Bayahi

SUURI YINI

1.0 Piligu

Vihigu ŋɔ nyɛla din vihi jɛndi Kasiɣiritali Dagbaŋ, amaa n vihigu maa yaa zaa yɛn chaŋ mi ti jɛndi Kasiɣiritali ŋɔdua. Kasiɣiritali nyɛla tuun’shɛli din ka ŋmali Dagbaŋ pulini. Di lahi nyɛla tuun’ shɛli din nyɛ wuntia tuma din mali dariza pam Dagbaŋ. Ŋɔdua nyɛla tin’ shɛli din be Kumbun’ naa sulinsi ni , amaa Kpilo naa n-leeri li. Ŋɔdua nyɛla pukparigu mini daabiligu tiŋa. Bɛ ni kɔri bin’shɛŋa pam n-tooi nyɛ; kawana, shinkaafa, sima, nyuya, kamantoosi, naanzuwa ni tihi wumsibu. Bɛ lahi tooi guli bingula kamani, niɣi, buhi, piɛri, nɔhi, kpini ni kuruchunima. Ŋɔdua paɣiba gba kpaŋsi daabiligu tuma pam. Ka bɛ ni tooi diri da’ shɛŋa pam n-nyɛ Kumbungu daa, Tamali daa, Nyankpala daa, Savelugu daa, ni da’ shɛŋa ŋan kpalim. Ŋɔdua paɣiba ŋɔ sooche kpana n-nye, kpakahili tɔbu mini shinkaafa kɔɣibu mini di bihibu tuma. Bɛ lahi tooi niŋdi dagumaha gba, di shɛŋa mi n-nyɛ; shinkaafa duɣibu, kooshe, kulikuli, tuya duɣibu ni gabilee. ŋɔdua nyɛla tiŋ’ gahindili Kumbun’ naa tinkpansi ni.

Ŋɔdua nyɛla tin’ shɛli din adiini mali yaa pam, Adiini bal’ shɛŋa ŋan be dini n-nyɛ Dolodolo adiini, , Musulinsi adiini nti pahi Dagbandɔhili zuɣu. N yi lihi adiini balibu ata shɛŋa ni kali ŋɔ puuni, musulinsi n-nyɛ din mali daadam biɛligu n-gari din kpalim maa ka Dolodolo adiini paya ni daadam biɛligu n-zaŋ Dagbandɔhili bahindi nyaaŋa.

1.1 Yɛlimuɣisiri din nam tuma ŋɔ

Vihigu ŋɔ daliri nyɛla ni di sɔŋ ka ti baŋ daliri shɛli din che ka kasiɣiriba tumdi tuun’ kara ŋɔ zaa ka niriba bɛ bi yɔri ba bee ka liɣiri deebu ka di nyaaŋa amaa ka bɛ suhuri na kuli ye di tuma tumbu zuɣu. Vihigu ŋɔ lahi nyɛla din yɛn sɔŋ Dagbaŋ karachinima mini lahibali sabiriba ban sabiri Dagbaŋ kaya ni taada yɛltɔɣa.

1.2 Vihigu daliri

Dagbankpamba n-nya ka yɛli ni “Wuntana yi bi ŋme a nyaaŋa nambɔɣu ku gbaagi a puli” Dinzuɣu tuuni kam ka yi yɛn tum ka di mali anfaani naɣila wɔligu n-nyee. Lala zuɣu tuuni kam malila yɛlimuɣisira. Yɛlimaŋli binshɛɣu din yɛla niŋ tom pam Dagbaŋ nyɛla niriba yi ti niŋdi vihigu zaŋ jɛndi ti kaya ni taada polo. Dinzugu yɛlimuɣisira din daa yi polo n-vihigu ŋɔ ni n-nyɛ. Saha. Saha daa nyɛla din daa bi saɣi ti ma zaŋ chaŋ vihigu ŋɔ polo, dama saha shɛli n ni daa niŋdi vihigu ŋɔ maa n daa wuhirimi ka lahi zɔri n-niŋdi vihigu ŋɔ saha yini maa. Tuma ayi ŋɔ mi nyɛla ŋan bɔri saha pam. Dini ka Dagbankpamba nya ka yɛli ni “Ninimbihi ayi bi yuuni kɔliba ni”. Laɣidibo gba daa nyɛla muɣisigu n-ti ma, dama pɔi ka n daa naan yi chaŋ kpeen’ so sani, shee ka n ʒi guli ka lahi bo laɣ’ piɛligu m-pa guli maa zuɣu ka kpɛma maa naan yi yɛli ma o milinsi zaa zaŋ chaŋ n vihigu ŋɔ polo. Vihigu ŋɔ saha daa kpala putuma saha, ka lala maa zuɣu daa ti ma muɣisigu pam, dama ninvuɣ’ shɛba zaa ban daa mali lahibali zaŋ kpa n vihigu ŋɔ polo zaa daa nyɛla ban be bɛ putuma ni ka di zuɣu daa niŋ ma muɣisigu pam bɛ nyabu. Kundivihira gba yɛla daa niŋ ma tom pam di ni niŋ ka so na bi sabi jɛndi n vihigu ŋɔ zuɣu. Ka hali kundinima yi bɛni gba, di na bi niŋ bayana.

1.3 Vihigu niyanima

Tuuni kam yi yɛn tum viɛnyɛla naɣila di malila nia shɛli dini yɛn tum n-jɛndi. Dimbɔŋɔ zuɣu n nia zaŋ chaŋ n vihigu ŋɔ polo n-nyɛ, ni che ka ti baŋ kasiɣira ni nyɛ so, nira ŋun tu ni o nyɛ kasiɣira, din che ka paɣiba ka kasiɣiritali ni. N ni lahi che ka ti baŋ kasiɣiriba ni niŋdi shɛm bandi ni so kani. N vihigu ŋɔ nia n-lahi nyɛ li ni di sɔŋ kpaŋsi niriba banlee nachimba ka bɛ kpe kasiɣiritali bɔhimbu ni.

1.4 Vihigu bɔhisi

Bɔhi’ shɛŋa n ni daa tooi bɔhi vihigu ŋɔ ni n-nyɛ;

1. Ŋuni n-nyɛ kasiɣira?

2. Ŋuni n-leei tu ni o nyɛ kasiɣira?

3. Wula ka bɛ wumsira kasiɣira?

4. Kasiɣiritali nyɛla daankali?

5. Kasiɣira tuma so yi kani

6. Saha kanina ka so tilahi pa kasiɣira?

1.5 Vihigu anfaani

Yɛla pam n-che ka n yina ni vihigu din jɛndi kasiɣiritali polo maa. Tuuli, zuliya kam bɔri ni bɛ ninkura ti lahi kani ka bɛ yɛltɔɣa doya ka ʒɛmani kam bihi ni ninkura zaa ti paa li n-teeri bɛ yɛltɔɣa. Kasiɣiritali nyɛla so ni na bi sabi shɛli sɔŋ kundi ni ka hali di yi beni gba di na bi niŋ bayana, dama n na bi vihi yi di zugu. Di yi niŋ ka di bi sabi sɔŋ ka kuli nyɛla niriba noya ni ka ti yɛn wumdi li din ti kpi dahinshɛli. Dama vaɣu yi kuli moora di ti yɛn tɔhigimi. Ninkura bee kpamba yi ti lahi kani ti ni labi ti kaya ni taada maa shɛŋa di mi ku viɛla. Din lahi pahi nam vihigu ŋɔ nyɛla kasiɣiriba ni tumdi tuun’ kara ŋɔ zaa ka mi ka yɔri amaa ka bɛ suhuri na ye di tuma tumbu la zuɣu.

