɛli ti ni yɛn yɛli maa ku mali gbunni. Adam (2012) yɛliya ni yɛltɔŋili nyɛla ti zaŋ bachinima m-pe taba ka di mali (bachikpani), bachiniŋdili ni/bee (niŋsimdeera). O lahi wuhi ni yɛltɔŋili pebu ŋɔ wuhimi ni ti yɛltɔŋa biɛhigu nyɛla S.V.O. Ni di gbunni nyɛla bachikpani n-daŋdina ka bachiniŋdili doli ka naanyi che niŋsimdeera:

9. a. Adam di saŋim
b. A ku chaŋ daa?
Adam (2012:68)

4.2 Bachibura ŋan sɔŋdi chihiri yɛltɔɣa Dagbani ni Ti yi yuli Dagbani yɛltɔŋa puuni, bachiniŋda mini bachibura n-sɔŋdi ti chihiri yɛltɔɣa. Bachibura maa nyɛla dibaata, “ku”, “bi” ni “di”, di mi zaa doonila bachiniŋdili tooni. Dimbɔŋɔ nyɛla din be Safaliba mini Dagaare ni, Schaefer mini Schaefer (2004), Saanchi (2004) Di dooshee ŋɔ pala din taɣira yɛltɔɣa ni, dama di yi taɣi gbunni shɛli yɛltɔɣili maa ni ʒiri maa ni taɣi.

4.2.1 “Ku” ni chihiri yɛltɔɣa shɛm Dagbani ni 

Dagbani yɛltɔɣa puuni, ‘ku’ nyɛla din nyɛ biɛlim gahindili zaŋ kpa chihibu polo. Di nyɛla biɛlim shɛli din chihiri niŋsim din na yɛn niŋ. Bachibura maa zaa nyɛla din mali di ni chihiri yɛltɔɣ’ shɛŋa. Biɛlim shɛli ti ni mali n-wuhiri ni niŋsim na yɛn niŋmi n-nyɛ “ni”. Di mi kanimina ka tiri bachiniŋda yɛltɔɣa puuni. Dinzuɣu di yi ti niŋ ka ti yɛn chihi niŋsim din nyɛ din na yɛn niŋ, din ŋuna ti zaŋdila ‘ku’ na nti sɔŋ ‘ni’ la dooshee maa. Di mi yi doni n-naai, di niŋsim maa na kuli yɛn nyɛla niŋsim shɛli din na yɛn niŋ. 10. a. A ni Su kom b. A ku Su kom c. N ni bu Tia d. N ku bu Tia e. Tia ni nyu kom Ti yi yuli zuɣusaa maa, ti ni nya ka ‘ku’ chihiri niŋsim din na bi niŋ. Di mi nyɛla din dooni bachiniŋdili maa tooni. Dimbɔŋɔ wuhiri ti mi ni di ku tooi niŋ ka “ku” ŋɔ bi doni bachiniŋdili maa tooni ka yɛligu maa tooi mali gbunni. 11. a. Sana sa ku chaŋ daa

b. *m ba ku ni kuna
c. *Nindow chaŋ ku daa
d. *Ku Yakubu chaŋ shikuru
Di yi ti niŋ ka ti taɣi “ku” ŋɔ dooshee ka di bi doni bachiniŋdili maa tooni, yɛligu maa yɛm ku lahi pali. Ti mi yi lahi che ka di mini “ni” din wuhiri niŋsim din yɛn niŋ nyɛvuya ni la laɣim taba yɛltɔɣili ni di yɛm lahi pala din yɛn pali. Lala maa zuɣu ka (11b) din be zuɣusaa ŋɔ yɛligu maa bi pali maa.

Saha shɛli kam ku ŋɔ dooshee kuli nyɛla bachiniŋdili maa tooni. Lala ŋɔ zuɣu, “ku” ŋɔ dooshee yi taɣimi bee biɛlim shɛli n-kpe di mini bachiniŋdili maa sunsuuni, yɛm shɛli ti ni bɔri yɛligu maa ni maa ku pali. Tɔ amaa Adam (2010) ni wuhi shɛm la, “ku” nyɛla din chihira ka lahi wuhiri niŋsim din na nyɛ nyɛvuya ni bee niŋsim din na yɛn niŋ. 4.2.2 “Bi” ni chihiri Dagbani yɛltɔɣa shɛm M pun yɛli ni Dagbani zaŋdila “ku” ka di chihiri niŋsim din na yɛn niŋ, ka din na niŋdi mini din pun niŋ mi wula ka ti leei chihiri li? Bɔhigu ŋɔ labisibu nyɛla “bi”, dina ka Dagbamba mali n-chihiri niŋsim din pun niŋ bee din na yɛn niŋ ni din na niŋda Adam (2010), Issah (2012). Lala bachiburili ŋɔ mi gba dooshee nyɛla bachiniŋdili maa tooni. Di mini Dagaare “ba” la tuma nyɛla zaɣi yini yɛltɔɣili puuni. 12. a. Yakubu chaŋ daa

b. Yakubu bi chaŋ daa
c. M ma duɣirila daam
d. M ma bi duɣiri daam
e. Nasara chaŋya
f. *Nasara bi chaŋya.
g. Nasara bi chaŋ

Ti yi yuli zuɣusaa ŋɔ, 12a) niŋsim maa nyɛla niŋsim shɛli din na kuli yoli niŋ, ka “bi” mi n-nyɛ biɛlim shɛli din kpe n-doni bachikpani maa mini bachiniŋdili maa sunsuuni n-chihi yɛltɔɣili maa. Ti yi lihi, 12c) mi wuhirila niŋsim din na niŋda, “bi” mi n-lahi nyɛ biɛlim shɛli din chihiri lala yɛltɔɣa Dagbani puuni. Din pahi nyɛla 12e) puuni mi, ti nyaya ka –ya pahi bachiniŋdili maa zuɣu n-wuhi ni niŋsim maa pun niŋ n-gari. Niŋsim shɛŋa din pun niŋ n-gari gba “bi” ka Dagbani mali chihiri li. Tɔ amaa ti nyaya ka 12f) pala din doli Dagbani girama, dama –ya mini “bi” pala din laɣindi taba yɛltɔɣa ni. Lala ŋɔ zuɣu n-che ka 12g) din doli soli maa. Issah (2012) wuhiya ni di doonila bachikpani mini bachiniŋdili sunsuuni yɛltɔɣa ni. 13. a) Mburidiba da bukunima maa b) Mburidiba bi da bukunima maa

Issah (2012:4) 

