Biodiversity loss

Diyila Dagbani Wikipedia
Biodiversity loss
concept, environmental issue
Yaɣ shelichange, external risk, extinction, biological risk Mali niŋ
N tahiglobal warming Mali niŋ
Handled, mitigated, or managed bysustainable development Mali niŋ
amphibian loss the life through fire outbreak

Namtɛri filimbu ʒilɛli ni nyɛla binkɔbiri, tihi ni binnema ni naari ʒilɛli ni shɛm bee tingban shɛli ni ban namtɛri naara ka di nyɛla bɛ bi zaŋ la bɛ zaɣa niŋ di ni. Namtɛri ŋɔ naabu ni tooi nyɛla ninsalinima tuma, kom kalinsi ni tulim[1].

Biodiversity loss
Bush fires

Nimsalinima tuma ni tooi nyɛla bɛ kurila binkɔbiri ŋɔ ka bi wumsiri lala binkɔbiri ŋɔ maa, bɛ birili bee bɛ zaɣ' maŋli ti bi lahi yɛn beni. Di yi lahi niŋ ka di yi nyɛla tihi ka ninsalinima ŋɔ ŋmara ka bi sari lala tihi ŋɔ shɛŋa, di yɛn ti paai la saha shɛli ka tihi ŋɔ [2] gba lahi kani.

Tihi ŋmabu mi gba ni tooi tahi sa' pooli na bee n-che ka saa bi lahi mira. Tihi yi zooi luɣ' shɛli di cherimi ka saa bi naɣiri nimaani ka lahi che ka binnema be lala bobili maa dama binnema gba bɔrila mahili ni be shɛli[3].

Binyɛri shɛŋa din tahiri Namtɛri filimbu ʒilɛli puuni n-nyɛ:

  1. Binnɛma biɛhigu shee kɔŋbu.
  2. Mɔɣ'gobo ti lahi yaɣi.
  3. Pɔhim biɛ'shɛli Daadama ni namda[4].
  4. Mɔri nyɔbu yiriŋ

Din tahiri li na[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Tihi ŋmabu yiriŋ
  1. Tihi ŋmabu yiriŋ: Tihi ŋmabu yiriŋ ninsalinima ni zaŋ shɛli niŋ koko bee bindirigu n-diri biɛɣu kam. Di tu ni ninsalinima baŋ ni tihi ŋɔ maa n-nyɛ ti ka ti be dunia ŋɔ maa, di zuɣu di tu ni ti gbubi li viɛnyɛla ka ti ni gbubi ti niŋgbuna shɛm la. Hali a yi ŋma ti gba ka kpaŋ amaŋa n-sa tia nimaani a yihi takahi.
mɔri nyɔbu

2. Mɔ'nyɔbo : Namtɛri ŋɔ saɣimbu ni tooi lahi nyɛla mɔri nyɔbu ti ʒilɛli puuni. Di yi niŋ ka niri yi nyɔ mɔɣu, di nyɛla din ni tooi di n-saɣim namtɛri ŋɔ birili zaa ka yi ti lahi bɔri lala bini maa yi ʒilɛli puuni ka ku nya li. Di ni tooi lahi di tihi hali n-ku binnema ban tiri tingbani tam ka yi ti ko ka yi bindira bi tooi niŋ.

Binkɔbiri kuri taba

3. Binkɔbiri/binnema kubu: Ti namtɛri ŋɔ gbarigibu shɛŋa yirila ti binkɔbiri bee binnema kubu ni na. Binkɔbiri ŋɔ kubu che ka ti yi ti bɔri bɛ bukaata ka bi tooi nyari ba. Binnema ŋɔ gba shɛba nyɛla ban tiri ti tiŋgbani tam n-tooi che ka pukpariba kɔri nyara, di zuɣu di yi ti niŋ ka lala binnema ŋɔ maa buɣim di tiŋa di tooi kuri ba mi n-che ka tam la gbarigi zaa.

sa' pooli

4. Sa' pooli: Sa' pooli gba nyɛla ti namtɛri ŋɔ maa ni zɔri shɛli pam ti ʒilɛli puuni. Di yi ti niŋ ka saa zaɣisi mibu, mɔri, tihi, binkɔbiri ni binnema zaa niŋdila wahala. Dama kom din yɛn nya n-nyu yɛn nyɛla tɔm ti ba, hali binnema ŋɔ shɛba ni tooi pili kpibu dama kom kani din yɛn nyu.[5][6]

wuntaŋ biɛɣu

5. Tulim/wuntaŋ biɛɣu: Tulim gba tooi muɣisiri ti namtɛri ŋɔ maa pam. Tulim ŋɔ nyɛla din tooi kuuri namtɛri ŋɔ shɛŋa kamani mɔri ni tihi zaa n-che ka di filindi ti ʒilɛli puuni. Tulim ŋɔ tooi lahi che ka ti mɔɣa la nyuuri yomyom n-tahiri kokpaɣu na[7].