SUURI AYI

KUNDIVIHIRA 2.0 Piligu Dagbankpamba n-nya ka yɛli ni “Yɛm yaɣi ninvuɣ’ yino malibu”. Daliri ŋɔ zuɣu ka di tu ni nira chani tin’ shɛli o ni bi mi ka bɔhira maa dama ŋun ʒi dolila ŋun mi maa. Dinzuɣu n vihigu ŋɔ puuni n ni vihi kundi shɛŋa ka di sɔŋ ma n tuma ŋɔ puuni m-bɔŋɔ. 2.1 Kundi shɛŋa n ni vihi Cambridge Advanced Learner’s Dictionary (2003) mi yɛliya ni “Kasiɣira nyɛla ninvuɣ’ so ŋun su kum kom subu ni o nɛma niŋbu”. Di ni kpini n tuma ŋɔ shɛm nyɛla bɛ ni yɛli kasiɣira ni nye so maa ka m mi tuma ŋɔ chaŋ ti dolila kasiɣiritali polo la zuɣu. Dama kasiɣiriba n-tu ni bɛ niŋ kum sutura ka kundi ŋɔ mi tɔɣisira bɛ ni niŋdi kum sutura mini bɛ ni suri kum kom shɛm. Advanced Learner English Dictonary, (new Edition 2004) gba yɛliya ni kasiɣira nyɛla “ŋun maani kum shɛli pɔi ka bi naan sɔɣi o bee ŋun su kom simsibu”. Kundi ŋɔ gba ni kpini n tuma ŋɔ shɛm nyɛla di ni yɛri kum shili malibu ni kum simsibu la zuɣu la ka m mi tuma ŋɔ gba chaŋ ti jɛndi kasiɣiritali zuɣu. Dama kasiɣira n-tu ni o bo simsibu ti kum ka di che ka lala nira maa paagi o yaanima tooni. Dama Dagbamba pam ti yɛda kadama ni nira yi kani ka kasiɣiriba bo simsibu ti dilana, o nyɛla ŋun yɛn kpe Alizanda ni dama Dagbamba ti yɛda ni bɛ yaanima bɛla Alizanda ni. Tia Sulemana (1970) Buku ŋɔ puuni gba lahibali din jɛndi n tuma ŋɔ nyɛla Naa Zanjina ni daa chaŋ Sabali Yarinaa sani ka o bi’ kpɛma (Zuu) daa ti kani ka bɛ sɔɣi o shɛm. Dini ka kasiɣiriba pili sɔɣiri niriba ni nɛma. Kundi ŋɔ gba ni kpini n tuma ŋɔ shɛm nyɛla di ni tɔɣisira kasiɣiritali mini kum nɛma niŋbu la zuɣu, dama n tuma ŋɔ chaŋ ti jɛndila kasiɣiritali yɛla. Dimbɔŋɔ zuɣu kundi kam din kam tɔɣisira kasiɣiritali bee din kam tɔɣisira kum yɛltɔɣa nyɛla din tu ni m maai n nii vihili viɛnyɛla ka di sɔŋ ma ka n tuma ŋɔ nia pali zaa. Dama kundi puuni wuhiya ni Naa Zanjina ʒemani ni ka dali waa daa pili ti Dagbaŋ dama nira yi daa kpi waa daa kani. Ibrahim Mahama (2004) Di nyɛla din gba tɔɣisiri Nanima shɛba ni daa kpi shɛm ka bɛ niŋ shɛm n-ti sɔɣi ba. LDP (2007) Dagbaŋ kaya ni yɛlikura. Di gba tɔɣisiri kaya ni taada maa yɛl’ shɛŋa din gba pahi ma haŋkali pam. Adam Issah Sandow(2009), Guma naa gbaabu mini Nam chiha ni nye shɛŋa. Unpublished. Kundi ŋɔ yɛrila Guma naa sɔɣibu yɛla. Dama kundi ŋɔ puuni wuhiya ni bɛ sɔɣirila Guma naa siligi ni di yi niŋ ka o ti zaŋ o nuhi dihi buɣu tiŋa. Lala zuɣu, Guma naa siligi kuli Guma nayili maa ka tihi zibigi ni. Kundi ŋɔ ni kpini n tuma ŋɔ shɛm nyɛla ŋ-ŋɔ, ni pɔi ka Guma naa ti yɛn doni o yaanima tooni, kasiɣiriba ka bɛ yɛn bo ka bɛ kana ti zaŋ o nti siɣisi o siligi ŋɔ ni dama bɛ bi simsira Guma naa luɣ’ shɛli pahila siligi maa ni.

SUURI ATA VIHIGU SODOLIGU 3.0 Piligu Sodoligu ŋɔ jɛndila so’ shɛŋa n ni doli n-nya sɔŋsim ka di sɔŋ ma ka n tooi tum tuma ŋɔ. Tuma ŋɔ ni, ti ni lahi nya ninvuɣ’ shɛba ni gahim n-zaŋ ba vihi vihigu maa ni daliri shɛŋa din che ka n pii lala niriba maa. Di puuni ka n vihigu ŋɔ sodoligu mini vihigu ŋɔ ni vihi luɣ’ shɛli ni vihigu maa nɛma. Daliri shɛli din che ka m pii lala soli ŋɔ maa nyɛla di sɔŋ ma kahigi n tuma maa nia ni nyɛ shɛli viɛnyɛla. 3.1 Vihigu sodoligu Dagbankpamba n-nya ka yɛli ni “Bɛ mɔŋdila bia saɣ’ kurili amaa ka lee zaŋ yɛlikurili n-le o ka di ti gbubi o dahinshɛli, lala zuɣu n daa nyɛla ŋun chani kpamba yinsi nti deeri lahibali, amaa pɔi ka n daa naan yi chaŋ kpeen’ so yiŋa, faashee ka n daŋ ti o tibili pɔi ka o ti ma dabisili ka n chaŋ paagi o. Dimbɔŋɔ zuɣu n daa yɛn chaŋ kpeen’ so yiŋa n yɛn ʒila guli nti niŋ jiŋlaa ni. Binshɛŋa ŋan daa tooi sɔŋ ma ka n gbahi lahibali maa n-nyɛ bɔhisi alizama dibu, kpahimbu, buku, alikalimi, nti pahi tipu. Ninvuɣ’ yino ni bi nyari so’ buɣim la zuɣu n daa yi paagi kpeen’ so yiŋa n-ti deei kpamli ʒilinkom ŋɔ n-naai o wuhiri ma mi bahi kpeen’ so mi yiŋa ka n chaŋ paagi o. Dini daa che ka m baŋ ni yɛm nyɛla din yaɣi ninvuɣ’ yino malibu. Kundinima din daa sabi ka di lahibali kpini n tuma ŋɔ gba daa nyɛla din sɔŋ ma pam ka lahi ti ma neensim zaŋ kpa n tuma maa polo.

3.2 Vihigu ni vihi luɣ’ shɛli Yɛlimaŋli, Dagbaŋ nyɛla din galisi pam ka di yi niŋ ka n yɛn niŋ vihigu din jɛndi kasiɣiritali Dagbaŋ di ni niŋ tɔm pam n-ti ma, dinzuɣu di tu ni n wuhi n vihigu maa ni niŋ luɣ’ shɛli. N vihigu nyɛla din vihi jɛndi kasiɣiritali tiŋa yuli booni ŋɔdua. N vihigu maa ni vihi luɣ’ shɛli m-bala. 3.2.1 Vihigu daadam biɛligu N vihigu ŋɔ puuni m mini niriba pam puha daa nyɛla din yooi taba zuɣu, ka bɛ daa kpaŋ bɛ maŋa n-ku saha ka sɔŋ ma ka n tuma ŋɔ nia ni nyɛ shɛli pali viɛnyɛla. Kpeen’ shɛba sani ni daa tooi chaŋ ka bɛ ti sɔŋ ma ka n tuma maa niŋ tabata maa n-nyɛ; 1. Yipiɛlinaa Ŋɔdua, kasiɣiri kpɛma 2. Silimbɔma naa Ŋɔɣu, kasiɣiri kpɛma 3. Napari Alhassan Ŋɔdua, kasiɣira 4. Tahidu Abdulai Ŋɔdua, kasiɣira Kpamba ban yuya do zuɣusaa ŋɔ zaa zaɣ’ yino ka daa niŋ suɣilo ni n tuma ŋɔ ka daa sɔŋ ma ni n vihigu maa polo. Bɛ zaɣ’ yino kam ni za zaashe’ shɛli ni m-bɔŋɔ; Ŋɔdua Yipiɛlinaa nyɛla kasiɣiri kpɛma n-ʒi Ŋɔdua ka lahi nyɛ nabia yaha. Daliri shɛli din che ka n vihi o nyɛla o ni nyɛ kasiɣira ka lahi mali di baŋsi pam ka niriba mi o kasiɣiritali tuma ti yaɣili yɛla. Yipiɛlinaa lahi nyɛla ŋun siɣisi kasiɣiri bihi pam ti bɔbili maa ka shɛba pa mali di baŋsim pam. Ka di yi niŋ ka n tuma ŋɔ nyɛ kasiɣiritali maa n-daa che n vihi o maa. Silimbɔma naa nyɛla kasiɣiri kpɛma n-ʒi tiŋa yuli booni Ŋɔɣu. Silimbɔma naa kasiɣitali tuma baŋsim nyɛla din ka zaŋ buɣisi ka gba nyɛ ŋun wumsi kasiɣiri bihi pam o yaɣili maa. Ka di niŋ ka n vihigu ŋɔ chaŋ ti gbaai kasiɣiritali ŋɔ zuɣu niriba ŋ-ŋɔ n-tu ni miri ti deei haŋkali mini kpamli zilikom. Dini n-daa che ka n vihi o gba maa. Napari Alhassan mini Tahidu Abdulai zaa nyɛla kasiɣiriba ban ʒi Ŋɔdua. Bɛ niriba ayi ŋɔ zaa pala kasiɣiri kpamba amaa ka lee mali kasiɣiritali baŋsim ka lahi simsiri niriba viɛnyɛla. Bɛ gba daa ti ma baŋsi pam n tuma ŋɔ polo. 3.3 Vihigu nɛma Kpamba n-nya ka yɛli ni “Waliteera n nyɛ wali kura”. Lala zuɣu, di tuya ni nira yi yɛn niŋ vihigu din nyɛ lahibali deebu kamani n vihigu ŋɔ tatabo di tu ka o malila neen’ shɛŋa ŋan ni sɔŋ o ka o tooi tum o tuma maa viɛnyɛla. Nɛma ŋɔ shɛŋa tu ka di nyɛla din ni tooi deei lahibali ka a ni tooi zaŋ li tum a ni bɔri saha shɛli kam zaa. Neen’ shɛŋa n ni zaŋ ka di sɔŋ ma ka n tooi tum vihigu tuma ŋɔ n-nyɛ kamani, bɔhisi, tipu, buku, alikalimi, alizama dibu, ni kpahimbu.