Di dooshee yɛltɔɣili maa puuni mi nyɛla din kpa talahi pam dama di yi ti niŋ ka “bi” ŋɔ bi doni di ni tu ni di doni luɣ’ shɛli, din ŋuna yɛltɔɣa maa yɛm bi yɛn pali. 14. a) Musah bi da bukunima maa b) *Bi Nasara chaŋ. c) *M ma duɣiri daam bi d) *Yakubu chaŋ bi daa. Zuɣusaa lahibal’ shɛŋa din doya ŋɔ maa puuni, “bi” nyɛla din bi doni luɣ’ shɛli di ni tu ni di doni. Gbaai yihila 14a) ni ko ka “bi” doni di ni tu ni di doni shɛli. Lala ŋɔ zuɣu n-che ka lala yɛltɔɣa (14b)-(14d) zaa shɛli bi doli Dagbani girama. Karimu (2006) ŋun nyaya ka “bi” wuhirila niŋsim kalinsi. O wuhiya ni ti yi nya yɛligu ŋɔ, 15. a) O bi chaŋ shikuru Karimu (2006:36) Di wuhirimi ni niŋsim maa kani. Tɔ amaa mani bi nya li lala, dama niŋsim maa beni amaa yɛligu maa lahi pala yɛlimaŋli bee niŋsim maa bi pali. 4.2.3 “Di” din chihira Di ku tooi niŋ ka n yɛli “di” ni chihiri shɛm Dagbani ni ka bi yɛli yɛltɔɣa balibu ni nyɛ shɛli Dagbani ni. Dama “di” nyɛla din chihiri Dagbani yɛltɔɣa bali yini ko. Dagbani yɛltɔɣa balibu nyɛla din pu buyi zuɣu, dina n-nyɛ yɛltɔɣa biɛhigu mini yɛltɔɣa tuma Salisu (2012). Yaɣa dibaayi ŋɔ puuni ka ti nyari, yɛltɔɣa balibu, tɔ amaa n-yɛn piila yɛltɔɣa tuma n-kahigi dama dina n-kpini n-tuma ŋɔ. Ti yi kpuɣi yɛltɔɣa tuma ŋɔ ti malila yɛltɔɣa balibu dibaanahi di puuni, dini n-nyɛ 16. (a) Yɛltɔɣili din tiri lahibali (b) Din bɔhiri bɔhigu (c) Din nyɛ yekpeeni (d) Din wuhiri zaligu. Lala yɛltɔɣa balibu dibaanahi din be yɛltɔɣa tuma puuni ŋɔ, yɛltɔɣili din wuhiri zaligu ŋɔ ko ka “di” chihira Adam (2010), Issah (2012) Karimu (2006). Di mi yi ti yɛn chihi yɛligu, di garitimi nti doni yɛligu maa tooni. “Di” dooshee ni nyɛ shɛli m-bala, di mi bi taɣiri n-sɔŋdi luɣ’ shɛli. 17. (a) dima b) di di c) *di dima d) dimiya saɣim e) di dinya saɣim f) *di dimiya saɣim Ti nyaya ka “di” ŋɔ dondila yɛltɔɣili maa tooni, ka “ma” shɛli din tabiliri bachiniŋdili maa n-wuhiri zaligu maa ŋmaai m-bahi. Tɔ amaa “di” ŋɔ mini “ma” ni “ya” pala din laɣindi taba yɛltɔɣili ni, lala ŋɔ zuɣu n-che ka 17c) mini 17f) bi doli Dagbani girama maa. Shɛli ni ti yɛn nyami ka “-ma” puuni“-a” maa taŋi n-lɛbi “-i”. 18. a. Cham daa maa!

b. Di chaŋ daa maa!
c. Wurimmi li zaa nyam!
d. Di wurim li zaa nyam!
e. Dami dakunu maa na pumpɔŋɔ!
f. Di da dakunu maa na pumpɔŋɔ! 

Zuɣusaa lahibali ŋɔ maa wuhiri ti mi ni ti yi ti mali “di” n-chihiri yɛltɔɣili, biɛlim shɛli din tabiliri bachiniŋdili maa n-wuhiri zaligu maa yɛn tabigimi, ka che li. Di yi ti niŋ ka ti zaŋ “di” n-chihi yɛligu ka lala biɛlinli ŋɔ bi ŋmaai m-bahi din ŋuna yɛligu maa yɛm ku pali. 19. a. cham daa maa

b.*Di cham daa maa
c. wurimmi li zaa nyam
d.*Di wurimmi li zaa nyam
e. Dam dakunu maa na pumpɔŋɔ
f.*Di dam dakunu maa na pumpɔŋɔ.

Ti nyaya ka 19a, 19c, ni 19e) puuni yɛltɔɣa maa doli Dagbani girama. Tɔ amaa 19b, 19d ni 19f) puuni yɛltɔɣa ŋɔ pala din lu n-doli Dagbani girama. Di bi yila shɛli m-pahila ti ni bi tabigi biɛlinli “-m” din tabi bachiniŋdili maa m-bahi, maa. Tɔ yɛltɔɣili bal’ shɛli din wuhiri zaligu ŋɔ nyaaŋa ti yi zaŋ “di” ni ti chihi yɛltɔɣa tuma bala din pahi maa zaa puuni yini kam di ku doli soli. 20. a. M ba yi Maka na b. *Di m ba yi Maka na c. saa maa miya? d. *Di saa maa miya? e. N je lala f. *Di n je lala Zuɣusaa ŋɔ lahibali din be 20b), 20d) ni 20f) ŋɔ wuhiri ti mi ni pa yɛltɔɣa balibu zaa ka “di” ni tooi chihi. Dinzuɣu yɛltɔɣa din wuhiri zaligu nyaaŋa “di” lahi pala Dagbani ni mali shɛli n-chihiri yɛligu. Baŋdiba kamani Olawsky (1999), Karimu (2006), Adam (2010) ni Issah (2012) zaa nyɛla ban saɣi n-ti ni “di” chihirila yɛltɔɣili din wuhiri zaligu Dagbani ni. 4.3 “Pa” din chihira Kamani ti ni kuli nya ka bachibura chihiri bachiniŋda shɛm maa, lala n-nyɛ li ka “pa” gba chihiri bachinamda mini bachinamda yɛltɔɣiŋmasɔri. Dinzuɣu ti yi ti yɛn chihi bachinamda bee bachinamda yɛltɔɣiŋmasɔri, “pa” ka ti mali n-tumdi tuma amaa pa bachibura bee bachiniŋda ŋan chihirila. 21. a) Zim m-bala?

