Nyalifu

Diyila Dagbani Wikipedia
Nyalifu
infectious disease, class of disease
Yaɣ shelinematode infection, parasitic helminthiasis infectious disease, filariasis, neglected tropical disease, Dɔriti Mali niŋ
Dini be shɛlihuman leg Mali niŋ
N tahiNyili Mali niŋ
Health specialtyinfectious diseases, helminthology, tropical medicine Mali niŋ
Drug or therapy used for treatmentthiabendazole Mali niŋ
Disease transmission processWater Pollution Mali niŋ
ICD-9-CM125.7 Mali niŋ
NCI Thesaurus IDC84677 Mali niŋ

Nyalifu, bee nyɛrifu  (Guinea Worm Disease), nyɛla nyili doro.[1] Salinima kɔbirila doro ŋɔ di yi niŋ ka be nyu ko shɛli baŋkansi (ban mali nyiya gala) ni be dini.[1]

Fasara mini nahingbana[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Di yii na tuugi n gbaagi nira, di nahingbana bɛ yir’ palo.[2] Yuuni nyaaŋa, waɣilima ni puhi nyaribari ŋɔ nuu zuɣu; zaŋ gbaagi o nutali mini o kpuŋkpaŋguwa sunsuuni. Dizooya ka di lahi ni toogi m puhi o gbaya zuɣu; zaŋ miri o napoŋkpuɣula shee. Paɣ’ nyiya n-nyɛ ban tahiri waɣilima ŋɔ na, ka di chɛ ka bar’ ŋɔ wumdi biisim pam on ningbiŋ ni.[1] Dakulo biɛla nyaaŋa, baŋkansi ŋɔ ni puhi yi o ningbiŋ ni na.[3] Lala saha ŋɔ yi paagi, chandi ni niŋ tom pam n ti bari ŋɔ.[2] Nyɛrifu doro pala din kuri niriba yiriŋyiriŋ.[1]

Taarihi[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Hali ni woyo, ninsalnima ko ka baŋdiba mi ka Nyɛrifu gbaara vuhurisi puuni.[2] Di yi yɛn buɣusi, Nyɛrifu bankaŋ yɛlim bɛla millimeter 1-2 sunsuuni. Be yi be n-ti kurigi zaa, paɣ’ bankaŋsi waɣalim bɛla centimeter 60-100 sunsuuni. Bankaŋ dabba bi miriti lala waɣalim.[1][2] Be gala nyavili toogi paari dakulo diba ata di yi niŋ ka di ka sal’ ningbiŋ ni.[4] Amaa bankansi tu ni bɛ vali gala ŋɔ pɔi ka saha ŋɔ naanyi paagi.[1] Gala ŋɔ yi waɣi, di zuya ŋɔ ni toogi m be bankaŋ ŋɔ ni kamani chira anahi.[4] Din zuɣu, doro ŋɔ yi yɛn nyɛ naba n zani tingbaŋ ni, shee ka di lɔhiri niriba yuuni kam.[5] Di nahingbana din yɛn puhi ningbiŋ ni ni biisim shɛli ŋa ni ʒiri na ka di mali baŋdi ni doro ŋɔ luya.[6]

Taɣibu mini Tibbu[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Di vienyɛla taɣibu zaa kuli nyɛmi ka di daŋ baŋ di yɛla di piligu saha. Lala baŋsim ŋɔ yi niŋ tabata, din pahi nyɛmi ka di gu bari ŋɔ ka o di zaŋ o yum maa m-miri konyurim shee.[1] Din nyaaŋa, di tuya ka di milisi niriba ko vielli nyubu ka tɛri ko shɛŋa din nini palo daɣi.[1] Kotɛrigu yi ka yoma, tani bee chinchini ni toogi n zani di zaani.[3] Tim din yuli booni temefos tuhiri kuri nyili zuya ko bɛri puuni.[1] Tim na kani din taɣiri niri ka doro ŋɔ ku toogi n gbaagi o.[1] Dakulo bihi yi gari, dini toogi n zaŋ manchinsi dɔɣu n vilivili bankaŋ nɔ ka niŋ balimbalim n voogi o yina.[2] Yuma din doli ŋa yihibu ŋɔ nyaaŋa nyɛla dinni toogi yaligi ka waɣi zunzuya.[2] Bɛrim mini biisim gba ni yuugi bari ŋɔ ni chira ashɛm ka naan yi zo.[2]