SUURI ANAHI

KASIƔITALI

4.0 Piligu Daadam bee zuliya kam malila bɛ ni ti yɛda ni binshɛŋa bɛ biɛhigu puuni. Ka lala zuɣu Dagbamba gba nuu bi yihi ka che ni yɛli yɛltɔɣ’ shɛli ŋɔ. Dagbamba ti yɛda ni bɛ yaanima nyɛla ban be alizanda ni ka lala zuɣu nira kam ŋun kani ka bɛ simsi o naai bɛ yɛrimi ni Naawuni tahimi o bɛ yaanima sani. Dimbɔŋɔ zuɣu bɛ ti yɛda ni pɔi ka so naan yi paai bɛ yaanima tooni naɣila bɛ sɔɣila dilana bɛ kali soli ni wuhi ni bɛ simsi kum shɛm pɔi ka o naan yi paai bɛ yaanima maa tooni. Dagbamba mi lahi ti yɛda ni nira ku tooi simsi kum ka o paai bɛ yaanima sani di yi niŋ ka lala nira pala ŋun nyɛ kasiɣira. Dama bɛ ti yɛda ni kasiɣiriba n-ni tooi simsi kum ka o naan yi paai o yaanima sani ka shɛli ka di nyaaŋa. To ti yi bɔhi ti maŋa, ŋun n-lee nyɛ kasiɣira? Ti ni baŋ din che ka Dagbamba ti yɛda ni ka pani bana simsi kum o ku tooi paai bɛ yaanima tooni maa. 4.1 Ŋuni n-lee nyɛ kasiɣira? Vihigu puuni wuhiya ni kasiɣira nyɛla ninvuɣ’ so ŋun mali ashili biɛhigu puuni bee ŋun ni tooi gbibi ashili biɛhigu ni. Lala ashili ŋɔ chaŋ ti gbaala kum ŋɔ polo bee nira ŋun kani maa sani. Dama di yi niŋ ka so kani bee n-kpi ka nyin kasiɣira kpe o sani n-ti nya o di bi tu ni a yina n-ti tɔɣisira ŋun kani maa ni doya shɛm bee n-tɔɣisira alaama shɛŋa ŋun kani maa ni niŋ ka kani maa n-tiri niriba. Dama nira yi kani bee n-kpi yɛla pam tooi niŋdi o biɛhigu puuni ka di bi tu ni nyini kasiɣira ti buɣisi bee n-tɔɣisi li sambani ni din niŋ kum ŋɔ o kalinsi ŋɔ nyaaŋa, di nyɛla zaɣ’ biɛɣu pam ka ni tooi che ka ŋun kani bee kum maa tooi doli a a ni viigi o daashili n-wuhi niriba la zuɣu. Ka di yi pani nimmɔhi ka bɛ niŋ a ni kɔŋ a nyɛvuli gba. Dinzugu ka bɛ yɛli ni kasiɣira nyɛla ŋun mali ashili bee ŋun ni tooi gbibi ashili biɛhigu puuni maa. 4.2 Ŋun n-daa pili kasiɣiritali? N vihigu puuni wuhiya ni ninvuɣ’ so ŋun daa pili kasiɣiritali yuli n-daa booni Kpaligbaŋ. To amaa bɛ bi tooi yɛli ma o ni daa nyɛ zuliya so ni o ni daa be tinshɛli. Amaa ni ti yaba Kpaligbaŋ ŋun daa nyɛ ŋun pili kasiɣiritali ŋɔ daa nyɛla ŋun kuli gɔri ginda Dagbaŋ zaa ka di zuɣu daa che ka niriba daa bi tooi baŋ zuliya shɛli din nyɛ o. Vihigu wuhiya ni ti yaba ŋɔ daa mali yaa pam o niŋgbuna ni. Bɛ lahi yɛli ni ŋun daa chanimi ni o bingbiri nɛma. Bɛ lahi yɛli ni ti yaba ŋɔ ŋun daa yi ti paai tinshɛli ka so kani tiŋa maa ni, o dii yɛn bɔhila kum ŋɔ talahinima ni bɛ wuhi o bɛ ni bɔri ni simsi o luɣ’ shɛli ka o- dii zaŋ o nɛma maa pili gbibu hali n-ti bo dooshee n-ti kum ŋɔ ka o doni pɔi ka o naan yi yi tiŋa maa ni. 4.3 Wula ka bɛ boli bɛ maŋa kasiɣiriba? Dagbankpamba n-nya ka yɛli ni “A yi ti nya nyɔhi ni tuɣira shɛli, to buɣim be ni”. Dinzuɣu din che ka bɛ boli bɛ kasiɣiriba m-bɔŋɔ; N vihigu puuni wuhiya ni piligu ka bɛ yuli n-daa nyɛ kasiɣiriba, amaa bɛ yuli n-daa nyɛ Bayahinima. Dagbamba piligu ni ha bɛ ni daa mi ba ni yu’ shɛli m-bala. Ka hali zaŋ ti kpa ŋmamprigu zaa daa mi ba mi ni lala yuli ŋɔ. Amaa Nanumba ban piligu ni bɛ daa bi mi ba ni Bayahinima ŋɔ, ban daa booni ba la Mbanaanima, ka booni bɛ zaɣ’ yino mi Mbanaa. To di ni niŋ shɛm ka bɛ ti lahi booni bɛ maŋa kasigiriba nyɛla ŋ-ŋɔ; N vihigu puuni wuhiya ni pɔi ka kasiɣira ti naan yi kpe kabiri puuni ni naɣila o kami pɔi ka naan yi kpe di ni, yaha ni bɛ yi gbiri kabiri ka kasiɣira so ti paana bɛ yɛri o mi o kamina n-ti siɣi nya. To “Ka” ka siɣi kabiri ni mini “Kamina” ti siɣi ŋɔ n-ti dii goligi kasiɣiriba maa. Bɛ ni nya bɛ yu’ palli ŋɔ shɛm m-bala, amaa piligu ni ha bɛ yuli n-daa booni Bayahinima ka bɛ zaɣ’ yino mi nyɛ bayaha. 4.4 Ŋuni n-lee tu ni o nyɛ kasiɣira? Kamini ti ni pun wum shɛm zaŋ chaŋ ŋun nyɛ kasiɣira la, ŋun tu ni o nyɛ kasiɣira nyɛla ŋun mali ashili bee ŋun ni tooi gbibi ashili biɛhigu ni. Ka di tu ni lala nira yuma yɛla din gari yuum pishi ayi ka. Lala nira n-tu ni o nyɛ kasiɣira. Di saha ŋɔ lala nira ŋɔ haŋkali ziligiya ka o ni tooi be biɛhigu ni m-mali bukaata. 4.5 Din che ka paɣiba ka kasiɣiritali ni Dagbamba nyɛla ban ti yɛda ni paɣiba nyɛla ban ka ashili bee ban ku tooi gbibi ashili bɛ biɛhigu puuni. Kasiɣiritali tuma mi puuni di tumi ni nira ŋun ni tooi gbibi ashili n-tu ni o be tuma ŋɔ ni ka di yi niŋ ka Dagbamba ti yɛda ni paɣiba nyɛla ban ka ashili bee ban ku tooi gbibi ashili bɛ biɛhigu ni dini n-che ka paɣiba ka kasiɣiritali puuni maa, ashili maa gbibibu zuɣu. Hali n vihigu puuni wuhiya ni doo ŋun gba ku tooi gbibi ashili gba, bɛ ku saɣi ka o pahi bɛ zuɣu bɛ tuma shee. 4.6 Kasiɣiritali nyɛla daankali? Dagbamba kali soli zuɣu kasiɣiritali pala ti Dagbamba daankaya la ni shɛli. Dinzuɣu kasiɣiritali pala daankali tuma. Di nyɛla tuun’ shɛli din nyɛ wuntii tuma n-ti Dagbamba ka lala zuɣu di nyɛla din yooi soli ti nira kam ŋun suhu ye wuntii tuma tumbu zuɣu. Lala zuɣu kasiɣiritali bi zaɣisi nira kam kamani, Nabia, Luŋa, Sapashinnima, n-ti pahi ti daankayanima la yini kam nira ŋun bɔri ni o kpe di ni gbaayihila niriba ŋɔ ni ŋun ku tooi gbibi ashili o biɛhigu ko n-ku tooi kpe kasiɣiritali tuma tumbu ni. 4.7 Wula ka kasiɣiriba niŋdi wumsiri kasiɣiribila? Dagbamba kali soli zuɣu, kasiɣiritali pala shikuru bɔhimbu shee ka di ʒimi ni a yi gbibi shɛhira gbaŋ ŋ-ŋɔ a ku tooi kpe di ni amaa di zaa yoli kasiɣiriba gba malila bɛ ni doli so’ shɛli n wumsiri kasiɣiribihi. Kasiɣiriba bi chani ginda m-booni niriba ni bɛ kpe kasiɣiritali tuma tumbu ni, amaa di nyɛla lala nira ŋɔ n-yɛn chani bɛ sani saha shɛli so yi ti kani ka bɛ yɛn bo yili n-ti dilana ka o doni o yaanima tooni. Lala nira ŋɔ kuli yɛn chanimi ka di ti niŋ saha gbaliŋ ka bɛ ti naan yi bɔhi o ni o bɔri ni o kpe bɛ tuma ŋɔ bee o bi bɔra. Lala nira ŋɔ labisibu yi nyɛ iin di saha ka bɛ yɛn pili o wumsibu. Wumsibu ŋɔ mi pula buta zuɣu. Tuuli dini maa ni, bɛ na chɛmi ka kasiɣiribila ŋɔ tuma kuli nyɛmi ni o gbi kabiri bee ka za kabiri noli n-deeri tam bahira hali ni saha shɛli. Ŋɔ din nyaaŋa, din pahiri ayi zaŋ chaŋ kasiɣiribila wumsibu polo n-nyɛ bɛ che ka di lana ni tooi kpe kum ni do luɣ’ shɛli ka bɛ ti suugi o kom bee n-niŋ kum sutura. Lala saha ŋɔ di ko ka bɛ na yɛn che ka kasiɣiribila ŋɔ kuli yɛn tumda ka pani o baa yaɣi n-ti tum shɛli yaha zaŋ chaŋ kum simsibu polo. Dimbɔŋɔ nyaaŋa, lala kasiɣiribila ŋɔ yi pa miri siɣisibu. Dama kasiɣiriba yi wumsi kasiɣisiribila naagi bɛ yɛrimi ni bɔmi saha n-siɣisi o, lala siɣisibu ŋɔ mi yɛn nyɛ kasiɣiribila ŋɔ kpalinkpaa wumsibu. Dimbɔŋɔ niŋbu shee to pam dama dabisi shɛli bɛ ni yɛn siɣisi o maa o yɛn simsi la kum dindali. Pa nira kam mi ka lala kasiɣiribila ŋɔ ni tooi simsi bee n-sɔɣi amaa di nyɛla paɣa yi kani bee bilɛɣu bee zaŋbahi. ka di daliri nyɛmi , ni lala niriba ŋɔ ni simsibu shee n-to pam zaŋ ti kasiɣiriba banlee bilɛɣu bee zaŋbahi. N Vihigu puuni wuhiya ni lala niriba ŋɔ simsibu yi paa kasiɣira naɣila o bala nyirizana pɔi ka naan yi bo dooshee n-ti dilana ka o doni o