b) Pa zim m-bala
c) M buku m-bɔŋɔ
d) Pa m buku m-bɔŋɔ
e) Mani
f) pa mani

Ti yi yuli shɛhira ŋɔ maa ni, ti ni nya ka “pa” chihirila bachinamda “zim”, “buku” ni bachizaanili “mani” (21), (21d), ni (21f) puuni. Dimbɔŋɔ wuhirimi ni ti yi yɛn zaŋ Issah (2012) yɛligu n-tum tuma din ŋuna zuɣusaa shɛhiranima ŋɔ zaa nyɛla din ku doli soli ti yi zaŋ bachibura la ni ti chihi li. 22. a) *ku zim m-bala b) *Bi m buku m-bala c) *Di mani Daliri shɛli din che ka shɛhira shɛŋa din be zuɣusaa ŋɔ bi doli soli nyɛla bachibura bi chihiri bachinamda yɛltɔɣa ni naɣila “pa”. Tɔ amaa Adam (2010) ŋun nyaya ka ‘pa’ gba nyɛla din pahi lala biɛlima ŋɔ maa zuɣu. Tɔ amaa n ni ti shɛhira shɛŋa ŋɔ nyɛla din wuhi ti ni “pa” pala dim pahi ti bachibura maa zuɣu. Ti nya n vihigu ŋɔ puuni, kamani Issah (2012) ni wuhi shɛm ka ‘pa’ ŋɔ din yi di ko ka che lala bachibura ŋɔ maa. 4.4 ‘’Ka’’ din kpaŋsira Bachikpaŋsira nyɛla baŋdiba ni pun yɛli shɛli yɛla. Dagbani yɛltɔɣa puuni “ka” nyɛla din kpaŋsiri yɛltɔɣili yaɣ’ shɛli din ka bachikpani maa. Di mi yi ti yɛn kpe yɛltɔɣili ni n-kpaŋsi, di ni yɛn kpaŋsi yaɣ’ shɛli maa yɛn labila yɛltɔɣili maa nuzaa polo. 23. a. Kadir ŋme bolli. b. Bolli ka Kadir ŋme. c. O zu sima.

d. Sima ka o zu

e. Amina chim gala f. Gala ka Amina chim. N ni du m-ba shɛba yɛltɔɣa n-nyɛ Issah (2008) mini Hudu (2007). Baŋdiba ŋɔ zaa kali bɛ ni nya bachi shɛŋa bee biɛlim shɛŋa ka di tuma nyɛla kpaŋsibu Dagbani yɛltɔɣa puuni. Tɔ amaa di puuni zaɣ’ yini din kpini n tuma ŋɔ nyɛla ‘’Ka’’. Issah (2008) wuhiya ni ‘’Ka’’ ŋɔ tuma nyɛla di kpaŋsirila niŋsimdeera. 24. a. N da bua maa. b. Bua maa ka n da. c. Bɛ diya pam zuŋɔ.

d. zuŋɔ ka bɛ di pam.
e. Bɛ turi ma.
f. Mani ka bɛ tura.
Issah (2008:36-37)

Ti nyaya ka zuɣusaa 24b, 24d ni 24f puuni ‘’Ka’’ nyɛla din kpɛna ka bachikpani labi nudirigu polo ka ‘’Ka’’ kpaŋsiri nuzaa polo. Dimbɔŋɔ maa zaa wuhiri ti mi ni ‘’Ka’’ pala biɛlim shɛli din chihiri yɛltɔɣa, tɔ amaa di kpaŋsirila yɛltɔɣili yaɣi shɛli din pa bachikpani maa. Lala ‘’Ka’’ ŋɔ mi bela di ko ka che ‘’Ka’’ shɛli kam din be Dagbani puuni. 4.5 ‘’pa’’ mini ‘’ka’’ zaŋ gabi taba’’ Ti pun nya ‘’Pa’’ mini ‘’Ka’’ ni tumdi tuun’ shɛli Dagbani yɛltɔɣa puuni. Tɔ amaa niriba pam nyɛla ban mali ‘’Ka’’ n-tumdi ‘’Pa’’ tuma yɛltɔɣa ni. Lala ŋɔ nyɛla dim bi doli soli tɔ amaa di ni niŋ ka di wumbu luri n-tiri tibili la zuɣu so baɣa ka di puuni. Din zuɣu chɛliya ka ti nya niriba ni tooi mali “pa” mini “ka” n-gabiri shɛm. 25. a) Adam dini n-nyɛ buku ŋɔ. b) Pa Adam dini n-nyɛ buku ŋɔ.

c) *Ka Adam dini n-nyɛ buku ŋɔ.

d) Sana n-chaŋ daa maa.

e) Pa Sana n-chaŋ daa maa.
f) *Ka Sana n-chaŋ daa maa.

g) Nyini n-nyu daam maa. h) Pa nyini n-nyu daam maa. i) *Ka nyini n-nyu daam maa. j) Saɣim ka o di shɛm maa. k) Pa saɣim ka o di shɛm maa. l) *Ka saɣim ka o di shɛm maa. Shɛhira shɛŋa ti ni nya (25a-25l) puuni ŋɔ maa ti nyaya ka 25c), 25f), 25i), ni 25l) pala din doli soli. Di bi yila shɛli m-pahila ti ni zaŋ ‘’Ka” din kpaŋsiri maa ni ti zaŋ n-tum ‘’Pa’’ din chihiri tuma maa n-tahi lala maa na. Tɔ amaa 25a), 25b), 25d), 25e), 25g), 25h), 25j) ni 25k) din zaa dolila soli dama ‘’pa’’ nyɛla din chihiri bachinamdili din doli li maa na. 4.6 Bachiniŋda ŋan chihira Bachiniŋda ŋan chihiri ŋɔ pala ŋan chihiri yiriŋ yɛltɔɣa ni. Lala bachiniŋda ŋɔ nyɛla dibaanu Dagbani ni. Din n-nyɛ “ka, je, ka, ʒi ni pala. Bachinima ŋɔ yini kam malila di ni chihiri shɛli ka di puuni shɛli ku tooi taɣi n-chihi di kpee. Bachiniŋdi shɛŋa di ni chihiri maa n-nyɛ “be, bɔri, mali, mini nyɛla”. Naden (1989) wuhiya ni dimbɔŋɔ nyɛla din be ŋmampurili ni kamani ti ni kuli nya li shɛm Dagbani puuni maa.

4.6.1 Ka/be Dagbani yɛltɔɣa puuni, <be> yi ti saŋiri bee n wuhiri bini biɛhigu shee yɛligu ni ka ti yɛn chihi lala yɛligu maa, ti yihirila <be> maa bachiniŋdili dooshee maa ka zaŋ <ka> n-zali di zaani. 26. a) O be duu

b) O ka duu

c) Sana sa be daa ni d) Sana sa ka daa ni e) Zakali daa be kuyili maa

f) Zakali daa ka kuyili maa

Ti yi yuli shɛhira shɛli din do zuŋusaa ŋɔ maa, (26a) nyɛla din wuhiri bachikpani maa biɛhigu shee saha shɛli yɛligu maa ni kuli yɛri maa. Din paya maa (26c) puuni mi di wuhirimi ni dabisili pun gari niŋsim maa nyaaŋa, ka (26e) mi yɛri dabisa ayi bee ata polo yɛltɔŋa. Tɔ amaa di zaa yoli, <ka> n-nyɛ din chihi <be> shɛhira dibaata maa zaa puuni 26b, 26d ni 26f. Lala <ka> ŋɔ mi chihirila <be> din wuhiri ni bini beni. Saha shɛŋa ti nyari ka <kani> chihiri <beni> Dagbani yɛligu puuni, shɛhira: 27. a) O beni? c) kpam beni.

b) O kani. d) Kpam kani.
e) *Yakubu beni duu
f) *Yakubu kani duu.

