Ndan Yaa Naa

Diyila Dagbani Wikipedia
(Ndan Ya Naa ka di tom m-bahina)
Ndan Yaa Naa
Wikimedia lahabaya bɛlima

C-Class


YAA NAYILI ZOŊ

Yaa Naa n-nyɛ Dagbaŋ zaa Na zuɣu[1]. Ŋuni ka bɛ lahi booni Naa Gbewaa. Ŋuni n-su Dagbaŋ zaasa fukumsi. Yaa Naa Abubakari Mahama (Naa Gariba)[2] n-na nyɛ ŋun na diri Yani. Naya (Yendi) ka Yaa Nayili be. Dina n-nyɛ Dagbaŋ tiŋzuɣu.[3][4]

Di piligu[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Yaan nam pili la Naa Gbewaa bia Naa Shitɔbu ʒaamani. Saha shɛli Naa Gbewaa ni milim ka dunia zaŋli, Naa Shitɔbu n-daa lɛbi yɔɣutolana. Ŋuni n-daa nyɛ bia o mini o beya maa sunsuuni amaa ka o daa fa nam gbana ka che o bɛli Naa Tohigu sani, ka yɛli ni ŋun nyɛla o yaa lana ka so mi ku tooi tooi gi o. Lala Yaa lan' ŋɔ n chilim n-ti lɛbi Yaa Naa (Naa ŋun mali o yaa)[5]

Ban diri Yani[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Yaa nabihi n-diri Yani.[6] A ba yi namin ʒini Yani gbandi zuɣu a nyɛla ŋun ni tooi di Yani. To amaa poi ka Yaa nabia ti di Yani shee o di la Kariga, Savelugu bee Miɛŋ[7]. Lala tinsi ŋɔ n-nyɛ tiŋ' shɛŋa din nanima yira dira Yani.[4][8]

Yaan Nayili[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Yaan Nayili

Yaan nabihi nama[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

  1. Savulugu
  2. Karaga
  3. Nanton
  4. Tampiŋ
  5. Voɣu (Voggu)
  6. Tibuŋ (Tibung)
  7. Saɣinarigu (Sagnarigu)
  8. Banvum

Bɛ ni gbaari Yaa Naa shɛm[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Yaan-Naa gbaabu pɔi yuuni 1950 yuun tuuli, daa nyɛla kali gbaabu committee ka ban daa su di fukumsi n-nyɛ ; Kuɣu-Naa, Gushie-Naa, Gomli ni Tuɣiri-Nam. Kuɣu-Naa n-nyɛ ŋuni buɣiri baɣisi ntiri Ndan Yaan-Naa, lala nam daa nam la Naa Shitɔbu mini o mabia Shibee ŋun daa nyɛ tuuli Kuɣu-Naa. Yaa-Naa gbaabu committee ŋɔ yɛn bahila kom nti Yaa-Naa kpiinkura ka buɣi baɣisi n-nyɛ nam maa ni simsi so, baɣa ni nyɛ so ka bɛ yɛn gbaai Yaa-Naa ka di tahi suhudoo mini toontibo na.

Yuuni 1948, ka bɛ taɣi kali Yaa-Naa gbaabu committee nti ʒɛmani committee ka ban be di puuni nyɛ Yɔɣu-Kpamba mini nazuɣiri, lala Yaa-Naa gbaabu committee palli ŋɔ n tahi gadama din be Dagbaŋ ŋɔ. Kuɣu-Naa mini kpamba yi ni saɣiti so ni ŋuni yɛn di Yani, bɛ yɛn chirigi la Gushie-naa Naya gulinyaaŋa kali n-nyɛli ka lahi nyɛ chihili nti Gushie-naa ni o kpe Yendi di yi ti niŋ ka Ndan Yaa-Naa kani.

Kuɣu-Naa yɛn gbuligi la Gushie-Naa tibili kali committee ni gbaai so.