yaanima tooni. Ni dimbɔŋɔ zuɣu bɛ yi wumsi kasiɣiribila ka yɛn siɣisi o bɛ chɛrimi ka o simsi lala niriba ŋɔ ni so yi ti kani, ka di nyaaŋa lala kasiɣiribila ŋɔ yi tooi nya gɔm gbihi ka pani o nyarila o ni simsi so ŋɔ o gɔm shee, dindina bɛ shɛri siɣisi o mi gbaai maa. Dimbɔŋɔ nyaaŋa, lala nira yi pa leela kasiɣira maa ka gba pa mali soli ni o simsi kum di yi niŋ ka so kani. Di yi mi niŋ ka lala kasiɣiribila simsi niriba maa ni so ka kuli ti kɔŋ gɔm, dindina bɛ ni labi tiɣisi o yaha. 4.8 Wula ka kasiɣiriba niŋdi bandi ni nira kani bee n-kpi? Ti Dagbamba kali soli wuhiya ni nira yi bera ka ti bahi bee ka o dɔro maa ti nyaŋ o, bɛ bi yɛri ni o kani naɣila kasiɣiriba ka bɛ boli ka bi kana ti nya. N vihigu puuni wuhiya ni bɛ yi yɛn timmi ti yɛli kasiɣira kpɛma ŋɔ ni o ti nya zaɣila ni doya shɛm. Ka di daliri nyɛla piligu maa ha, bɛ daa na min tim ti boli kasiɣisirikpeen’ so ka o kana n-ti kpe kum sani n-ti niŋ o dabara hali ka kum ŋɔ ti lahi neei yaha, bee ka o yihi zoli na n-fɛbi kum ŋɔ buta o nyɛla doo bee bunahi o nyɛla paɣa ka kum nɔ lahi naai yaha. Amaa di yi niŋ ka bɛ pun yɛli kasiɣirikpɛma ŋɔ ni zaɣila kpiya dindina ka o kana o ku tooi lahi niŋ shɛli yaha naɣila simsibu ka o yɛn bo ti dilana maa. Hali lala kasiɣira ŋɔ dabara yi bɔra din moomi buɣum ka chɛmi nyɔhi. Di ni kuli niŋ ka bɛ pun garigi dilana kuli ŋɔ zuɣu o ku lahi tooi niŋ shɛli yaha. To kasiɣiriba ni niŋdi shɛm bandi so shiri kani nyɛla, tuuli bɛ yɛn kpɛla kum ŋɔ sani n-ti zaŋ bɛ nuhi m-bɔbi kum ŋɔ sapira ni n-gbubi li saha biɛla di yi niŋ ka vuhim bɛ lahi chana bɛ ni baŋ.Dimbɔŋɔ zaa yi naagi ka bɛ bi wum damli dindina bɛ bi ni yi n-ti che ka bɛ yihi kuli polo. Kasiɣiriba lahi tooi zandi kum nina polo baŋdi ni o shiri bahimi maa. Dama nira yi kani o nina yɛn panimi ka nira ku lahi tooi nya o nimbili sabila la yaha naɣila zaɣ’ piɛlli ŋɔ n-kuli yɛn nyɛ li. Lala saha ŋɔ kum niŋgbuna zaa yɛn kpaŋmi diŋ naɣila kum nɔ talahinima n-ŋmiriti o ka di che ka kum ŋɔ niŋgbuna ni tooi lɛbigibu. Dimbɔŋɔ nima zaa ka kasiɣiriba mali baŋdi ni nira kani o biɛhigu ni. Lala zuɣu kasiɣiriba n-tu ni bɛ yihi kuli polo na. 4.9 Kasiɣiriba tuma ni nyɛ shɛli so yi kani Di yi niŋ ka so yi kani ka bɛ boli kasiɣisiriba ka bɛ kana n-ti nya ka shiri dihitabili ni lala nira ŋɔ dɔro maa nyaŋ o mi maa, tuuli, kasiɣiriba ŋɔ tuma n-nyɛ ni bɛ suugi kum ŋɔ kom. Dimbɔŋɔ nyaaŋa ka bɛ yina ti yɛli kpamba ni bɛ che ka bɛ bo yili n-ti dilana. Lala saha ŋɔ ka bɛ yɛn pili kabiri gbibu. Pa kasiɣiriba n-wuhiri kum ŋɔ ni yɛn doni shɛli yili maa ni amaa kum ŋɔ talahinima n-yɛn wuhi kasiɣiriba ŋɔ bɛ ni bɔri ni bɛ sɔŋ o luɣ’ shɛli dundɔŋ maa ni bee saambani yaɣ’ shɛli polo. 4.10 Kasiɣiriba ni suri kum kom shɛm Kum kom subu nyɛla balibu shɛm ka kasiɣiriba doli sura, dama kum kom subu dolila ŋun kani maa ni nyɛ so dini n-yɛn wuhi bɛ ni yɛn su o kom maa shɛm. Di yi niŋ ka ŋun kani ŋɔ nyɛla doo, o kom subu bela di ko ka o mi yi lahi nyɛla paɣa ka o subu be di ko. To di yi niŋ ka o nyɛla doo, bɛ yɛn toola kom ŋɔ niŋ ŋmani ni n-kpe kum ŋɔ sani, tuuli bɛ yɛn zaŋla kum ŋɔ ʒili Dagbaŋ kuɣubila zuɣu ka zaŋ kum maa nuu n-tim kom ŋɔ ni n-zaŋ wabisi o nini ni buta o yi nyɛla doo, o mi yi nyɛla paɣa bunahi. Di nyaaŋa bɛ ni lahi booi kom ŋɔ bahi kum ŋɔ zuɣu ni buta o yi nyɛla doo, o mi yi nyɛ paɣa bunahi ka dii pili dilana subu. Di yi niŋ ka dilana maa daa nyɛla ŋun diri nam, kasiɣiriba yɛn tamla kom maa pɔi ka bɛ naan yi zaŋ li su kum ŋɔ. ka bɛ ni niŋdi shɛm nyɛla, kasiɣiriba ŋɔ yɛn bola Dagban duɣu n-tooi kom niŋ ni na n-ti pali li zaa. Di nyaaŋa ka bɛ sa daaŋa ka zaŋ duɣu ŋɔ tam di zuɣu. Dimbɔŋɔ nyaaŋa, kasiɣiriba ŋɔ yɛn bola yaaŋa ŋun nyɛ paɣa ka o kana nti pahi kasiɣiriba ayi zuɣu ka bɛ niŋ niriba ata ka bɛ bo mo’ kuma na nti niŋ buɣim dabi li ka bɛ zaŋ niŋ duɣu maa gbinni m-mali galisiri tiri taba hali ka di ti naai. Di nyaaŋa ka bo dovihi ka paɣa maa zaŋ li fɛbi kom maa buta o yi nyɛla doo, bunahi o yi nyɛla paɣa ka kpalim kpaliŋga, ka yɛli ni zaɣila kom biiya. Di yi nyɛla dilana maa daa dirila nam, paɣa ŋɔ bi yɛn boli o ni daa diri nam shɛli maa yuli, amaa bɛ ni daa kuli dɔɣi o ka zaŋ yu’ shɛli ti o la ka o yɛn boli ka yɛli ni o kom biiya. Kum kom subu ni chibo subu beni amaa pa kum zaa ka bɛ suri ni chibo. Ninkura ka kasiɣiriba mali chibo sura, ni naɣila kum so ŋun ti mali dansi bee yuma ni be so nii ka kasiɣiriba tooi zaŋdi chibo sura. Kulikula mi ka kasiɣiriba mali suri kum kom ka pa ni chib’ shɛli yaha. Ka di daliri nyɛla Dagbaŋ kurili saha maa chib’ shɛli daa kani pahila kulikula ŋɔ ko. Amaa kom ŋɔ subu shee pa niriba zaa ban kani ka kasiɣiriba yɛn su ba kom ka mali ba ʒiini Dagbaŋ kuɣibila ŋɔ zuɣu naɣila dilana nyɛla naa bee ninkurugu. Kasiɣisiriba ni suri kum kom shɛm m-bala. 4.11 Wɔliginsim din be kum ŋun nyɛ ninkurugu bee bia kom subu ni. Kasiɣiriba yi yɛn su kum kom wɔliginsim din be dini nyɛla ŋun kani maa ni nyɛ so. Dama di yi niŋ ka ŋun kani ŋɔ yi nyɛ ninkurugu, kasiɣiriba yi yɛn su o kom, bɛ yɛn ʒila o la kuɣubila zuɣu n-su o kom maa ka yɛrigi Dagban sɔŋ n-naan yi zaŋ o na ti sɔŋ di zuɣu. Ka di yi niŋ ka lala ninkurugu ŋɔ daa nyɛla ŋun di nam ka ti kani ŋɔ kasiɣiriba yɛn tamla ko’ shɛli bɛ ni yɛn zaŋ su o maa. Ka di ni tamdi shɛm m-bɔŋɔ. Bɛ yɛn zaŋla kuɣu tam ka ŋɔn kom niŋ dini n-zaŋ dovihi pa di noli ka bo yaaŋa ŋun nyɛ paɣa na ka o ti pahi kasiɣiriba ayi zuɣu ka bɛ niŋ niriba ata. Ka dari ka bɛ mali tamdi kom ŋɔ, amaa mo’ kuma ka bɛ yɛn bo m-pii tari bɛ niriba ata ŋɔ. Di nyaaŋa ka bɛ niŋ buɣum dabi mɔri ŋɔ m-mali galisira tiri taba ginda buta zuɣu. Dimbɔŋɔ yi naagi ka yaaŋa ŋɔ zaŋ dovihi ŋɔ fɛbi kom maa ka boli lala nira maa yu’ maŋli ka pani nam shɛli o ni daa diri maa yuli ka kpalim kpaliŋa buta ka yɛli ni o kom biiya. Din che ka kasiɣiriba zaŋdi dovihi ka pa ni tia kam. Dovihi zaŋ pa koduɣu ŋɔ zuɣu ka kom maa tam maa nyɛla din wuhiri nam yaɣili. Di daliri nyɛmi ti Dagbaŋ nira yi di nam o bi su tia kam pahila dovihi din be o tiŋgbani ni. Dina n che ka kasiɣiriba zaŋdi dovihi ka pa ni vari kam maa. Tɔ, di yi niŋ ka ŋun kani ŋɔ mi nyɛla bia, kasiɣiriba yi yɛn su o kom bɛ bi zaŋdi o ʒiini kuɣubila zuɣu, bɛ mi bi tamdi kom ŋɔ. Ka bɛ yi ti su o kom ŋɔ naai bɛ yɛn zaŋ o mi sɔŋ duu maa ni tiŋa ka pa ni sɔŋ zuɣu. Dinzuɣu wɔliginsim shɛli din be kum ŋun nyɛ ninkurugu bee bia kom subu m-bala. 4.12 Kasiɣiriba ni niŋdi kum sutura shɛm. Kasiɣiriba bi shɛri kum sutura bee nɛma sɔŋda n-guhiri so ti kani. Bɛ ni niŋdi shɛm nyɛla dahinshɛli lala nira ŋɔ ni kani maa ka bɛ yɛn she dilana maa nɛma. Kum mi nɛma shɛbu dolila ŋun kani maa ni nye so, dama di yi nyɛla ninkurigu ŋun nye doo n-kani maa be shɛrila daliya mini jinjɛm n-soli o ka yɛli o. Di yi mi niŋ ka dilana maa nyɛla paɣa bɛ shɛrila daliya mini mukuru n-soli o ka yɛli o. Dinzuɣu kum sutura niŋbu dolila ŋun kani maa ni nye so din yɛn wuhi