Lala <beni> mini <kani> ŋɔ zaa, ti yi ti mali li n-tumdi tuma yɛligu ni di bi deeri niŋsimdeera. Kamani ti ni nya (27a) mini (27c) ni ŋɔ maa, niŋsimdeera kalinsi maa n-che ka di doli Dagbani girama. Amaa (27e) mini (27f) din pala din zani dede domi “duu” ni doli “kani” mini “beni” maa zuɣu. 4.6.2 Mali/ka Dagbani bachiniŋda ŋan chihiri maa puuni <ka> nyɛla dibaayi ka di zaa tuma nyɛla di chihirimi. Bachiniŋda shɛŋa di ni chihiri maa n-ӡiri wɔliginsim na <ka>mini <ka> ŋɔ sunsuuni. Kamani ti ni nya <ka> shɛli ka di chihiri <be> la, <ka> ŋɔ din chihirila <mali>. Shɛhira: 28. a) Nindow mali karimbaani. b) Nindow ka karimbaani. c) O mali buni d) O ka buni e) A mali buku? f) N ka buku g) Yi mali taliŋ? h) Ti ka taliŋ Ti yi yuli shɛhira shɛŋa ti ni nya ŋɔ maa, bachiniŋdili <mali> ŋɔ wuhirila sulinsi Dagbani puuni. Yɛligu mi yi yɛli n-jɛndi li ka ti bɔri ni ti chihi lala yɛligu maa, din ŋuna <ka> ŋɔ n-simdi ni ti zaŋ n-tum tuma. Lala <mali> maa mi pala din yiri yɛligu ni na ka di pala niŋsimdeera n-yɛn doli li. Di yi ti niŋ ka niŋsimdeera bi doli “mali” yɛligu puuni din ŋuna yɛligu maa ku doli Dagbani yɛltɔɣa biɛhigu la. 29. a) *Garo mali. b) *Di mali. c) *Yi mali. Tɔ <ka> maa ŋuna, din tooi niŋ ka ti zaŋ li n-niŋ yɛligu ni ka niŋsimdeera bi doli na amaa ka yɛligu maa yɛm na kuli pali. 30. a) Garo ka.

	b) Di ka.
	c) Yi ka.

Shɛhira shɛŋa ti ni nya ŋɔ wuhiri ti mi ni <ka> din chihiri <be> la mini <ka> din chihiri <mali> la pala zaŋ’ yinsi. Yɛligu puuni, <be> din wuhirila bachikpani maa biɛhigu shee ka <mali> mi wuhiri sulinsi. Lala n-lahi nyɛ li ka<ka> din chihiri <be> la ku tooi be yɛligu ni ka niŋsimdeera kani. Tɔ amaa <ka> din chihiri <mali> la din ni tooi be yɛligu ni ka niŋsimdeera kani. 4.6.3 Je/bɔri Baŋdiba na bi yina n-yɛli shɛli zaŋ kpa bachiniŋda dibaayi ŋɔ maa polo. Di mi gba nyɛla Dagbamba ni mali shɛli ka di sɔŋdi ba ka bɛ chihiri yɛligu. Bachiniŋdili <je> ŋɔ nyɛla din zaŋisiri bini, di ni chihiri bachiniŋdili shɛli n-nyɛ <bɔri>. 31. a) Yidana bɔri sima pam

b) Yidana je sima pam
c) O bɔri liŋiri
d) O je liŋiri
e) Paŋa maa bɔri o
f) Paŋa maa je o

g) Bɛ bɔri taba h) Bɛ je taba Ti yi kpuŋi <bɔri> ŋɔ, di ku tooi be yɛligu puuni ka niŋsimdeera ka di puuni. Amaa di yi ti niŋ ka niŋsimdeera maa bi yɛn beni, din ŋuna <-ri> maa yɛn lɛbila <-ra>. 32. a. Yidana bɔra

	b. Sana bɔra
	c. O bɔra

Di mi yi ti niŋ ka <-ra> maa kana, din ŋuna di bi simdi ni niŋsimdeera lahi dolina. 33. a. *Yidana bɔra sima pam b. *Sana bɔra koko c. *O bɔra nyuli Bachiniŋdili <je> din chihiri ŋɔ maa din ni tooi chihi ka bi doli niŋsimdeera beni bee di kani. 34. a. Yidana bɔri sima pam

	b. Yidana je sima pam
	c. Yidana bɔra
	d. Yidana je
	e. O bɔra
f. O je

4.6.4 Mi/ӡi Di yi ti niŋ ka yɛltɔɣa puuni “mi” beni n-wuhiri nira milinsi zaŋ chaŋ bini polo, ka ti yɛn chihi yɛligu maa “ʒi” ka ti mali n-zaani “mi” maa zaani. Lala ŋɔ mi yi ti niŋ, din ŋuna di yɛn chihirila milinsi shɛli yɛla ti ni yɛri maa. 35. a. O mi Abu b. O ʒi Abu c. M mi karimbu d. N ʒi karimbu e. Sala mi diɛma f. Sala ʒi diɛma g. Abigail mi Tatale h. Abigail ʒi Tatale Dagbani yɛltɔŋa puuni, <mi/ӡi> nyɛla din ni tooi be yɛligu puuni ka niŋsimdeera beni bee ka di kani. Tɔ amaa yɛltɔŋa maa gbunni yɛn yila ninvuŋ’ shɛba ban diri alizama maa sani na. 36. a. O mi b. O ӡi

	c. M mi

d. N ʒi Adam (2010) nyɛla ŋun tabisi dimbɔŋɔ biɛla. O wuhiya ni yɛligu puuni <ʒi> nyɛla din chihiri <mi>. 37. a. Tia mi Tamale b. Tia ӡi Tamale

Adam (2010)

4.6.5 Nyɛla/pala Ti yi yuli bachiniŋdili “nyɛla” ŋɔ di wuhirila biɛhi’ shɛli biɛnibu bin shɛli puuni. Di ni tooi niŋ ka di do bachikpani mini niŋsimdeera sunsuuni n-wuhiri ni bachikpani maa mini niŋsimdeera maa yɛrila bini yini yɛla. Lala ŋɔ zuŋu Olawsky (1999) boli li mi kɔpula bachiniŋdili. To di mi yi ti be yɛligu ni ka ti bɔri ni ti chihi lala yɛligu maa, din ŋuna “pala” ka Dagbani mali n-chihiri li.

38. a. Bia maa nyɛla bia.

b. Bia maa pala bia.

c. Malshegu nyɛla tiŋkpaŋa.

d. Malshegu pala tiŋkpaŋa.

e. O nyɛla bidibiga.

f. O pala bidibiga. Ti yi yuli shɛhira shɛŋa ŋan do zuŋusaa ŋɔ maa, tuuli yɛltɔɣa maa zaa nyɛla din tiri lahabali. N wuhiri ni bachikpani maa mini niŋsimdeera maa nyɛla bin yini, ka din doli nyaaŋa maa na mi chihiri lala yɛlisim maa. Saha shɛli kam, “nyɛla/pala” yi be yɛltɔŋili puuni di deerila niŋsimdeera bee kɔmplimɛnti. Di yi ti niŋ ka di dibaayi ŋɔ maa puuni shɛli pooi, din ŋuna yɛltɔɣili maa yɛm pala din yɛn pali. 39. a) *Bia maa nyɛla.

b) *Bia maa pala.
c) *Malshegu nyɛla.
d) *Malshegu pala.
e) *O nyɛla.
f) *O pala.

