Alaamu doro

Diyila Dagbani Wikipedia
Yiɣi chaŋ yaɣa shɛli Yiɣi chaŋ vihigu ni
alaamu doro
Yaɣ sheliDoro Lubu Na, disaster, pathogen spread Mali niŋ
Ŋun bɔhim ŋa nyɛepidemiology Mali niŋ
Di kalimi pahilist of epidemics Mali niŋ

E-Class


Alaamu doro nyɛla dɔri bimbirili din wuligiri ni valiŋ salo gbaluŋ zuɣu saha bihi sunsuuni. Kotomsi kamani meningococcal infections puuni, di wuhiya ni dɔriti bal' yini yi gbahi niriba ban gari ninvuɣu pia ni anu (15) ninvuɣ' tuhi kɔbiga (100,000) kam puuni ka di gbaabu maa kuli pa taba dabisili kam hali ni dakulo ayi, lala doro ŋɔ leela alaamu doro maa.[1][2]

Di gbunni[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Alaamu doro nyɛla doro din gbahiri niriba ʒilɛlini saha bihi sunsuuni.Tuma duu dinsu dɔriti gu ka taɣi yaɣili wuhi alaamu doro ni nyɛ shɛli ka yɛli ni di nyɛla dori bimbiri shɛli din yoli biɛhigu ni n tooi gbahiri niriba pam n yaɣi bin namida tiɛha zuɣu.[1] Bɛ ni boli shɛli alaamu doro nyɛla dɔri bimbiri shɛli din ni tooi gbaai niriba pam saha bihi sunsuuni ka di ni gbaai so kam nyɛla ŋun kɔbi doro maa la so yini zuɣu. Saha shɛŋa, di tooi zaŋdi alaamu doro mini dori libigirili m-maɣisiri taba. A maa ban tooi niŋdi yɛla vihigu ka sabirili n niŋdi kundinima ni ka mani Manfred S. Green mini o taba ban yɛlimi ni dɔri libigirili nyɛla din pɔri ni alaamu doro ka dama Chambers Concise Dictionary mini Stedman’s Medical Dictionary ni saɣiti li shɛm.[2]

Din tahiri li na[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

  1. Dɔri bimbirili din bɛ ʒilelini yi-ti bi n-kaɣilim
  2. Dɔri bimbiripalli yi-ti pkɛ ʒilelini
  3. Di yi ti niŋ ka niŋgbuna kɔŋ yaa din ni tooi tuhi dɔri bimbira din be dinni.

Di tuya ni ti baŋ kadama, alaamu doro dii bi ʒɛmi ni di nyɛ dɔr' loorili hali. Di kuli nyɛmi kadama dɔri bali yini yi ni tooi gbaai ninvuɣu gbaluŋ saha bihi sunsuuni.[2][3] Lala ŋɔ zuɣu, di tooi zaŋdi alaamu doro n-tiri dɔrishɛli silimiinsi ni booni “West Nile fever”[2] la n ti pahi timsim bee niŋgbuna galisim doro (ka mani anduniya alaafee laɣingu tuma du shɛli bɛni ka bɛ booni li World Health Oraganisation[4]) mini ban pahi lala tuma yaɣili ŋɔ nima ni sɔŋli shiɛm bɛ tuma yaɣanima ni.[2]

Di tooi niŋda ka ti nyɛri alaamu dɔriti ti bindira din gabisi ni. Kotomsi kamani ti ko'nyurima ni. Binnɛma bee binvuri kamani duunsi bee jaŋgbara gɔrim zaŋ yi ʒilɛli ni n-zaŋ chaŋ ʒilɛli shɛŋa ha ni gba tooi leeri sababi n-ʒiri alobo doro na.

Alaamu doro tooi lahi nyɛla din chɛni n-doli saha. Doro kamani kohingu tɔŋtɔŋ tooi kanimina pohim bee kikaa saha ka gbaŋ-kɔɣu mi tooi zooi n kani na tulim bee waligu saha.

Di be alaamu dɔriti waliginsim puuni ka di doli la di ni gbahi ninvuɣ’ shiɛba ni di ni di ninvuɣ’ shɛba nyɛviya. Alaamu doro laasabu maalibu zaŋ chaŋ di kpaŋsibu mini di yaa gbarigibu kpuɣiri la yuma anu bee yuun’ pia saha.

Alaamu doro balibu[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

• Alaamu doro din yi luɣ’yini na bee din daliri nyɛ zaɣ’yini. Dimbɔŋɔ wuhirila alaamu dɔriti din be biɛhigu ni ka salo tooi kɔbiri li luɣini bee ka daliri shɛli din che ka salo kɔbirili nyɛ zaɣ’ yini.

• Alaamu doro din-loora. Lala alaamu doro ŋɔ nyɛla din ni tooi mooi bee n kɔbi ŋun pun maali li sani. Di ni pun gbaai so nyɛla ŋun ni tooi zaŋli n looi so ha dabam.

• Alaamu doro din laɣim din yi luɣi yini na mini din loora. Kotomsi kamani alobo doro din yi so sani n-looi so zooya ka di nyabili nyɛla luɣ' yini bee ka bin yini n-ʒili na kamani silimiinsi ni booni shɛli “zoonotic” dɔri ʒirigu.

Alaamu doro ni loori shiɛm[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

• Di tooi doli pɔhim n loora. Di yi niŋ ka maŋa gubu bee taɣibu kani, pɔhim nyɛla din ni tooi ʒi alaamu doro n-yi so sani n-looi so diyi niŋ ka bɛ miri taba kamani napɔŋ ŋmɛbu bu pia zaŋ chaŋ bu pishi zuɣu.[5]

• Binniɛma gba nyɛla ban ni tooi tahi alaamu doro na ʒilelini.

• Alaamu doro ni tooi lahi yina nama puuni. Lala dini ŋɔ din kuli yirimina sala bee ninvuɣ’ zoobo ni bee liɛbgimsim ni.

• Miribu, shihibu bee taba ni kpɛbu. Alaamu doro ni tooi yina binniɛŋ dimbuni na, ko-nyurim din gabisi, salo bee laɣingu ni di yi niŋ ka niŋgbuna sɔri taba bee n-shihiri taba.

• Di ni tooi yi ʒaamani shɛli n-looi ʒaamani shɛli ha nima bee ka di yi laamba sani (bɛ ʒim ni) n-looi bɛ ni nam shɛli bee n-dɔɣi bi' shɛba.

Kundivihira[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

  1. 1.0 1.1 203.37.81.xxx. Centers for Disease Control and Preven-tion (English). Retrieved 2001-10-16.
  2. 2.0 2.1 2.2 2.3 2.4 "Vol. 4". When is an Epidemic an Epidemic? (PDF) (in English). 2002. Retrieved January 2002. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (help); line feed character in |coauthors= at position 73 (help); Check date values in: |accessdate= (help)
  3. https://doi.org/10.3201%2Feid1206.051263
  4. https://www.who.int/nutrition/topics/obesity/en/
  5. https://www.researchgate.net/publication/340903626