bɛ ni yɛn niŋ o sutura shɛŋa. Lala zuɣu sutura ŋɔ yi she naai bɛ yɛn zaŋ li mi niŋ kpanjɔɣu liŋa ni di yi nyɛla ninkurigu bee naa n-nye o. Di daliri nyɛla saha shɛli maa bɛ daa ka adaka bee binshɛli bɛ ni yɛn zaŋ lala bini niŋ naɣila kpanjɔɣu maa liŋa ka daa tooi zaŋdi niŋdi ka hali ni zuŋɔ ka di na kuli beni maa. Kanjɔɣu liŋa ŋɔ din nyaaŋa pɔŋ gba nyɛla kasiɣiriba ni zaŋdi kum sutura niŋda n-kpɛri kum ŋɔ ni be du’ shɛli ni maa n-ti niŋ o nɛma. Kum sutura ni niŋdi shɛm m-bala. 4.13 Kabiri bee gballi gbibu. Kabiri bee gballi gbibu nyɛla kasiɣiriba tuma, amaa doo kam ŋun kam kana kabiri gbibu shee ka bɔra o ni tooi sɔŋ kasiɣiriba ŋɔ ka bɛ gbi. Dama kabiri bee gballi gbibu din nyɛla yaa mini milinsi tuma. Kasiɣiriba yi yɛn pili kabiri bee gballi gbibu bɛ malila bɛ ni niŋdi shɛm pɔi ka naayi pili kabiri bee gballi ŋɔ gbibu. Kasiɣiriba yi yɛn pili kabiri bee gballi gbibu bɛ yɛn zaŋla ŋmani pili luɣ’ shɛli bɛ ni yɛn chibi kabiri ŋɔ ka bɛ ni yino zaŋ lehu bee gaa n-che gili ŋmani maa. Di nyaaŋa ka bɛ piligi ŋmani maa ka bɔ niriba ata di yi nyɛla ŋun kani maa nyɛla doo di mi yi nyɛla paɣa niriba anahi ka bɛ niriba ata maa zaŋ be nuzahi n-gbaai ŋmani maa ka zaŋ ka zaŋ bɛ nudiriti mi tooi tam shɛli bɛ ni di kurigi la niŋ bɛ nuhi ni ka niriba ata maa gbaai ŋmani ŋɔ n-gahi gili tuuna ka bɛ pii tam din be bɛ nuhi ni la n-che ŋmani maa ka niŋ bahi bɛ nyaaŋa. Bɛ yɛn niŋla lala buta di yi nyɛla doo di mi yi nyɛla paɣa bunahi. Ka di daliri nyɛla bɛ karitila kum ŋɔ yɛlibiɛri bahira ka di che ka bɛ tooi bo dooshee ti o ka o doni o yaanima tooni. Kasiɣiriba booni lala niŋsim ŋɔ karigu. Ka di nyɛla ni kari yɛlibiɛri bahi. Tɔ, dimbɔŋɔ nyaaŋa ka bɛ pili gballi bee kabiri ŋɔ gbibu. Kabiri bee gballi gbibu malila yaɣayaɣa. Tuuli, kasiɣisiriba yi gbi biɛla kamani bɛhi limbu tariga bɛ ŋmaarila bɛla bahi bɛ nudirigu polo. Lala bɛl’ shɛli bɛ ni ŋmaai bahi maa kasiɣiriba booni li mi Beebu. Ka di daliri nyɛla bɛ yi ti zaŋ kum ŋɔ na ti niŋ kabiri bee gballi ŋɔ, ni bɛ ni di ŋmaai shɛli bahi maa ka bɛ yɛn yihi bɛ gbaya na n-ti tam ka mali kum ŋɔ sɔŋ viɛnyɛla. Kasiɣiriba tiri kum jilima pam dinzuɣu ka bɛ bi bɔri ni ti tam kum ŋɔ zuɣu bee ni bɛ ti no o ka daŋ yihi bɛ naba na ti tam lala beebu ŋɔ shee maa. Dimbɔŋɔ nyaaŋa bɛ ni lahi gbaai gbibu yaha, lala saha ŋɔ kasiɣiriba ni lahi mɔri ni bɛ bɔ kum ŋɔ zuɣu ni yɛn kpe shɛli n-ti doni baalim ka muɣisigu shɛli kani. Zuɣu nɔ mi yɛn doni shɛli polo maa kasiɣiriba booni li la Tɔbu. Kasiɣiriba yi ti baŋ ni Tɔbu ŋɔ tuya saɣi ka naan yi pili kabiri ni yaɣ’ shɛli bɛ ni booni Zimsim bee tabilibu mi maalibu. Lala zimsim bee Tabilibu shee ka bɛ yi ti zaŋ kum ŋɔ na niŋgbuna zaa yɛn kpe gbaa yihi la kum ŋɔ zuɣu kɔŋko n-yɛn kpe luɣ’ shɛli bɛ ni booni Tɔbu la ni. Dimbɔŋɔ yi naai kasiɣiriba ni lahi yuli sampana mi dooshee. Sampana ŋɔ mi dooshee n-nyɛ kum ŋɔ naba polo, dama nira yi kani bɛ bi lahi booni o yaɣ’ shɛli polo din chanila naba naɣila sampana. Ka di daliri nyɛla ni sampani yi doya di ku tooi ku bukaata di zuɣu naɣila so n-zaŋ li tum tuma. Ka saha shɛli lala nira ŋɔ ni kani maa o naba maa leela sampana maa, di ku tooi lahi lɛbigi di toli naɣila so n-lɛbigi li. Napɔna mi di pun ŋmanila sampana. Di ni che ka kasiɣiriba booni lala yaɣili kabiri ni sampani donibu shee maa. Kasiɣiriba yi gbiri kabiri bɛ niŋdi siɣa pam, bɛ ti zaŋ kum na ka o ti muɣi bee waɣi gari kabiri bee gballi zuɣu. Bɛ yi kuli gbiri bɛ ti chɛrimi ka luhi mua. Mua ŋɔ nyɛla gbiŋgbaŋ ka bi yɛn zaŋ n-kpe kum nɔ sani n-ti buɣisi o.Ka pɔi ka ŋun yɛn buɣisi o maa naan yi kpe kum ŋɔ sani bɛ yɛri o mi o yi kpe ni zumi pahi. Zubu kpe maa mi nyɛla ni di yi niŋ ka o zaŋ gbiŋgbaŋ maa buɣisi kum ŋɔ naai, ka o pahi shɛli o ni buɣisi zani shɛli maa zuɣu.Dini ka kasiɣiriba boli zubu maa ka pani zubu shɛli ti zaa ni mi la. Ka di daliri kuli nyɛla ni di che ka kum ŋɔ ku ti waɣi nyaŋ kabiri bee gballi maa. Kasiɣiriba mi ni tooi luhiri kum so mua nyɛla nira ŋun saɣi nira bee ninkurugu ka bɛ luhiri Mua. Amaa pumpɔŋɔ kasiɣiriba shɛba bi lahi luhiri mua ŋɔ. Kasiɣiriba shɛba ni niŋdi shɛm nyɛla bɛ yɛn piila bɛ ni yino ŋun waɣilim saɣi kum ŋɔ ka o kpe ti doni baɣili o ka yina n-ti kpe kabiri bee gballi ŋɔ ni ti doni ka baŋ di saɣiya bee di na bɔri malibu. 4.14 Kumbiɛɣu Ti yi yuli kabiri bee gballi ŋɔ gbibu ni di tu ni ti bɔhi ti maŋa kum shɛli kasigiriba ni booni kumbiɛɣu la. Nira yi kani Dagbaŋ kasiɣiriba bee Dagbamba yɛn yulila dilana kulinsi maa ka ni tooi yɛli ni kumbiɛɣu ka dilana kpi maa bee pa kumbiɛɣu. Lala ŋɔ zuɣu, kasiɣiriba ni booni kum shɛli kumbiɛɣu nyɛla di yi niŋ ka dilana kpi doli yaɣ’ shɛŋa ŋan do gbunni ŋɔ ni shɛli. Dilana yi yili o maŋa mia kpi, kom yi di dilana, buɣum yi di dilana, nira yi luna tia zuɣu kpi, dihili, paɣa yi kpi ni puli, n ti pahi nira yi kuhi o maŋa sua. Nira yi kani ka di nyɛla so’ shɛŋa n ni kali zuɣusaa ŋɔ shɛli ni ka dilana lu, dindina lala kum ŋɔ ka kasiɣiriba tooi booni kumbiɛri Dagbaŋ. Din che ka kasiɣisiba booni kum ŋɔ kumbiɛɣu maa nyɛla so’ shɛli lala nira maa ni doli kani maa zuɣu. Dama nira kam ŋun kani ni lala soya ŋɔ zaa o yiŋnima bi diri o fali naɣila kasiɣiriba ko, ka di daliri nyɛla, ni o yiŋnima bi lahi bɔri bee lala daŋ maa bi lahi bɔri ni lala bini niŋ yaha dinzuɣu bɛ je lala nira binshɛɣu bee bɛ ku di lala nira binshɛɣu ka di ŋmanila bɛ suhu yula so’ shɛli lala nira ŋɔ ni doli ka kani maa. Tɔ, kasiɣisiriba ŋɔ ban yi di lala nira fali di ka shɛli doli ba. Amaa di zaa yoli, kasiɣiriba ŋɔ gba yi kpuɣi lala nira nɛma kuli, naɣila bɛ niŋla mɔɣu mihi li pɔi ka gba naan yi zaŋ piri ti taba. Dinzuɣu lala yɛla ŋɔ zaa zuɣu ka kumbiɛɣu niriba bi diri o fali maa. 4.15 Kum simsibu Kum simsibu nyɛla bin’ kpeeni zaŋ ti kasiɣiriba, dama kum simsibu gba dolila dilana ni doli so’ shɛli kani maa. Di yi niŋ ka dilana maa nyɛla ŋun kpi bee n-kani ka di pala kumbiɛɣu kalinsi ka o kani kasiɣiriba ni simsiri o shɛm m-bɔŋɔ. Tuuli bɛ yi niŋ o sutura naai kasiɣiriba ŋɔ yɛn kpuɣila kum maa yina o ni do du’ shɛli ni maa. Kasiɣiriba mi yɛn zaŋ kum yina bɛ tiligiri o mi yina dama kum sampana polo n-nyɛ daŋ yibu na ka zuɣu polo doli ka di daliri nyɛla dilana maa lahi pala ninsala ka yirina duu ka o zuɣu polo dandi yibu na, kamani ti ni yiri ka kpɛri duu shɛm. Kasiɣiriba ŋɔ yi kpuɣi kum yi bɛ bi lahi zani yaha naɣila kabiri ni. Pɔi ka ban kpuɣi kum ti yina duu, niriba ayi ban yɛn simsi o maa ban pun yɛn bela kabiri ŋɔ ka taɣi deei kum ŋɔ sɔŋ. Bɛ yi deegi o sɔŋ naai ka bɛ larigi bantabiga din vuli o la ka che o. Di saha ka mali o sɔŋ viɛnyɛla. Di yi nyɛla dilana maa nyɛla ninkurugu ka kani maa, o bihi ban nyɛ dabba ni pili siɣirina kabiri maa ni ka tiri taba. Bɛ yɛn siɣirimi na nti chɛbiri bɛ lana ŋun kani maa. Bɛ niŋdi shɛm nyɛla, bɛ zandila nuhi ayi n-che ka o damdi tiŋa m-bɔbili kum nɔ zuɣu polo n-ti siɣi o sampana ni buta ka