Di ni niŋ ka niŋsimdeera bee kɔmpilimɛnti kani ŋɔ maa zuɣu chɛmi ka yɛltɔɣa maa zaa leei din bi doli soli. Lala ŋɔ zuɣu “nyɛla/pala” ku tooi be yɛltɔɣili puuni ka niŋsimdeera bee kɔmpilimɛnti kani. Kamani Olawsky (1999:49-50) ni wuhi shɛm, ni di yi ti niŋ ka ti yɛn chihi yɛligu yaɣ’ shɛli din ʒiri niŋsim mini niŋsimdeera, din ŋuna di tuya ka ti bola bachiniŋda ŋan chihiri ŋɔ shee. Ni lala bachinima ŋɔ chihirila <be> mini <nyɛ>. Tɔ amaa di zaa malila bachinima ŋan chihiri li, kamani <nyɛ>, <pa> n-chihri li. Shɛhira: 40. a. Abu nyɛla doo

Abu pala doo
Olawsky (1999:50).

Olawsky nyaaŋa, Issah (2012) n-nyɛ ŋun gba tabisi yaŋili ŋɔ biɛla. O yɛltɔŋa yaa mi daa chaŋmi nti jɛndi<be> ka di bachiniŋdili din chihiri li nyɛ <ka>. Shɛhira: 41. a. Paŋ’ viɛlli be kpe b. Paŋ’ viɛlli ka kpe

Issah (2012:8)

Tɔ amaa o bi tam ka yɛli ni pa di ko n-nyɛ bachiniŋda din chihira, tɔ amaa pa dina n-daa dii kpa talahi o tuma maa ni. Ti yi yuli tuma dibaayi ŋɔ maa nima, bɛ pala ban dii kahigi bachiniŋda ŋan chihiri ŋɔ maa zaa nti naai. Di zuŋu n-nyɛ n ni kahigi ŋa n yaa tariga maa. 4.7 Bachiniŋda ŋan chihira mini bachibura Pumpɔŋɔ ti nya bachiniŋda ŋan chihiri mini biɛlimsɔŋda ni dondi yɛligu luɣ’ shɛli n-chihiri yɛligu. Ti lahi nya lala chihibu soya buyi ŋɔ ni chihiri saha shɛŋa. Yaɣili ŋɔ puuni ti yɛn yulimi n-nyaa lala soya “buyi” ŋɔ ni tooi laɣim taba yɛltɔɣili ni n-chihi ka di ka muɣisigu Dagbani ni. Saha shɛŋa beni, ti ni tooi nya ka Dagbani puuni ka soya dibaayi ŋɔ maa zaa laɣim taba yɛltɔɣ’ bɔbigu ni. Di mi yi ti niŋ lala, yɛltɔɣili maa na kuli yɛn nyɛla din pali. 42. a. Sana “ku” chaŋ dama o “ka” liɣiri.

b. Sana ni chaŋ dama o mali liɣiri

c. “Di” chaŋ dama a “ʒi” Tamale

	d. Chama dama a “mi” Tamale

e. O “bi” gbihira dinzuɣu o “ka” duu

	f. O gbihirimi dinzuɣu o be duu.

Shɛhiranima ŋɔ maa ni, ti nyaya ka yɛltɔɣa maa puuni yɛltɔɣiŋmahi ayi m-be di yini kam puuni. Dinzuɣu bachiniŋda maa nyɛla dibaayi yɛltɔɣili kam puuni. Lala maa chɛmi ka biɛlima maa zaa chihiri binkɔnkɔba amaa di dolila Dagbani girama. Dinzuɣu (42a) puuni, “ku” chihirila chaŋ ka “ka” mi zani “mali” zaashee n-wuhiri liɣiri kalinsi (42c) puuni mi “di” chihirila chama, ka “ӡi” mi zani “mi” zaani n-wuhiri bachikpani maa milinsi zaŋ chaŋ Tamale polo, (42e) puuni mi “bi” chihirila gbihira, ka “ka” mi zani “be” zaashee. Tɔ amaa lala yɛltɔɣa dibaata ŋɔ maa zaa puuni ti nyaya ka bachigbinda m-be di puuni ka lala chihibu ŋɔ maa tooi chihiri maa. Bachigbinda maa dondila yɛltɔɣiŋmahi ayi maa sunsuuni. Di yi niŋ ka bachigbindili ŋɔ maa yihi, din ŋuna yɛligu maa biɛhigu ni taɣi i.e Sana ku chaŋ o ka liɣiri. Dinzuɣu bachiniŋdi chihira maa mini bachibura maa ni tooi laɣim yɛltɔɣili ni n-chihi yɛligu. 4.8 Chihibu mini sintaks ni simantiks. Ti yi yuli baŋdiba pam ni niŋdi vihigu zaŋ kpa chihibu polo Dagbani ni, di dii bi yirina n-ti wuhiri chihibu mini ti yɛltɔɣa ni kpɛri taba ni shɛm. Ti bachinima pebu mi nyɛla din piɛri n-doli soli, di zuɣu ti yi ti yɛli chihibu yɛltɔɣa gba di dolila ti bachinima pebu. Tɔ dimbɔŋɔ zuɣu, bachiniŋda din chihiri zaa doonila bachiniŋdili dooshee yɛltɔɣa ni n-doli Dagbani bachinima pebu ka di tuma lee nyɛla chihibu. 43. a. N ka yiko. S NEG C b. O ka duu.

S 	NEG C

c. Yakubu ʒi Tamale S NEG C d. Nindow je vuri. S NEG C e. Yakubu pala bia. S NEG C Bachiniŋdi chihira ŋɔ maa zaa yi ti be yɛltɔɣili puuni, bachinamdi shɛli din yɛn doli li maa na yɛn nyɛla kɔmpilimɛnti amaa pa niŋsim deera. Dimbɔŋɔ bi yila shɛli m-pahila lala bachinima maa kuli nyɛ bachiniŋda maa zaa yoli, di bi ʒiri niŋsim. Dimbɔŋɔ lahi wuhiri ti mi ni bachinima ŋɔ maa shɛli bi tu ka di dɔni bachikpani bee niŋsimdeera dooshee. 44. a. N Ka yiko

