Daan' kali tuma

E-Class

Daaŋkali Tuma nyɛla daŋ tuun' shɛŋa ti yaanima ni tum ka zali ti banima ka bɛ mi tum ka zali ti, ka ti gba mi yɛn tum ka zali ti bihi. Daan' kali nyɛla din bɔhinda ka di nɛma yirina ti zilɛli ni, amaa ka di bɔhimbu shee yɛl' shɛŋa beni ka Dagbamba doli ŋa amaa ka shɛŋa beni ka bɛ bi doli ŋa. Shɛhira kamani baɣiyuya maali u, Dagbamba doli li mi bɛ paɣ'kpugibo shee, kuya malibu shee, ni bia zuɣu pinibu shee. Amaa machɛligu, luntali, tindaandi ni tɔhigu din dolila daŋdaŋ. ŋanima ka Dagbamba booni daankaya maa. Hali di shɛŋa beni, a yi ka daŋ maa puuni, a ni tooi bɔhim di tuma n-tumdi dihiri a mulichi. Lala daankaya maa shɛŋa n-nyɛ; nakɔhigu, machɛligu, wanzamtali ni gbanzabigu. Shɛŋa mí beni n-gbahiri niriba ka di pala bɛ suhuyubu. ŋan nim mí n-nyɛ tindaantali, jina, koligu, luntali, ni Nakɔhigu. Dagbamba n-nya ka yɛli ni bia ni paai nim' shɛli o ba nandaaŋa zuɣu dini ka o ŋubira. Lahazibu din lee be Dagbaŋ daankaya maa ni nyɛmi, ni di dolila daŋ maa ni paɣ'bihi n-gari dabba bihi. Bia yi yiɣisina n-ti bɛ doli o ba kali soli, di dii ka tali ka o mayili polo. Di wuhirimi ni a ba yi nyɛ Luŋa, ka nyin yiɣisina n-ti zagisi Luŋa gmɛbu, di dii pá taali. Amaa, a mà yi nyɛ Lumpaɣa, talahi n-nyɛ li ni gmɛ Luŋa. A yi je ni nyaɣi li ginda n-gmɛra, a kuli ni bo Luŋa n-ti yili a duu, N-lee chirigiri gmɛri li biɛlabiɛla. A yi zagisi a bukaata mí ku maali. A yi bɔri liɣiri, di yɛn dolila pɔhim n-garita bee nyini chani n-lihiri ka zuɣulɛbili lana n-nyɛ a la. Dagbaŋ ŋɔ, niriba pam tuma nyɛla pukparigu amaa di pa daankali, dama kurumbuni sa, sokam daa tumdi maa ka birigirila mɔɣu ni n-ti kɔri biɛlabiɛla.

Daankali tuma pa tuma n-ti sokam, naɣila a bela daŋ maa ni. Di shɛhira shɛŋa n-nyɛ;

1. Luŋtali
2. Machɛligu
3. Nakɔhigu
4. Jina
5. Wanzamtali
6. Gbanzabigu
7. Kɔligu
8. Kasiɣiritali
9. Sapashintal

1. Tɔhigu
2. Tindaantali
3. Naanyimtali
4. Goonje.

Daaŋkaya ŋɔ pam gbaarimi, daŋ puuni paɣ' ba bihi mi ka di tooi gbaara.

=== Dagbamba Daankaya Ni Di Zuɣulaanima

Daankali zuɣulana

Machɛligu. Sonaa/Faamuru

Nakɔhigu. Nakɔhinaa/Baba

Wanzamtali . Gunu

Goonjetali . Yambanaa

Luŋtali . Namonaa / Luŋ naa/ Namɔɣu

Gbanzabigu . Gbanzabi Naa

Koligu . Mba Baɣa

Tindaantali . Tin dana

Jina.

Luŋtali

Daan'kali shɛli din teeriti ti yaanima bee n-wuhira a ni nyɛ so n- nyɛ luŋtali. Ninvuɣ' shɛba ban ŋmɛri Luŋ ka bɛ booni lunsi. Naa Luro ʒɛmani ka luŋtali daa yi palo Dagbaŋ. Diyali(Diare) ka luŋtali daa piligi Dagboŋ. Nyab' biʒiŋ bia lunʒɛiɣu n-daa pili luŋtali Dagboŋ. Lunsi zuɣulana n-nyɛ Nyab' Namo-Naa.Tɔm kam malila bɛ lunsi ka bɛ, ka bɛ booni bɛ naa Luŋ naa. Luntali nyɛla daankali tuun' shɛli di tiri niriba suhu piɛlli ka yihiri ba ni sab'ga ni.