yi na. Kum ŋɔ bihi maa ni siɣirina saha shɛli ŋɔ, kum ŋɔ zuu nti yɛn bahindi nyaaŋa siɣi nti chɛbisi o ba. Lala zuu ŋɔ yi siɣi na kasiɣiriba ban be kabiri maa ni maa ni gbaai zuu ŋɔ nuu ni m-bɔbili kum zuɣu polo hali ti siɣi o naba polo. Buta zuɣu. Ka din ti pahiri buta maa ni ka bɛ yɛn pirigi baŋ bee nintua din be kum ŋɔ nuu ni maa piri o ka o zan li yina kabiri maa ni. Di mi daliri kuli nyɛla ni o zaŋdila yili maa fukumsi n-niŋdi o zuu maa ni. Dimbɔŋɔ nyaaŋa kasiɣiriba ni lahi mali kum ŋɔ sɔŋ. Kasiɣiriba yi yɛn sɔŋ kum kabiri ni, bɛ zandi kum ŋɔ ninni kpa wulimpuhili polo. Dimbɔŋɔ nyaana ka bɛ pili buloku sɔŋbu, bɛ yɛn zaŋla buloku bee kuɣa m-me hali ti limsi kum ŋɔ niŋ kabiri ŋɔ puuni kasiɣiriba ni booni Tobu bee Tabili la shee. Lala ŋɔ wuhimi ni kum ni do lu’ shɛli maa yɛn bela vuum ka tam ku paagi o di ni dama goon’ shɛli bɛ ni me la zuɣu. Dimbɔŋɔ wuhimi ni tankpaɣu bi shihiri kum ŋɔ hali biɛla gba. Lala gooni ŋɔ yi me n-naai bɛ pili daari tam n-niŋdi kabiri bee gballi ŋɔ ni. Tam ŋɔ yi daai niŋ ka di ti paai gballi ŋɔ pirigili, ka bɛ na che ka zaŋ bɛ naba n-no dihi li viɛnyɛla di saha ka zaŋ sɔŋ shɛli zuɣu kum ŋɔ ni doya maa na n-ti zabi li ka zaŋ li pɔbi gooni maa pahi ka bahi daai tam pa di zuɣu hali ka gballi maa ti pali. Di yi ti pali zaa ka bɛ na che tam din kpalim la ka zaŋ kuli n-zabi gballi noya maa. Di yi nyɛla doo buta di mi yi nyɛla paɣa bunahi. Di nyaaŋa ka bɛ bahi daai tam maa zaa na n-ti pa ka paɣi bɛ nuhi ka sɔɣibu naai. N ni yɛli shɛm ŋɔ zaa nyɛla nira ŋun kani ŋɔ yi pala kumbiɛɣu kalinsi soli zuɣu, kasiɣiriba ni simsira dilana shɛm m-bala amaa di yi nyɛla kumbiɛɣu n-nyɛ li lala nira simsibu bela di ko. 4.16 Kumbiɛɣu simsibu. Kumbiɛɣu nyɛla nira ŋun kpi bee n-kani ka o niriba ku tooi di dilana fali. Dagbamba booni kum lala kumbiɛɣu. Kumbiɛɣu shɛhira shɛŋa n-nyɛ; - Nira yi yili o maŋa mia - Kom yi di so - Buɣim yi di so - Dihili, ni paɣa ŋun kani ni puli. Dimbɔŋɔ nima puuni yini kam ka nira yi doli di soli kpi, Dagbamba booni lala kum maa kumbiɛɣu, dinzuɣu bɛ ku di lala nira fali. Saha shɛli maa kamani n vihigu ni wuhi shɛm, nira daa yi kpi kumbiɛɣu kasiɣiriba diri wahala pam lala nira ŋɔ simsibu polo ka di daliri daa nyɛla kumbiɛɣu ni daa niŋ shɛli polo maa ka bɛ yɛn chaŋ n-ti simsi o ka pani bɛ ʒi o kana yiŋa ti sɔɣi. Dinzuɣu bɛ bi niŋdi kumbiɛɣu sutura kamani bɛ ni niŋdi kum kam shɛm ti Dagbaŋ kali soli zaŋ chaŋ ti kum simsibu polo maa. Kamani shɛhira, nira yi yili o maŋa mia bee kum n-di o, lala nira ŋɔ kasiɣiriba bi yɛn niŋ o sutura bɛ mi bi yɛn zaŋ o kuli yiŋa, amaa luɣ’ shɛli di ni kuli niŋ maa ka bɛ yɛn sɔɣi o ka kuna yiŋa. Hali n vihigu puuni wuhiya ni nira ŋun daa yili o maŋa mia ŋuna kasiɣiriba bɛ yɛn zaŋ bɛ nuhi shihi o gba, ni bɛ kuli yɛn kamina nti lihi o ni yili o maŋa ti’ so gbunni maa ka chibi kabiri maa o dede hali n-ti naai ka bɛ ni so du ti’ shɛli zuɣu o ni yili o maŋa maa nti ŋma n-chihi o luhi na kabiri maa ni ka o ni kuli doni shɛm lala ka bɛ yɛn daai tam m-pa o zuɣu ka pa ni mali sɔŋ m-mbeni yaha. Amaa saha ŋɔ kasiɣiriba shɛba bi lahi sɔɣiri kumbiɛɣu ka bi niŋdi o sutura. Bɛ kuli yɛn simsi o la dilana di ni tu ni bɛ simsi o shɛm amaa di zaa yoli bɛ na kuli yɛn booni la kum ŋɔ kumbiɛɣu. Di mi zaa bi yi la shɛli polo pahila adiini n-taɣi ŋa lala maa. 4.17 Kasiɣiriba kari. Kasiɣiriba tuma ŋɔ nyɛla din to pam ka saha saha bɛ nyɛri muɣisigu pam. Lala zuɣu kasiɣiriba malila kari ka bɛ kara di yi ti niŋ ka bɛ simsi so ka kum ŋɔ yiɣisi doli ba. Dimbɔŋɔ zuɣu kasiɣiriba ni mali kari shɛli ka di nyɛ bɛ kari kpaŋ nyɛla, “taali bɔ m-be m mini a”. Lala kari ŋɔ nyɛla kasiɣiriba ni mali bɔhiri kum di yi ti niŋ ka bɛ simsi dilana ka o yiɣisi doli ba. Di nyɛla ŋ-ŋɔ, di yi niŋ ka bɛ ni simsi so maa, ka nyin kasiɣira ŋɔ ka o taali shɛli, ka di kuli nyɛla yi ni bo dooshee ti o la zuɣu, di tu ni nyini kasiɣira ŋɔ ‘’ka’’ kum ŋɔ ka bɔhi “taali bo m-be m mini a sunsuuni, m bola dooshee ti a ka a ti doli ma? Tɔ di yi nyɛla n daa tum a la taali shɛli nyin niŋmi a ni kana shɛli zuɣu ka di yi pala taali shɛli ka n tum a nyin chami ti doni ka che ka n nya gɔm gbihi “Dimbɔŋɔ nyaana nyin kasiɣira ŋɔ yi daa yi shiri bi tum ŋun kum ŋɔ taali shɛli o ni kuli ŋmanigi maa di naami maa o ku lahi yi a zugu na. Amaa di yi niŋ ka nyin kasiɣisira ŋɔ daa tum o la taali shɛli ka bi yɛli, kum ŋɔ ti nyɛla ŋun yɛn ku a naɣila nyin ŋun tum o taali maa yɛlila niriba a ni daa tum ŋun kum ŋɔ taali shɛli maa ka o naan yi che a. Ka bɛ ni tumdi kum taali shɛŋa n-nyɛ; Nira nuu yi be o kum kalinsi ni, di niŋ ka a ŋmaagi kum ŋɔ sutura yina kabiri ni, a yi viigi kum ŋɔ ni daa kani ka niŋ alaama shɛli wuhi zama, nira yi ŋmaai kum zabiri ni kum ŋɔ ni bi niŋ yɛda ni binshɛli kam ka a niŋ li dindina di ni lee taali a mini o sunsuuni ka dimbɔŋɔ zuɣu ni tooi che ka nira ŋun niŋ lala maa tooi kɔŋ o nyɛvuli di zuɣu. 4.18 Kasiɣiriba tima Kasiɣiriba tuma ŋɔ nyɛla nyɛvuli zaŋ pa talima tuma ka bɛ tumda. Lala zuɣu bɛ diri tima ka di sɔŋdi ba ka bɛ tumdi bɛ tuma viɛnyɛla. Ka n vihigu puuni n ni tooi vihi nya bɛ tima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ: Puhi yi. Di nyɛla ti’ shɛli kasiɣiriba ni dira ka di sɔŋdi ba pam bɛ tuma ŋɔ polo. Puhi yi ŋɔ nyɛla, saha shɛli kasiɣiriba min zaŋ kum sɔŋ kabiri ni ka kum ŋɔ bi doona ka yiɣisi ʒiina. Lala ŋɔ mi nyɛla ŋun kani maa tima gba n-na tumdi tuma maa. Di yi ti niŋ lala kasiɣiri kpɛma bee kasiɣiri’ so ŋun nini tiɣi o maŋa shee ka bi yɛn bo ka o kana n-ti kpe kabiri ŋɔ ni n-ti doni kum ŋɔ zuɣu ka che ka bɛ simsi o mini o. Ka ban simsi o maa ti yɛn paana kasiɣiri kpɛma ŋɔ yiŋa ka o ʒila yiŋa. Pɔi ka kasiɣira kpɛma maa ti che ka bɛ simsi o mini kum so lala, o nyɛmi ka ŋun kasiɣira kpɛma gari lala kum ŋɔ tim, din che ka bɛ simsi o mini o maa. Di yi pala lala kum yi mali tim gari lala kasiɣira ŋɔ o ku saɣi siɣi kabiri maa ni gba bi ti yɛri bɛ sɔɣi o mini lala kum ŋɔ. Ka lala kasiɣiri’ so bɛ ni yɛn sɔɣi o mini kum ŋɔ mi ni tooi puhi yina shɛli polo nyɛla o duumbiligu ni bee shinshɛɣu ni. Puhi yi ŋɔ tuma ni nyɛ shɛli ti kasiɣiriba m-bala. N ni daa lahi vihi yi kasiɣiriba ti’ shɛli zuɣu daa nyɛla Karigu. N vihigu puuni wuhiya ni karigu ŋɔ nyɛla kasiɣiriba ti kpɛŋ. Di mi tuma nyɛla bɛ yi ti bo dooshee ti so ka o zaɣisi donibu ka yina ti doli ba, karigu ŋɔ ka bɛ yɛn niŋ n-kari kum ŋɔ bahi ka o ku lahi yina yaha abada. Dinzuɣu karigu ŋɔ pala kasiɣiriba ni diɛmdi shɛli dama di tooi niŋdi ka kum tooi muɣisiri ba saha shɛli bɛ yi ti bo yili bee dooshee ti dilana. Ka lala n ni di pun yɛli taali tumbu zaŋ chaŋ kum polo la, di yi niŋ ka lala nira ŋɔ chaŋ ti yɛli kasiɣiri kpɛma ŋɔ, o ni zaŋ karigu ŋɔ kari o ka ku lahi yina yaha. Karigu ŋɔ mi ni sɔŋdi kasiɣiriba shɛm m-bala ka di zuɣu che ka bɛ diri lala tim ŋɔ. N vihigu puuni n ni daa nya ti’ shɛŋa kasiɣiriba ni tooi diri shɛŋa m-bala.