	b. *ka 	duu	o
	c. *Yakubu Tamale ʒi
	d. *Nindow vuri je
	e. *Yakubu bia pala

Ti nyaya ka ti ni taɣi bachiniŋdi chihira ŋɔ dooshee maa zuɣu chɛmi ka yɛltɔɣa maa zaa shɛli ka gbunni. Dama di pebu maa lahi pala din doli Dagbani bachinima pebu soli. Bachiniŋda maa gba pala din yi di ko ka che bachibura la. M mi pun daŋ n-kahigi li zuɣusaa maa ka ti nya di ni dooni luɣ’ shɛli yɛltɔɣili ni. Ti ni nya shɛm ŋɔ maa wuhiri ti mi ni gbunni shɛli ti yɛltɔɣa ni ʒiri gba mini chihibu nyɛla din kpini taba pam. Niriba yuunila chihibu ka di nyɛla binshɛli din kani yɛltɔɣa ni, bee bachi shɛŋa din che ka yɛligu taɣiri n-lɛbiri ʒiri, to amaa chihibu nyɛla din bi simdi ni ti yuuni li lala yaɣili maa ko (Blanko mini Moldovan 2011). Saha shɛŋa beni ti ni tooi nya chihibu bachibura la yɛltɔɣa ni amaa ka di pala din dii chihiri lala yɛligu maa. 45. a) N ka agogo n sani b) Niɣi bi chihiri vari Ti yi yuli (45a) puuni, “ka” bi wuhirimi ni ŋun yɛri maa ka agogo. To amaa saha shɛli o ni yɛri maa agogo ka o sani. Lala n-lahi nyɛ li (45b) puuni, di pala “bi” wuhirimi ni niɣi bi ŋubiri vari, di mi bi wuhiri ni niɣi ŋubiri vari. Shɛhira dibaayi ŋɔ maa chemi ka ti baŋ ni chihibu mini simantiks nyɛla din kpini taba. Saha shɛŋa beni ka bachibura maa ni tooi doli bachiniŋdi chihira la ni chihiri bachiniŋdi shɛŋa maa. Di mi yi ti doli li di bi wuhirimi ni di chihiri li mi, tɔ amaa di chɛrimi ka yɛligu maa nyɛ biɛhiŋ. 46. a) Abiba ku bɔri Nindow

b) Paɣa maa ku bɔri bia
c) O ku mali liɣiri

Shɛhira ŋɔ maa wuhiri ti mi ni yɛligu ŋɔ maa pala din za yim. (46a) puuni bi wuhirimi ni Abiba je Nindow, di mi bi wuhiri ni Abiba bɔri Nindow. (46b) puuni gba, di bi wuhiri ni paɣa maa je bia, di mi bi lahi wuhiri ni paɣa maa bɔri bia. Lala n-lahi nyɛ li (46c) puuni, di bi wuhiri ni o ka liɣiri, di mi bi lahi wuhiri ni o mali liɣiri. Siliminsi ban tooi mali ka bɛ zaŋ bachibura dibaayi ka di doli taba (Blanchette 2012 :1)

47	a. “John didn’t have no breakfast” (Blanchette 2012 :2) 

John bi di asiba ŋɔ Shɛhirili ŋɔ maa puuni, ti nyɛya ka Siliminsili din saɣi n-ti bachibura ayi zaŋ n-chihi yɛligu. Tɔ amaa Dagbani puuni ŋuna ti yi zaŋ bachibura ŋɔ maa n-laɣim taba bee bachibura maa mini bachiniŋdi chihira la shɛŋa n-laɣim, yɛltɔɣ’ shɛli ti ni yɛn chihi maa ku doli soli. 48. a) *Fati bi je tuma.

	b) *Yakubu ku pa doo.

Ti yi yuli (48a) puuni, “bi mini je” ni laɣim taba maa zuɣu ka yɛligu maa bi doli soli dede, dama di dibaayi maa nyɛla din bi laɣindi taba. (48b) mi puuni “ku mini pa” ni laɣim taba maa zuɣu n-tahi muɣisigu din be yɛltɔɣili maa ni na.

4.9 Yɛltɔɣimuni bee yɛltɔɣili yaɣili chihibu Yaɣili ŋɔ puuni, ti ni nya ka Dagbani puuni din tooi niŋ ka ti chihiri yɛligu ka di pala yɛligu maa zaa. Tɔ amaa di yaɣ’ shɛli bee din tooi nyɛ yɛligu maa zaa. Dimbɔŋɔ nyɛla Payne (1985) ni wuhi shɛli ni di be Silimiinsili puuni, ka Issah (2012) gba nyɛla ŋun saɣi ti li Dagbani puuni. 49. a) Nindow ku chaŋ b) Di guui m-paana kpe c) A bi yɛn di zuŋɔ saɣim maa Ti yi yuli shɛhira dibaata din do zuɣusaa ŋɔ maa, ti nyaya ka “ku”, “di” ni “bi” n-nyɛ din be yɛltɔɣa maa puuni n-chihiri li. Di mini ti ni pun daŋ tooni ha n-yɛli ni di nyɛla bachibura maa zaa yoli, ti nyaya ka “ku” chihirila yɛltɔɣimuni maa zaa (49a) puuni. Lala n-lahi nyɛ li ka “di” mini “bi” gba chihiri (49b) mini (49c) Dimbɔŋɔ nyaaŋa, saha shɛŋa beni ka chihibu chihirila yɛltɔɣili yaɣili ka pala yɛltɔɣili maa zaa. Lala ŋɔ nyɛla baŋdiba ni saɣi ni di be zuliya yɛltɔɣa ni. Dagbani mi gba pala din yi di ko ka che lala yɛligu ŋɔ maa. 50. a) Amina bi chaŋ daa, kuliga ka o chaŋ b) Sana dila saɣim, pa pashe c) Yakubu ku yi naɣila saɣim ka o di d) Nyum kom di nyu daam. Ti yi yuli zuɣusaa ŋɔ maa ti ni nya ka (50a) puuni “bi” bi chihirila yɛltɔɣili maa zaa, di chihirila piligu yɛltɔɣiŋmaa maa “Amina bi chaŋ daa” amaa di bi chihiri yɛltɔɣiŋmaa dim pahi ayi maa, “Kuliga ka o chaŋ” (50b) puuni mi “pa” chihirila bachinamdili yɛltɔɣiŋmasɔɣu “pashe” to amaa di bi chihiri “Sana dila saɣim”. (50c) mi puuni “Yakubu ku yi ka “ku” chihira amaa pa naɣila saɣim ka o di. Lala n-lahi nyɛ li (50d) puuni, “di” chihirila nyu daam, pa nyum kom. Shɛhira shɛŋa ti ni nya ŋɔ maa wuhiri ti mi ni Issah (2012) mini Payne (1985) yɛltɔɣa maa nyɛla yɛlimaŋli ka dama yɛltɔɣa puuni chihibu ni tooi chihi yɛltɔɣimuni maa bee yɛltɔɣili maa yaɣili. Bɛ yɛltɔɣa maa nyɛla n gba ni zani shɛli nyaaŋa, dama shɛhira shɛŋa n ni ti ŋɔ maa kahigi li viɛnyɛla.

