Bachiniŋda
| Yaɣ sheli | word, content word  |
|---|---|
| Pahi la | word order |
| Nahingbaŋ | transitivity |
| Represents | occurrence |
| Stack Exchange tag | https://linguistics.stackexchange.com/tags/verbs |
| Di kalimi pahi | list of Wikimedia categories for verbs |
Bachiniŋda nyɛla bachi shɛŋa din wuhiri niŋsim yɛltɔɣili puuni. Di Shɛhiranima shɛŋa n-nyɛ bu, ʒi, chaŋ, ni din pahi pahi.[1]
Bachiniŋda Balibu
[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]bachiniŋda maali niŋsim deera bee ka di ka niŋsim deera yɛltɔɣili puuni. Di zuɣu bachiniŋda pula buyi zuɣu. Dina n-nyɛ:
Bachiniŋdili din maali niŋsim deera
[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]di nyɛla bachiniŋdili shɛli din maali niŋsim deera yɛltɔɣa puuni.
Shɛhiranima;
> Mba da la cheche.
> Bia maa nyu kukɔɣili maa zaa.
> Azindoo du tia
Bachiniŋdili din ka niŋsim deera
[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]di nyɛla bachiniŋdili shɛli din ka niŋsim deera yɛltɔɣili puuni.
Shɛhiranima;
> Paɣa la kuna.
> Bia maa gbihirimi.
> Bitamsimli na dirimi
2. Bachiniŋda ŋan mali niŋsim deera; di nyɛla Bachiniŋda ŋan mali niŋsim deera yɛltɔɣa puuni. Shɛhiranima n-nyɛ; di, ba, du, kpe, kuli, chaŋ ni ŋan pahi pahi.
Dagbani bachiniŋda ni wuhiri saha shɛm (tenses)
[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]Dagbani bachiniŋda ni wuhiri saha shɛm nyɛla girima yaɣ' shɛli bee yɛltɔɣa baŋsim yaɣ' shɛli din wuhiri niŋsim ni niŋ saha shɛli yɛltɔɣa puuni. Bachiniŋda ni ko ka ti nyari li. Di nyɛla din mini yaɣ' shɛli Silimiinsi ni boli 'Aspect' la kpini taba. Aspect ŋɔ nyɛla din pu buyi zuɣu din nyɛ; din za dede (perfective aspect ) mini din bi za dede(imperfective aspect ). Bachiniŋdili tuma yi pali bee n-naai din ŋuna ti ni tooi yɛli ni din za dede m-bala(perfective aspect), amaa bachiniŋdili tuma yi bi pali bee n-naai ti tooi yɛli ni din bi za dede m-bala(imperfective aspect). Dimbɔŋɔ wuhiya ni niŋsim din niŋ gari(past tense) nyɛla din za dede ka niŋsim din na niŋda(progressive) mini din niŋdi waawaayili(habitual) nyɛla din bi za dede.
Niŋsim din pun niŋ gari
[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]Dagbani yɛltɔɣa puuni bachinŋdili yi kuli za di ko ka biɛlin' shɛli bi tabi li di wuhirila niŋsim din pun niŋ gari. Shɛhira kamani: chaŋ, paɣi, da, chaŋ, ko, ni din kam pahi.
Shɛhira;
> O da loori
> Adam di saɣim
> Nayi chaŋ puuni
Ti Dagbani yɛtɔɣa puuni ti mali biɛlim pahili din nyɛ -ya n-tabiliri ti bachiniŋda maa ka di gba wuhiri ti niŋsim di pun niŋ gari.
/-ya/ biɛlimpahirili
> Di -ya diya
> Da -ya daya
> Kpe -ya kpeya
Ni din kam pahi
Shɛhira;
> O diya
> Nayi daya
> Adam kpeya
Shɛhira shɛŋa ŋan do zuɣusaa ŋɔ puuni di yi niŋ ka /-ya/ biɛlimpahirili maa tabili bachiniŋdili bachiniŋdili maa ka niŋsimdeera.
Niŋsim din na yɛn niŋ
Kpe ŋɔ wuhiri la niŋsim shɛli din yɛn niŋ bee nyɛvuya ni niŋsim: Niŋsim shɛli din yɛn niŋnyɛvuya ni.
Pɔi ka bachiniŋdili ti yɛn wuhi niŋsim din na yɛn ni faashee<ni> n-doni bachiniŋdili maa tooni.
Shɛhira;
> N ni chaŋ puuni
>Dawuni ni o ni biri kawana o puunni yuuni ŋɔ
>Ti ni da loori