4.19 Kasiɣiriba Chiha Kamani niriba pam ni mali chiha ti ʒilɛli ni puuni shɛm, kasiɣiriba gba nyɛla ban mali chiha bɛ tuma ŋɔ shee. Kasiɣiriba mi chiha pula buyi zuɣu. Tuuli dini maa nyɛla bɛ yi na be gballi bee kabiri puuni, di chiha maa shɛhira shɛŋa m-bɔŋɔ; Tam kɔribu kabiri bee gballi bɛ bi zaŋdi bɛ nuhi taɣira tam ŋɔ niŋdi ŋmani ni, bɛ bi lahi tɔɣisira yɛltɔɣa kabiri bee gballi puuni, so bi zaŋdi bin’ shɛli bahiri so kabiri puuni, bɛ bi tahiri taba kabiri bee gballi puuni ni ŋa balibu. Kasiɣiriba chihi’ shɛŋa din beni ka di pa ni kabiri bee gballi puuni mi n-yɛ; Kasiriɣira bi diri nyu’ palli naɣila bɛ ti bahila tikahili, bɛ bi kooni saɣiri baɣiliri dondoli ni ka kasiɣira nɔra, kasiɣira bi diri bindiri shɛli so ni zaŋ sua sheei buɣim ni, nti pahi kasiɣira kam ni o chili ni nyɛ shɛli.