Di barinanima[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Di tahiri nyɛvuli pooli na tihi ni binkɔbiri zaa sani: Ti dunia namtɛri ŋɔ pirigili tahirila nyɛvuli pooli na ka di nyɛla dɔriti ka di shɛŋa tiri taba. Lala nyɛvuli pooli ŋɔ mi chɛrimi ka bɛ filindi ti biɛhigu puuni.

Bɛ ni tooi lahi che ka ninsalinima ko ka bi nya: Namtɛri ŋɔ pirigili mali barinanima pam zaŋ ti ʒilɛli puuni, ka di nyɛla bɛ shɛba saɣindila ninsalinima bindira bee puzuri. Kamani so ni tooi ko o shinkaafa ka noonsi yɛli ni o di yihi binshɛli di puuni. Dama bɛ yɛn di la shinkaafa ŋɔ zaa ka o ti bi lahi nya shinkaafa belinli gba puu maa ni. Yaha binkɔbiri ŋɔ gba shɛba kamani jansi yi kana ti yi niri kawana zuɣu, bɛ yɛn ŋubila lala kawana maa ka lahi tom saɣim di shɛŋa.

Di shɛŋa lala nyɛla din saɣindi ti ʒilɛli nɛma: Namtɛri ŋɔ shɛŋa lahi nyɛla din tiri ti yɛlimuɣisira pam ti biɛhigu puuni. Kamani saa ni yi ti yɛn mi ka ʒɛri pɔhim la, tihi ŋɔ shɛŋa tooi baɣi ti yinsi ka di tooi che ka pɔhim yi ti ʒe pam n-tooi daari tihi ŋɔ shɛŋa luhiri ti yiya bee ti duri zuɣu ka di gba tooi mali ti muɣisigu pam.

Di gubu[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Yala pam beni ka niriba ni tooi niŋ n-gu ka taɣi dunia namtɛri ŋɔ ti ʒilɛli puuni. Lala yala maa shɛŋa n-do gbunni ŋɔ.

  1. Ti yi che mogobo (Binkɔbiri kubu): Ninsalanima tu ni bɛ che mɔɣuni binkɔbiri ŋɔ kubu yiriŋ-yiriŋ, din yɛn che ka binkɔbiri ŋɔ mini binnema maa yɛligi viɛnyɛla. Niriba pam be biɛhigu puuni ka ban tuma kuli nyɛla chaŋ ti go mɔɣu n-ku mɔɣuni binkɔbiri viɛnyɛla kuli ka o mini o niriba ti zaŋ di bim bee ka o kuri ba ti kɔhira. Lala niriba ŋɔ maa baŋmi ni lala namtɛri ŋɔ maa mali bukaatanima pam ti ti ti biɛhigu puuni. Di zuɣu di tu ni bɛ zon yi lala tuma maa ni.
  2. Di tu ni niriba lahi baŋ ti mɔri ŋɔ nyɔbu gba nyɛla din gbarigiri ti namtɛri ŋɔ maa viɛnyɛla. Mɔɣu nyɔbu nyɛla din mali barinanima pam zaŋ ti ti ʒilɛli ni, dama di yi niŋ ka niri yi nyɔ mɔɣu, di ni tooi di hali ti di ti namtɛri ŋɔ shɛŋa kamani binkɔbiri mini binnema ban tooi sɔŋdi ti ti biɛhigu puuni. Hali so ni tooi nyɔ mɔɣu gba ka di di hali n-ti di so puzuri ni o binshɛɣu kam din be lala bobili maa zaa. Di saha ashaara ka dilana maa nyɛ maa, ka di mi di bi tu lala.[8]
  3. Tihi lahi tu niriba sara din yɛn che ka wuntaŋ dii bi tooi kpɛri namtɛri ŋɔ shɛba kamani, mɔɣuni binkɔbiri ŋɔ mini binnema. Tihi ŋɔ sabu nyɛla din yɛn taɣi ti yal'biɛri pam kamani, pɔhimbiɛri, sa' pooli, tulim ni din kuli pahi. Hali di yi niŋ ka pɔhim yi ʒe yi yiŋ tia luhi, yin kpaŋmi ya yi maŋa ka yi bo tia sa nimaani yaha.

Kundivihira[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

  1. Biodiversity Loss Definition and Examples (en-GB) (2022-02-15).
  2. Bennett-Lartey, S. O. (2015). "Biodiversity loss in Ghana: The human factor" (in en). Ghana Journal of Agricultural Science 49 (1): 115–122. DOI:10.4314/gjas.v49i1. ISSN 0855-0042.
  3. biodiversity loss | Causes, Effects, & Facts | Britannica (en).
  4. Learn about the causes of Biodiversity Loss - Student Center | Britannica.com (en).
  5. Singh, Vijeta (2021-01-21). "The principal factors responsible for biodiversity loss" (in en). Open Journal of Plant Science 6 (1): 011–014. DOI:10.17352/ojps.000026.
  6. biodiversity loss - Ecological effects | Britannica (en).
  7. Cardinale, Bradley J. (2012-06). "Biodiversity loss and its impact on humanity" (in en). Nature 486 (7401): 59–67. DOI:10.1038/nature11148. ISSN 1476-4687.
  8. 7 Solutions to Biodiversity Loss (en-GB) (2022-03-31).