Yaa Na'kura[9][mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Yaa Naa Nyaɣisi
Son of Shitobu.
Built new capital at Diyeli.
(1416–1432)
1415–1432
Yaa Naa Zulandi
(1432–1442)
1432–1442
Yaa Naa Biriyɔmda
(1442–1456)
1442–1454
Yaa Naa Daligu Damda
His son marries the daughter of a local chief in Bouna and their son, Bounkani, establishes the Bouna Kingdom.
(1456–1469)
1454–1469
Yaa Naa Zoligu
(?–1486)
1469–1486
Yaa Naa Zɔŋ
(?–1432)
1486–1506
Yaa Naa Niŋmitooni
(?–1514)
1406–1514
Yaa Naa Dimani
(?–1527)
1514–1527
Yaa Naa Yɛnzoo
(?–1543)
1527–1543
Yaa Naa Dariʒiɛɣu
(?–1554)
1543–1554
Yaa Naa Luro
(?–1570)
1554–1570
Yaa Naa Titugri
(?–1589)
1570–1589
Yaa Naa Zaɣili
(?–1608)
1589–1608
Yaa Naa Zokuli
(?–1627)
1609–1627
Yaa Naa Gungobili
(?–1648)
1627–1648
Yaa Naa Zanjina
(?–1677)
1648–1677
Yaa Naa Andani I
Andani Sighle "Bangumanga"
(?–1687)
1677–1687
Yaa Naa Binbiɛɣu
Binbiegu
(?–1700)
1687–1700
Yaa Naa Gariba I
(?–1720)
1700–1720
Yaa Naa Saalana Ziblim I
Saalana Ziblim Saa
Naa saalana Ziblim
(?–1735)
1720–1735
Yaa Naa Ziblim Bandamda II
Ziblim Bandamda
(?–1740)
1735–1749
Yaa Naa Andani Jaŋgbariga II
Andani Jaŋgbariga
(?–1740)
1749–1765
Yaa Naa Mahami I
Mahami Koringa
(?–1785)
1765–1785
Yaa Naa Sumani Zoli
Sumani Zoli
(?–1779)
1778–1779
Yaa Naa Ziblim III
Ziblim Kuliŋku
(?–1760)
1740–1760
Yaa Naa Yakubu I
Yakuba
(?–1839)
1799–1839
Yaa Naa Abdulai I
Abdulai Naɣibiɛɣu
Ablai Naɣibiɛɣu
(?–1876)
1864–1876
Yaa Naa Andani II
Andani Jirilɔŋ
(?–1899)
1876–1899
Yaa Naa Alaasani Tipariga
(?–1917)
1899–1917
Yaa Naa Aburu Satankuɣili II
Aburu Satankuɣili
Ruled as regent until 1920.
(?–1938)
1917–1938
Yaa Naa Mahama Kpɛma II
Mahama Kpɛma
(?–1948)
1938–6 February 1948
Yaa Naa Mahama BilaIII
(?–1953)
1948–1953
Yaa Naa Abdulai BilaIII
(?–1967)
1953–1967
Yaa Naa Andani Zɔlikuɣili III
(?–1967)
1968–1969
Yaa Naa Mahamadu IV
Mahamadu
(?–1967)
2 September 1969–1974
Yaa Naa Yakubu II
Yakubu
Murdered along with 39 of his elders.
(?–27 March 2002)
1974–27 March 2002
Yaa Naa Gariba II
Abukari Mahama
(1939–?)
18 January 2019–?

Yaan Nayili[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Kundivihira[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

  1. BBC News, Pidgin (January 25, 2019). Yaa Naa Investiture: Meet King Abubakari Mahama II, di new Dagbon overlord for Ghana.
  2. Mburidiba, Haruna Mohammed (2019). Kpanjɔɣu. Tamale: Self published. pp. 1–6.
  3. Yakubu Abdul-Majeed. Dagbon outdoors new Yaa-Naa today (English). ghheadlines.com. Retrieved 25th Jan, 2019.
  4. 4.0 4.1 New Yaa Naa nominated - He is Savelugu Naa (English). graphic online. Retrieved Jan - 19 - 2019.
  5. Cambridge University Press (August 2010). "The Lions of Dagbon, Political Change in Northern Ghana". African Studies Core.
  6. Mahama, Ibrahim (2004). History and Traditions of Dagbon (in English). GILLBT.
  7. Martinson, Harold B. (2002). Dagbon: The historical antecedents of the Yendi skin affairs (in English). Sundel Services. ISBN 978-9988-7767-3-2.
  8. Dagbamba | History Stories (en-US).[permanent dead link]
  9. Staniland, Martin (1975-07-03). The Lions of Dagbon: Political Change in Northern Ghana (in English). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-20682-2.