Lunsi dii be ŋmeri bi luŋa sahakam bɛ ni bɔra. Di malila daliri ni saha shɛŋa bɛni ŋmeri ŋa. Daliri nim bee saha ŋɔ shɛŋa n-nyɛ; churi ni,(Damba, buɣim, etc) suhupiɛli dema ni, (Amiliya, suuna, kpari yɛli, etc), Kum yi ti ku, pegɔriba yi ti chani mɔɣini, bɛ yi ti chani buɣili malibu, etc.

Lunsi ŋmeri wahi kamani takai, naɣibiɛɣu, baamaya, jina, bila, luwa nyindɔɣu, zhem, etc.

Lunsi tuma niɛma shɛŋa n-nyɛ ;

1. Lunkɔbili
2. Lundihi
3. Luntamdigu
4. Lunkuɣura
5. Gban-nyɔɣu
6. Lundɔli
7. Pɛɛnkpaa
8. Shɛriga
9. Yɔɣ'li. Lunsili nama Dagbaŋ n-nyɛ Luŋ-Naa, Sampahi- Naa, Dobihi-Naa ni Taha-Naa.

Machɛligu.

Daan'kali tuma din jɛndi kuriti, kunkɔna ni dalima zaŋ mali nɛma n-nyɛ machɛligu, ŋun mali kuriti maani nɛma kaman kuli, garawa, tahali, sua, kuruganima ni ŋan pahi ka bɛ booni machɛla. Neen' shɛŋa Machɛlinima ni mali tumdi bɛ tuma maa shɛŋa n-nyɛ, buɣim, bawule, gbabo, zali, zuɣirigu, chiriga, sala ni ŋan pahi.

Machɛli ni ʒi shɛli n-zuɣira bee n-kuriti maa ka bɛ booni saviɣu. Machɛlinima zuɣulana n-nyɛ nyab' So-Naa.

Machɛlinima nama Dagboŋ n-nyɛ So-naa, faamuru, zaŋa, bɔrigu ni salogu Naa. Bɛ mini nakɔhinima n-nyɛ dachɛhi Dagbon kali soli zuɣu.

Nakɔhigu

Nakɔhigu nyɛla daankali tuun' shɛli din jɛndi binkɔbiri ni nimdi kɔhimma ni damma. ŋun tumdi lala tuma ŋɔ ka Dagbamba booni Nakɔha.

N yaba Naa Dimani mini o tuzo nabiyɔŋ Yenkani n-daa piligi Nakɔhigu Dagbaŋ. Naa Dimani nakɔh' sua ŋɔ n-kuli Dagbamba ka Yenkani mi sua maa kuli Zabaɣikparisi.

Nakɔhinima ni mali neen' shɛŋa n-tumdi bɛ tuma shɛŋa n-nyɛ ; gbaɣu, sua, buɣim, Kom, gabiga, ni dachɛriga. Nakɔhinima nama Dagbaŋ puuni n-nyɛ ; Nakɔhi-Naa yili, Babba ni Taribabu yili.

Nakɔhinima mini Machɛlinima n-nyɛ dachɛhi ni taba.

Daankali anfaani.

1. Di che ka ti baŋdi ti Kali.

2. Di tiri niri tuma.

3. Di tiriti Arizichi.

4. Di wuhiri niri ni nyɛ so

5. Di tiri ti nagbanyini

6. Di kpaŋsiri zosimli

7. Di chɛ ka baŋdi taba

8. Daaŋkali tiri ti ninneesim

9. Di chɛ ka ti teeri ti yaanima yɛla.

10. Di sɔɣiri ti yɛltɔɣa

Di nimbiɛri

1.Di tahiri nangbankpeeni ni na ti biɛhigu puuni .

2. Di labisiri ti biɛhigu nyaaŋa.

3.Di tahiri fitiina na ninsali biɛhigu ni din dee yi gbaai nira ka o bɛ deeli.