SUURI ANU[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

TUMA ŊƆ YƐLGBAHIRA MINI KOLIVAAI[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

5.0 Piligu[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Tuma ŋɔ kpalinkpaa suuri m-bɔŋɔ. Vihigu ŋɔ yɛligbahira nyɛla n ni yɛn kahigi shɛli di puuni. Suuri ŋɔ puuni n ni yɛli n-tɛha zaŋ kpa tuma ŋɔ polo, n zilinkom zaŋ ti n karimbi’ taba mini zama ni vihigu ŋɔ kolivaai mini di naabu. 5.1 Tuma ŋɔ yɛligbahira. Yɛla pam daa nyɛla n ni vihi n-du shɛŋa zuɣu ka di niŋ kamaata ka tu ni n-yɛli di yɛltɔɣa. Piligu, n vihigu ŋɔ puuni bachibura din be Dagbani ni n-sɔŋdi ka ti chihiri yɛltɔɣa la nyɛla din dooni ti bachiniŋda tooni. Dimbɔŋɔ nyɛla vihigu ŋɔ puuni din kahigi n-wuhi ni ti yi bi zaŋ li n-sɔŋ di ni tu ni di dɔni shɛli, yɛltɔɣili maa pala din yɛn doli soli. Lala bachibura ŋɔ mi nyɛla dibaata ko, “ku” “bi” ni “di”. Dimbɔŋɔnima tuma nyɛla di sɔŋ ti ka ti chihi yɛltɔɣa Dagbani ni. Yaha tuma ŋɔ yɛligbahira puuni, “pa” nyɛla vihigu ŋɔ ni vihi n-nya shɛli, ka di be di ko ka che “ka” din kpaŋsirila “pa” ŋɔ nyɛla din chihiri bachinamda, bachinamda yɛltɔɣiŋmahi ni yɛltɔɣiŋmasɔri. Dagbani yɛltɔɣa puuni niriba pam malila “ka” din kpaŋsiri ŋɔ n-tumdi “pa” tuma. To amaa vihigu ŋɔ yɛligbahira puuni di pala din ni tooi zani taba zaani. N yɛligbahira maa puuni shɛli n-lahi nyɛ ti bachiniŋda ŋan chihirila. Lala bachiniŋda ŋɔ nyɛla din gahim di ko ka che bachiniŋda shɛŋa zaa din kpalim Dagbani ni. Lala bachiniŋda maa n-nyɛ “ʒi, ka, je, ka, pala”. Dimbɔŋɔnima zaa mali la di ni chihiri bachiniŋdi shɛŋa, “mi, be, bɔri, mali ni nyɛla”. Dimbɔŋɔ wuhiri ti mi ni hali lala bachinima ŋɔ maa pala din chihiri yiriŋ. To amaa di malila bachiniŋda shɛŋa di ni chihira. Vihigu ŋɔ lahi nyɛla din vihi gbaai ka saha shɛŋa beni ka bachiniŋda ŋan chihiri ŋɔ maa mini ti bachibura la nyɛla din tooi laɣindi saha shɛŋa. Di mi ni tooi laɣim taba ka yɛligu maa yɛm na kuli pali kamani ti ni nya shɛm (24a-b) maa. Di mi yi laɣim lala di bela yɛltɔɣiŋma kɔŋkoba ni. N daa lahi vihi n-nya ka chihibu mini sintaks ni simanks nyɛla din kpini taba pam. Di zaa nyɛla din chani ka vari taba. Ka di tu ni ti niŋ zaɣa ni lala yɛla ŋɔ maa. Saha shɛŋa, niriba dii bi niŋdi zaɣa ni gbunni shɛli din beni di yi ti niŋ ka ti mali chihibu bachibura la mini bachiniŋda maa n-laɣindi taba. Lala zaɣa kalinsi ŋɔ maa chɛmi ka saha shɛŋa ti tɛhiri ni bachibura ni bachiniŋdi chihira ŋɔ yi ti kuli be yɛltɔɣa ni di chihiri li mi. To amaa pa saha shɛli kam ka di dii nyɛ lala. Vihigu ŋɔ puuni, n-daa lahi nya ka saha shɛŋa ti chihirila yɛltɔɣili yaɣili. Amaa saha shɛŋa mi yɛltɔɣa muni maa zaa ka ti chihira. Lala chihibu soli ŋɔ pala din be Dagbani ni ko to amaa silimiinsili puuni gba di nyɛla din beini. Yɛl’ shɛŋa n-ni daa kari gbahi vihigu ŋɔ puuni m-bala maa. Lala yɛligbahira ŋɔ maa nyɛla din ni niŋ ti anfaani ti yi zaŋ ti zaɣa n-niŋ di puuni. 5.2 N tɛha zaŋ kpa tuma ŋɔ polo Tuma ŋɔ nyɛla n nini ni tiɣi shɛli, dama nia shɛŋa n-ni daa niŋ piligu ha maa nyɛla din pali. N tooi kahigi yɛl’ shɛŋa din be tuma ŋɔ ni maa ni n-kpiɛŋ tariga. Tuma ŋɔ ku tooi n-tuhi kari muɣisigu shɛŋa zaa dim be chihibu ni Dagbani ni, to amaa di nyɛla din yɛn sɔŋ n-kahigi li viɛnyɛla ka sɔŋ Dagbaŋ karimbihi ban bɔhindi Dagbani zaŋ kpa chihibu mini di yɛlimuɣisira polo. 5.3 N ni mali shɛli n-tiri zamaatu Dagbani bɔhimbu piliya yuui pam ni nira ti lahi yɛn tum tuma Dagbani ni ka kundivihira nyɛ o muɣisigu. Yɛlli ŋɔ pala ni yɛn tooi n-tam shɛli, dama kundivihira daa nyɛla muɣisigu maŋli zaŋ ti ma. Dinzuɣu n-ni yɛn ŋme kuŋ shɛli m-bɔŋɔ. “Di simdi ka baŋdiba ban be karinzɔŋ kara la puuni ka bɛ tuma jɛndi Dagbani la tooi kpaŋ bɛ maŋa n-sabi kundinima viɛnyɛla. Din ni che ka karimbihi bee nira kam ŋun gba ti bɔri ni o tum tuma ŋɔ tatabo ku lahi di n-wahala ŋɔ kpee. Di lahi nyɛla din niŋ kamaata ni asanza kpamba di yina n-tooi che ka bɛ ŋmari bukunima ŋɔ viɛnyɛla n-tiri ti shikuriti la ni. Dimbɔŋɔ nyɛla din yɛn sɔŋ ka taɣi lala kundivihira yɛlimuɣisira ŋɔ maa. Din bahindi nyaaŋa, di yi ti niŋ ka shikurubila kam yɛn tum tuma ka di jɛndi chihibu Dagbani yɛltɔɣa ni, to ŋun kpaŋmi o maŋa ka o nya n tuma ŋɔ m-bahi o tooni ka doli li”. 5.4 Kolivaai Tuma ŋɔ jɛndila chihibu Dagbani yɛltɔɣa puuni. Di nyɛla tuun’ shɛli din tum ni vihiri maŋli ka nya yuuni maŋli ni yɛlimaŋli. Di nia nyɛla di vihi chihibu Dagbani yɛltɔɣa puuni n-nya Dagbamba ni doli so’ shɛŋa n-chihiri yɛligu. Ka lahi n-nya lala soya ŋɔ maa ni kpini taba shɛm. Lala nianima ŋɔ maa mi nyɛla dim pali. Suuri yini nyɛla din wuhi vihigu maa lahibali tuuli, yɛlimuɣisirili maa ni nyɛ shɛli, vihigu nianima, vihigu bɔhisi, vihigu daanfaani, vihigu yɛlimuɣisira, vihigu ni vihi n-zani shɛli ni di ni ŋmaa saɣisi shɛm tariga. Suuri ayi mi jɛndila kundi shɛŋa n-ni daa vihi ka di sɔŋ ma ka n-tum tuma ŋɔ. N daa bo baŋsim zaŋ kpa tuma ŋɔ polo. N karimbanima sani, di bahi bahindi n-karimba ŋun daa yuli tuma ŋɔ. N karim bitaba gba nyɛla ni daa bo baŋsim shɛba sani. Zaŋ kpa saawara malibu polo. N daa lahi karim kundinima din jɛndi tuma ŋɔ Dagbani mini tinzun’ shɛŋa ni ka di pahi ma baŋsim zaŋ kpa tuma ŋɔ polo. Suuri ata puuni mi n-wuhi sodoli’ shɛŋa ni daa doli n-tum tuma ŋɔ. Ti nya vihigu ni vihi luɣ’ shɛli, vihigu daadam biɛligu tariga, daadam biɛligu piibu soya ni vihigu nɛma kamani bukunima mini alikalimi, bɔhisi ni alizama dibu. Suuri anahi puuni, n kahigi Dagbani yɛltɔɣa biɛhigu, bachibura ŋan sɔŋdi ka ti chihiri yɛltɔɣa Dagbani ni, “pa” din chihira, “ka” din kpaŋsira ni pa mini ka zaŋ gabi taba zaa nyɛla din kahigi. Suuri anu puuni mi, di kahigi bachiniŋda ŋan chihira, bachiniŋda ŋan chihiri mini bachibura, chihibu mini sintaks ni simantiks nti pahi chihibu din jɛndi yɛltɔɣimuni bee yɛltɔɣili yaɣili nyɛla din kahigi. Yɛla ŋɔ n-nyɛ ni daa zo n-gbahi shɛŋa ka di sɔŋ ma zaŋ kpa tuma ŋɔ kahigibu polo. 5.5 Naabu Tuma ŋɔ nyɛla n ni tum shɛli ni n-kpiɛŋ tariga. To amaa pa yɛl’ shɛŋa din jɛndi chihibu zaa m-bala. Dinzuɣu di nyɛla tahima n-zaŋ ti ma ni dahinshɛli shɛba ni yina n-ti tuɣi n-tuma ŋɔ maa. Dimbɔŋɔ nyɛla din yɛn sɔŋ ka Dagbani girama bɔhimbu ti tooni. To amaa m-paɣiri Naawuni, dama n-nianima nyɛla din pali zaŋ kpa tuma ŋɔ polo. Dama n ni daa niŋ nia shɛŋa tuma ŋɔ piligu ha maa pala din yiɣisi.