Loobu mini Taarihi[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Yuuni 2013 puuni, niriba 148 n daa yi palo ni bɛ kobi doro ŋɔ Africa tiŋgbana anahi ni.[1] Yuuni 1986 konko puuni, bɛ laasabu daa yiɣisila miliyɔŋ 3.5. Africa tiŋgbana daa laɣimla pishi (20).[1][2] Tiŋ shɛli dini yam pam n nyɛ South Sudan.[1] Alaafei baŋdiba buɣisiya ni bankansi doriti  ni zaa, nyɛrifu n ŋmani din yɛn zo biɛhiguni pumpɔŋɔ.[7] Kurimbuni saha zaa, ti yaanima daa pun mi nyerifu doro ŋɔ yɛla.[2] Di taarihi bɛ Egypt alaafei kundi shɛli bɛni booni Ebers Papyrus ni la. Kundi ŋɔ daa bɛni mi yuuma 1550 nyaaŋa ka bɛ naan yi dɔɣi anabi Isa.[8] Silimiinsi boonila nyɛrifu “dracunculiasis”. Yuli maa yila Latin balli ban daa ʒi sunsuuni sahasha shɛli la. Di gbunni n nɣɛ “saapabih’ alobo” (affliction with little dragons) [9] Europe nim gɔrim puuni bɛ daa nya doro ŋɔ Africa wulim luhili teeku tiŋ yuli booni Guinea yuuni 1600 nyaaŋa. Dini n chɛ ka bɛ pali yuli “Guinea Worm Disease”.[8] Nyiya ŋɔ zuliya shaŋa gba bɛni n tiri bɛnkɔbiri doriti, amaa bɛ lɔɣu lee bɛ lɔhirila ninsalinima.[10][10] Doriti pubu ni, nyɛrifu pahila dori shaŋa niriba ni na bɛ ti zaɣa pam anduniya tulim luɣa shɛhi.[11]

Kundivihira[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

  1. 1.00 1.01 1.02 1.03 1.04 1.05 1.06 1.07 1.08 1.09 1.10 1.11 1.12 Dracunculiasis (guinea-worm disease)  Fact sheet N°359 (Revised). World Health Organization (March 2014). Retrieved 18 March 2014.
  2. 2.0 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 Greenaway, C (Feb 17, 2004). "Dracunculiasis (guinea worm disease).". CMAJ : Canadian Medical Association journal = journal de l'Association medicale canadienne 170 (4): 495–500. PMID 14970098.
  3. 3.0 3.1 Cairncross, S (Jun 2012). "Why is dracunculiasis eradication taking so long?". Trends in parasitology 28 (6): 225–30. DOI:10.1016/j.pt.2012.03.003. PMID 22520367.
  4. 4.0 4.1 Junghanss, Jeremy Farrar, Peter J. Hotez, Thomas (2013). Manson's tropical diseases (23rd edition ed.). Oxford: Elsevier/Saunders. p. e62. ISBN 9780702053061. |edition= has extra text (help)
  5. Parasites - Dracunculiasis (also known as Guinea Worm Disease) Eradication Program. CDC (November 22, 2013). Retrieved 19 March 2014.
  6. Cook, Gordon (2009). Manson's tropical diseases (22nd ed. ed.). [Edinburgh]: Saunders. p. 1506. ISBN 9781416044703. |edition= has extra text (help)
  7. Error on call to Şablon:cite web: Parameters url and title must be specified. The Carter Center .  Carter Center .
  8. 8.0 8.1 Error on call to Şablon:cite web: Parameters url and title must be specifiedTropical Medicine Central Resource . .  Uniformed Services University of the Health Sciences . Retrieved 2008-07-15.
  9. Barry M   (June 2007  ). "The tail end of guinea worm — global eradication without a drug or a vaccine  ". N. Engl. J. Med.   356   (25  ): 2561–4  . DOI:10.1056/NEJMp078089  . PMID 17582064  .
  10. 10.0 10.1 Junghanss, Jeremy Farrar, Peter J. Hotez, Thomas (2013). Manson's tropical diseases (23rd edition ed.). Oxford: Elsevier/Saunders. p. 763. ISBN 9780702053061. |edition= has extra text (help)
  11. Neglected Tropical Diseases (June 6, 2011). Retrieved 28 November 2014.