Warizɔhinima

E-Class

Warizɔhinima nyɛla na'shɛba ban nam dariza kuli pala Naa Gbewaa Nam zuɣu. Yaan Naa n-leeri ba. Be bi diri n yira.

Di piligu

Duko Lunnaa yɛliya, ni Dagbaŋ pulini, bɛ ni boli tiŋshɛhi na'nima wɔrizɔhi na'nima n-daa nyɛ Yaan Naa tɔb’ tuhiriba tinsi. Lala wɔrizɔhinima ŋɔ n-daa na nyɛ Yaan Naa tɔb’ bihi . Di yi daa zani ka tɔbu paai Yaan Naa, wɔrizɔhi na'nima maa n-daa yi nyɛ ban yɛn gari tooni tuhi lala tɔbu maa. Lala saha maa mi sapashinnima daa na ka Dagbaŋ. Duko Lunnaa wuhiya ni wɔrizɔhinima maa yino kam mi malila o zaashee ni nyɛ shɛli wɔrizo’ nam maa ni, ka bɛ yino kam mali o tɔb’ tuhiri nuu ni o salima ni nyɛ shɛli. Bɛ mi tinsi maa salima tooi salindimi dɔli tɔb’ tuhiri nu’ shɛli bɛ ni daa mali ŋmɛri tɔbu. O lahi wuhi ni wɔrizɔhi maa gbunni nyɛla ‘wɔr’ karili’ dama, sokam mi ka Dagbana napɔŋ kpiɛŋ nyɛla wɔhu. Di zuɣu, kurimbuni maa ha, chandi kam daa yi paai Dagbana ka lala chandi maa nyɛ chandi kpeeni wɔhu ka o daa yi mali chana, bɛ di ti yɛli ni di nyɛ nimmɔhi chandi. Lala maa ni ka wɔrizɔhi yina dama bɛ daa yi yɛn chaŋ tɔbu yuri maa ka bɛ bari chana.

Luŋa Abdulai mi ni yɛli shɛm zaŋ kpa wɔrizɔhi nama maa polo gba kuli chaŋ mi ti jɛndi Duko luŋnaa ni yɛli shɛm zaŋ kpa wɔrizɔhinim maa ni daa na nyɛ Yaan naa tɔb’ bihi shɛm maa. Ka gba wuhi ni lala saha maa so daa na bi mi binshɛɣu din nyɛ sapashintali, di mi daa yi pala bɛ dirila na’ shɛŋa. Tɔ amaa lala saha maa, di daa yi niŋ ka tɔbu zani, di daa yi kuli nyɛla bɛ mɔli tɔbu maa, ka bidibiga ŋun nini tiɣi o bidibilim yina ti sɔŋ ka bɛ chaŋ ti ŋme tɔbu maa. Ka lee wuhi ni sapashintali ni yɛn pili Dagbaŋ ni Yaan nanim pishi ayi ka ni ka di daa pili. O wuhiya ni Yaan Naa Gariba n-daa nyɛ ŋun diri Dagbaŋ nam lala saha maa. Ŋun Yaan Naa Gariba maa n-daa go n-chaŋ Kambɔn’ tiŋa, ka daa ti kuni na ka ʒi ba kuna. Di zuɣu di ni niŋ ka pumpɔŋɔ Yani sapashinnim beni ŋɔ, tɔbu yi lahi zani Yaan naa bana sapashinnima maa n-yɛn yina gari tooni ka wɔrizɔhinima maa yina ti tabi sɔŋ ba. Tɔ amaa Luŋa Abdulai yɛliya ni wɔrizɔhinima maa ni nya bɛ yuli maa shɛli nyɛla di ni daa niŋ ka Naa Nyaɣisi yina ti ŋmɛri tindaamba maa tɔbu saha shɛli maa. O wuhiya ni bɛ daa yi chani tɔbu maa, Zanduu naa n-daa nyɛ ŋun be tooni n-gbubi Naa Nyaɣisi wɔhu langomi ka bɛ chana. Di mi yi daa ti niŋ ka bɛ chaŋ na ti paai luɣu shɛli ka di wum ba ka bɛ ʒini ni bɛ vuhi, bɛ daa yi kuli vuhi ti saɣi Zanduu naa n-daa yi nyɛ ŋun lahi yɛn daŋ yiɣisi zani, n-lahi gari tooni gbubi wɔhu maa langomi maa ka bɛ chana. Luŋa Abdulai wuhiya ni di ni daa niŋ ka o be wɔhu maa tooni sahashɛli kam vɔri o maa zuɣu daa ti che ka wɔhu maa mili o mi, di saha ka bɛ yɛli ni ŋun lɛbila wɔhu maa zo. Lala maa ni ka wɔrizɔhi daa yina.