Kundivihira[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Abels, K. & Muriungi, P. (2007). The focus particle in Kîîtharaka. ZAS Articles in Linguistics, 42: 219-239. Adam, P, P, (2010). Preverbal negative markers in Dagbani: In Papers in English and Linguistics (PEL) Vol: 11 pp 44–62. Adam, P, P, (2012). Notes on Dagbani Grammar (bachituŋa mini yɛltɔŋa biɛhigu). Amfo, N.A.A. (2010). Negation in Akan. Linguistics convention versus pragmatic inference. Journal of Asian and African studies. Bendor-Samuel, J. (1989): The Niger-Congo languages: a classification and description of Africa's largest language family. Lanham: MD. Univ. Press of America. Blanchette, F. (2012). “Negative Concord and Double Negation in American Englishes”. CUNY Graduate center. presented at the Mid-Atlantic Colloquium of Studies in Meaning. Blanko, E. and Moldovan, D. (2011). Semantic Representation of Negation Using Focus Detection. Human Language Technology Research Institute. The University of Texas at Dallas. Richardson, TX 75080 USA Boadi L.A. (2005). Three Major Syntactic Structures in Akan. Black mask Ltd Cantonments; Accra Dolphyne, F. A. (1988). On negating the consecutive verb in Akan. Journal of West African Languages 18(1):70-80. Essien, O. E. (1985). Negation in Ibibio: A syntactic-phonological process. Journal of West African Languages XV.1 p73-92. Hudu, F. (2007). Focus marking in Dagbani: In Proc. 23rd Northwest Linguistics Conference, Victoria BC CDA, Feb. 17-19, 2007. pp 13–29. Issah, A.S. (2008). Information Packaging in Dagbani. Unpublished M.Phil thesis, University of Tromso, Norway. Issah, A.S. (2011). The correlation between aspect and transitivity in Dagbani. The Buckingham Journal of Language and Linguistics 2011 Volume 4 pp 53–69. Issah, A.S. (2012). The coding of negation in Dagbani. Presented at the Faculty of Languages weekly seminar. UEW Karimu, A.M. (2006). Dagbani Bɔhimbu sodoligu. Department of Ghanaian language, BATCO, Tamale. Open press GH Ltd, Lamashegu. Laka, I. (1990). Negation in syntax: On the nature of functional categories and projections. Doctoral dissertation, MIT, Cambridge, Mass. Mohammed, O.N. (2012). Tinima bee bana, creative writing (Lahabali nambu) department of GUR-GONJA (Dagbani unit) UEW. Naden, T. (1989). Sentence Perspective in Mampruli. MS. Ghana Institute of Linguistics, Literacy, and Bible Translation, Tamale. Olawsky, K.J. (1999). Aspects of Dagbani grammar, with special emphasis on phonology and morphology, PhD dissertation; Munich, Lincom Payne, J. R. (1985). Negation, In Timothy Shopen (ed.), Language typology and syntactic description, Cambridge: Cambridge University Press, vol. I, pp. 197–242. Saanchi, J.A. (2004). Negation in Dagaare, Paper presented at the 4th Annual Colloquium, Legon-Trondheim Linguistics Project, 9–13 January 2004, Department of Linguistics, University of Ghana, Legon. Salisu, I. (2012). A Guide to Dagbani grammar/languaege usage. Department of Ghanaian Languages, Tamale College of Education, Tamale. unpublished. Schaefer, P. and Schaefer J. (2004). Verbal and Nominal Structures in Safaliba. Studies in the Languages of the Volta Basin Vol:II, (eds). by M.E. Kropp Dakubu and E.K. Osam. Department of Linguistics, University of Ghana: pp. 183–201 Schwarz, A. (1999). Preverbal negative markers in Buli. Cahiers Voltaiques / Gur Papers 4, 91-98. Wilkindorf, P. (1988). Negation in Nomaande. Journal of West African languages Vol: XVIII. pp. 49–70. Wilson, W.A.A. (1972). An Introductory course to Dagbani. Tamale: GILLBT