Sotali Dagbaŋ

E-Class

Vihigu puuni, kpamba wuhiya ni sotali nyɛla binshɛli din pili kurumbunani ha. Amponsah (1975 p.83), wuhiya ni sotali yɛda tibu nyɛla din be dunia yili luɣili kam. Tiŋgban’ shɛŋa ni, lala yɛda tibo ŋɔ nyɛla din yiɣi ka furi amaa lala yɛlli ŋɔ nyɛla din nya naba n-zani gbansabila tiŋgbana ni. Sotali nyɛla bɛ ni zaŋ shɛli n-lɛbi yɛltɔɣikpani n-yɛrili biɛɣu kam ka ti yɛda ni barina din kam niŋda yirila sonima sani na.Sotali nyɛla binshɛɣu dinbe zuliyanima pam biɛhigu puuni. Lala n-nyɛli ka di be Dagbamba gba biɛhigu puuni.

Kaya ni taada nyɛla binshɛɣu andunia yili zuliya kam ni mali shɛli ŋ-ŋmɛri nyɔɣu. Di yi niŋ daliri ka zuliyanima laɣim, kaya ni taada ŋɔ ka bɛ mali n-woligiri taba. Kaya ni tadaa ŋɔ hali shɛŋa n-nyɛ: zuliya maa yɛltɔɣa, bɛ diɛma, bɛ nachiinsi dibu, bɛ churi puhibu, bɛ Naawuni jɛma, bindir’ shɛŋa bɛ ni dira, bɛ andunia yili biɛhigu ni chɛnishɛm ni din kam zaa pahi.

Ti zaa mi ni zuliya kam malila bɛ kaya ni taada ni nyɛ shɛm zaŋ chaŋ bɛ biɛhigu polo ka bɛ bihi mini niŋkura yiɣisirina nti paari li, n-gbubi li ka bɛ biɛhigu viɛli n-ti ba. Hal’ shɛli din be Dagbaŋ kaya ni taada puuni ka n tuma ŋɔ yɛn tum n-jɛndi li n-nyɛ Sotali. Dagbaŋkpamba n-nya ka yɛli ni ‘’kom kam zɔrimi ni di soli’’ di zuɣu di tuya ni ti che ka ti bihi mini ti yaansi baŋdi ti kaya ni taada ni chani shɛm zaŋkpa Sotali polo Dagbaŋ.

Kambɔnsi ti yɛda ni bia ni tooi nya sotim o dɔɣim ni. Bɛ wuhiya ni sonima ni tooi yihi bi’ liɛɣu ŋɔ o ma puli ni n-zaŋ o chaŋ bɛ laɣiŋgu ni nti dihi o tim maa ka labisi bia ma nti niŋ o ma puli ni dindali maa yaha. Bɛ ti yɛda ni paɣa ʒim n-kpe o bia ni di yi niŋ ka paɣa maa maali pua.

Kambɔnsi lahi ti yɛda ni sotim ni tooi doli bindirigu kamani “abɛ” ʒiɛri n-kpe daadam ni. Ni di lahi tooi doli binyɛra kamani yɛri, tikpara, chinchini nti pahi nyingɔkɔrigu. O wuhiya ni sonya yi saɣi kpibu, o ni tooi zaŋ tim maa nti o bipuɣin’ so o ni yura ka di nyɛla sonya ŋɔ yɛn yaai la bia maa noli ka vuhi pɔhim n-niŋ di ni.