Duko Lunnaa mi lahi yɛli, ni wɔrizɔhi tinsi maa nanim maa mi gba Yaan Naa n-nyɛ Zanduu naa. Tɔ amaa, wɔrizɔhi tinsi maa kalinli dii bi galisi mi.

Warizɔhinima

Di ni pa taba zuɣu sham ni di salima be gbunni ŋɔ.

1. Zanduu
2. Tolon
3. Kumbungu
4. Laŋ
5. Warikpoma
6. Salinkpaŋ

ZANDUU SALIMA

Wɔrizɔhi tinsi nama polo, Zanduu naa n-nyɛ bɛ Yaan Naa kpɛma. Wɔrizɔhi tinsi nanima maa n-daa na nyɛ Yaan Naa tɔb’ bihi pɔi ka sapashintali ti naan yi pili Dagbaŋ. Di yi daa niŋ ka tɔbu ti zani Yaan Naa ni o tuhi, wɔrizɔhinima maa n-nyɛ ban daa yɛn gari tooni tuhi lala tɔbu maa. Zanduu naa mi n-daa yɛn gari tooni ka tɔbu maa chaŋ dama ŋuna n-daa nyɛ Yaan Naa tɔb’ tuhiri tooni. Di zuɣu ka bɛ salindi Zanduu ni

“Zanduu wɔrinaba chɛri ka diɣisi”, “Zanduu wɔrinaba chɛri ka pilima”, “Zanduu Gbewaa tɔb’ nuulana” nti pahi “Zanduu Gbewaa kpandaa lana, Gbewaa tɔbulana.”.

TOLON SALIMA

Zanduu nua yi yi, Tolon n-nyɛ din paya wɔrizɔhi tinsi nama polo. Zanduu naa bia n-nyɛ Tolon naa. Yaan Naa tɔb’ bia m-bala, ka o mi gba tɔb’ nua nyɛ kpana. O nyɛla ŋun za Yaan Naa Kambɔŋ naa zaashee. Duko Lunnaa wuhiya ni ŋuna n-gbubi Yaan Naa kpana. Tolon salima n-nyɛ;

“Tolon lana n-nyɛ wunyuɣiri”, “Wunyuɣiri naa”, “Gbewaa tɔb’ nuulana”,Zirili tɔb’ nuulana” nti pahi “Gbewaa kpandaa lana, Yaan Naa Kammɔnnaa”

Di zuɣu Tolon naa ŋun yi chani Yaan nayili kpani ka o dihira.

KUMBUŊ SALIMA

Kumbuŋ n-nyɛ din pa Tolon zuɣu wɔrizɔhi nama maa polo. Kumbungu naa ŋun mi bela peen’ tɔriba polo. Ŋun ʒirila Naa Gbewaa lɔɣu. Di zuɣu Kumbungu salima nyɛla

“Naa Gbewaa lɔɣulana”, “Zirili lɔɣulana”.

Nira ni tooi zaŋ Yaan Naa kam ŋun diri yuli ti Kumbung naa, m-boli o lala naa maa lɔɣulana.

LAŊ SALIMA

Laŋ n-nyɛ din pa Kumbungu zuɣu wɔrizɔhi nama ni. Laŋ’ lana mi gba nyɛla Yaan Naa tɔb’ bihi maa ni yino. Laŋ salima nyɛ

“Laŋ’ lana namzuya”, “Namzuya naa” bee “Laŋlana n-nyɛ dima”.

Sahashɛli, Laŋlana daa yi bela Yani kpamba ni, ka bɛ yi ti yɛn gbaai Yani saawara bɛ booni o mi na ti pahi.

WARIKPAMO SALIMA

Tiŋ shɛli din pa Laŋ zuɣu wɔrizɔhi nama maa ni n-nyɛ Warikpamo. Warikpamo’ lana gba nyɛla Yaan Naa tɔb’ bia ka o salima nyɛ

“Wɔrikpomo’ lana kayiŋnaa”.

SALINKPAŊ SALIMA

Salinkpaŋ n-nyɛ din pa Warikpamo zuɣu wɔrizɔhinim ni. Salinkpaŋ salima n-nyɛ

“Salinkpaŋ’ lana bia la ŋuni m-pɔra, o ni zooi mɔɣuni”.