4.20 Saha kanina ka so tilahi pa Kasiɣira? N vihigu puuni wuhiya ni saha shɛli m-bi yɛn ti beni ka so ti ku tooi lahi pa kasiɣira yaha. Dama niriba suhu na kuli yɛla wuntii tuma tumbu zuɣu, ka di ni niŋ ka kasiɣiritali gba ni nye wuntii tuma la zuɣu kasiɣiritali nyɛla din ku naai yaha. Dini ka Dagbamkpamba nya ka yɛli ni ‘’Dɔɣirikpɛma ku naai daŋ ni’’maa dama wuntizɔriba gba ku naai ti ʒilɛli ni. Yaha, Dagbamba ti yɛda ni pɔi ka nira ti paai o yaanima tooni, naɣila kasiɣiriba m-bɔ simsibu ti dilana. Ka di niŋ ka niriba pam ti yɛda ni yaanima bɛ alizanda la zuɣu bɛ ku saɣi kasiɣiriba kɔŋ ti biɛhigu ni hali abada.

SUURI ANU YƐLIGBAHIRA MINI KOLIVAAI 5.0 Piligu Suuri ŋɔ n-nye tuma ŋɔ kpaliŋkpaa. Di puuni ka vihigu ŋɔ yɛligbahira be. Lala suuri ŋɔ puuni ka n lahi wuhi n tɛha zaŋ kpa tuma ŋɔ polo ni zilinkom shɛli n ni mali tiri n taba. Suuri ŋɔ puuni ka n lahi wuhi vihi ŋɔ kolivaai mini di naabu. 5.1 Tuma ŋɔ yɛligbahira Yɛlimaŋli, n vihi nyɛli din che ka n gbahi yɛla pam di puuni. Dama nira ŋun kam bi niŋ vihigu ku baŋ binshɛɣu din be biɛhigu puuni banlee ti kaya ni taada yɛlishɛŋa ŋan beni la. Dagbamba pam beni ti ni ʒi saha shɛli ŋɔ ka bi mi kasiɣiritali ni nyɛ shɛli banlee bɛ ti mi ŋun daa pili kasiɣiritali Dagbaŋ. Kasiɣiritali tuma ŋɔ mi nyɛla din tu ni nachimbila kam ŋun be Dagbaŋ pullini mi di tuma maa viɛnyɛla dama di pala ti Dagbaŋ daankaya la ni shɛli n-nye li ka so ni yɛli ni ŋuni pala dini yino. N vihigu ŋɔ puuni lahi wuhiya ni dimini kasiɣiritali tuma nyɛla din yooi karo ti ti sokam maa zaa yoli, paɣiba mini dab’ shɛba ban ka ashili bee ban ku tooi gbibi ashili biɛhigu puuni nyɛla ban bi saɣi ni bɛ kpe kasiɣiritali tuma maa ni, dama kasiɣiritali tuma nyɛla ashili moni wuntii tuma Dagbaŋ pullini. Lala n-lahi nyɛli, n vihigu puuni,n daa lahi baŋ tiŋ’ shɛŋa beni Dagbaŋ ka ka kasiɣiriba, ka so yi ti kani tiŋa maa ni naɣila bɛ bolila shɛba ka bɛ kana ti bo simsibu n-ti lala nira ŋɔ ka o doni o yaanima toono. Kadi daliri nyɛla nintiɣili kalinsi ni taba lala tiŋa ŋɔ n-ti ti che ka bɛ ka kasiɣiriba maa. Kum mi simsibu polo, nintiɣili yi ka a mini kum ŋɔ sunsuuni, a ku tooi bo simsibu ti dilana. Dinzuɣu lala nintiɣili ŋɔ yi ti ka tiŋa shɛli nima sunsuuni, bɛ ku tooi mali kasiɣiriba lalatiŋa ŋɔ puuni. N ni daa lahi nya shɛli n vihigu maa ni daa nyɛla zaŋ chaŋ ti adiinima polo ti kum simsibu ni. Dama di ni niŋ ka adiini kɔŋkoba beni maa, sokam pa bɔri ni bɛ yaɣilinima m-bo simsibu ti bɛ nira ŋun kani. Di daliri nyɛla binshɛŋa beni ka ti Dagbandbba niŋda zaŋ chaŋ ti kum simsibu polo ka di nyɛladin mɔŋ ti adiinima maa ka di che ka bɛ bi lahi saɣira sahasaha ka kasiɣiriba niŋdi lala bini di yi ti niŋ ka ni yino kani. Din pahi, n daa lahi nya ka yɛla pam daa niŋda zaŋ chaŋ kasiɣiritali tuma shee amaa ka di be lahi niŋda. Ka di yi niŋ ka ti bi lahi niŋ nimɔhi zaŋ chaŋ di vihigu polo, di shɛŋa ti nyɛla ti ni ni kɔŋ shɛŋa ka di mi ti nyɛla zaɣ’ biɛɣu pam ti ti Dagbamba. Din bahindi nyaaŋa, kundi shɛŋa din sabi jɛndi kasiɣiritali Dagbaŋ nyɛla din dii bi galisi ka di che ka niriba pam kuli bi mi kasiɣiritali ni nyɛ shɛli Dagbaŋ balante bɛ ti mi kasiɣiriba ni simsiri kum shɛm Dagbaŋ. Dinzuɣu, di tu ni ti kpaŋ ti maŋa m-bo kundinima ka di sabi jɛndi ti kaya ni taada binshɛŋa viɛnyɛla ka di sɔŋ n-kahigi biɛhigu viɛnyɛla n-wuhi ti. 5.2 N tɛha ni nyɛ shɛli zaŋ kpa tuma ŋɔ polo. N tɛha ni nyɛ shɛli zaŋ kpa tuma ŋɔ nyɛla, di tum viɛnyɛla dama n tooi kahigi wuhi kasiɣiritali mini kasiɣiriba yuma ni nyɛ shɛli n yaa tariga. Dini ka Dagbamba nya ka yɛli ni ‘’nyinnyaɣa gba be zabili ni’’. Dinzuɣu di mini ŋɔ kuli pɔra ka salinsaa maa zaa yoli, di nyɛla din ni sɔŋ niriba pam ka bɛ nina nɛhi zaŋ kpa kasiɣiritali ti Dagbaŋ ni nyɛ shɛli. N tɛha n-lahi nyɛli ni saha kanina ka kasiɣiritali Dagbaŋ ti kpalim la sokam adiini ni wuhi shɛm zaŋ chaŋ bɛ kum simsibu polo, ka di zuɣu che ka wɔliginsim be kasiɣiritali tuma ni pumpɔŋɔ. Ka di ti yɛn che ka di lee muɣisigu ti Dagbaŋ la ka adiini kam ti mali bɛ ni yɛn doli so’ shɛŋa n-simsira bɛ nriba kabiri ni ka yɛlɣɔɣ’ gbaliŋ ku beni. Din bahindi nyaaŋa, n vihigu maa puuni nyɛla zaŋ chaŋ kasiɣiritali tuma polo nyɛla din nyɛ tuun’ gahindili pam ti Dagbamba ka di tu ni ti zaŋ li niŋ talahi ti maŋa di bɔhimbu polo. 5.3 N ni mali shɛli n-tiri zama. N ni mali shɛli n-tiri ninvuɣ’ so ŋun gba ti bɔri ni o niŋ vihigu zaŋ kpa n tuma ŋɔ tatabo polo n-nyɛ, o ti kpaŋmi o maŋa ka o ti pii ninvuɣ’ shɛŋa o ni yɛn pii ka bɛ sɔŋ o ka o tuma maa ka bɛ zooi gari n dini ŋɔ. N ni bɔri ni n yɛli ŋun kam ti yɛn niŋ vihigu ŋɔ tatabo ni o baŋmi ni nimɔhi n-nyɛ li. Dinzɣu di tu ni o ti mali shili viɛnyɛla ka naan yi kpe din ni. Din bahindi nyaaŋa nyɛla, n kpaŋsiri lala nira ŋɔ ni o ti lahi kpaŋmi o maŋa ka o zaŋ n tuma ŋɔ ka di nyɛla soli ka n daa yooi m-bahi o ni o pili. 5.4 Tuma ŋɔ kolivaai Yɛlimaŋli, vihigu ŋɔ nyɛla din di ma saha pam, amaa di zaa yoli di nia nyɛla din pali. Vhigu ŋɔ nyɛla din vihi kasiɣiritali ni nyɛ shɛli ŋɔdua. Tuma ŋɔ nia mi nyɛla din vihi wuhi kasiɣira ni nye so ni bɛ tuma Dagbaŋ. Di nia n-lahi nyɛli ni di kahigi wuhi so’ shɛŋa kasiɣiriba ni dolisimsira kum shɛm ni di yɛlimuɣisira ni nyɛ shɛli. N vihigu ŋɔ daa lahi vihimi ni di labisi bɔhisi kamani; 1. Ŋuni n-nyɛ kasiɣira? 2. Ŋuni n-leei tu ni o nyɛ kasiɣira 3. Wula ka bɛ wumsira kasiɣira? 4. Kasiɣiritali nyɛla daankali? 5. Kasiɣira tuma so yi kani 6. Saha kanina ka so tilahi pa kasiɣira? Dinzuɣu, n vihi m-bo baŋsi zaŋ kpa tuma ŋɔ polo. Baŋsim shɛŋa n ni daa deei kpamba sani ŋɔ daa sɔŋ ma ka mali ma shili viɛnyɛla ka n tum tuma ŋɔ dɛde. 5.5 Naabu. Yɛlimaŋli, n vihigu ŋɔ bi wuhi ni n nyɛla ŋun tum tuma ŋɔ n-naai. Tuma pam na beni ka na bi tum zaŋ jɛndi kasiɣiritali polo. N ni tum tuun’ shɛli ŋɔ n kpiɛŋ tariga m-bala, amaa di bi wuhimi ni di zaa m-bala. Dinzuɣu m mali tahima ka lahi suhiri Naawuni ni so gba ti yi polo n-tuɣi n ni zani shɛli ŋɔ, din ni che ka Dagbani yɛltɔɣa mali tooni chandi bee din yɛn sɔŋ ka Dgbaŋ kay ni taada ku kpi bee n-gbarigi. Dinzuɣu, n tuma ŋɔ nia nyɛla din pali, dama di nyɛla din labisi vihigu ŋɔ bɔhisi maa bee di nyɛla din labisi vihigu ŋɔ ni daa bɔhi bɔhi’ shɛŋa maa zaa.

Kpeen’ shɛba sani ni daa tooi chaŋ ka bɛ sɔŋ ma ka n tuma maa niŋ tabata maa n-nyɛ: i. Yipiɛlli naa ŋɔdua kasiɣiri kpɛma ii. Silimbɔma naa ŋɔɣu kasiɣisiri kpɛma iii. Issahaku Fusheini ŋɔdua sapashinkpɛma iv. Napari Alhassan kasiɣira ŋɔdua v. Pemaŋ-wulana Kpilo kasiɣira vi. Tahidu Abdulai ŋɔdua kasiɣira Kpamba ŋɔ zaa nyɛla ban sɔŋ ma pam zaŋ chaŋ tuma pali niŋbu polo. N vihigu ŋɔ puuni m mini niriba pam puha daa nyɛla din yooi taba zuɣu, ka bɛ daa kpaŋ bɛ maŋa n-ku saha ka sɔŋ ma ka n tuma ŋɔ nia ni nyɛ shɛli pali viɛnyɛla.

.4 Vihigu bɔhisi Bɔhi’ shɛŋa n ni daa tooi bɔhi vihigu ŋɔ ni n-nye; 1. Ŋuni n-nye Kasiɣira? 2. Ŋuni n-leei tu ni o nyɛ Kasiɣira? 3. Wula ka bɛ wumsira Kasiɣira? 4. Kasiɣiritali nyɛla daankali? 5. Kasiɣira tuma so yi kani 6. Saha kanina ka so tilahi pa Kasiɣira? 3.5. Vihigu anfaani Vihigu ŋɔ daanfaani nyɛla din galisi pam. Di nyɛla din ni sɔŋ niriba ka bɛ baŋ kasiɣiritali ni nyɛ shɛli ni di dariza. Di lahi nyɛla din ni sɔŋ karimbanima ban wuhiri ti Kaya ni taada ti shikurutinima ni la n-ti pahi karimbihi gba. Di ni lahi sɔŋ ban yɛn vihi kasiɣiritali Dagbaŋ yaɣ’ shɛŋa polo.