Air pollution

Diyila Dagbani Wikipedia
Air Pollution
Yaɣ shelienvironmental pollution, Pollution, emission Mali niŋ
Facet ofair quality Mali niŋ
Di malila tumasmog, respiratory disease, lung cancer, Tingbani biɛhigu taɣimalisi Mali niŋ

E-Class


Air Pollution nyɛla di yi niŋ ka pɔhim shɛli tini vuhiri ma saɣim ka di nyɛla bin yɛri shɛŋa din ni tooi ti ninsalinim mini binneenbihi barina m-be dini beei ka di ni tooi dam ti environmen-ti.[1][2]

Bin'shɛŋa din tahiri pɔhim saɣimbu( Air Pollution) na biɛhigu puuni n-nyɛ Pɔhim biɛ'shɛli din paandi pɔhim zuɣu. Ka lala pɔhim biɛri ŋɔ nyɛla din yiri na lora azoosipaapunima ni (exaust pipes), tuun'zuɣu kara ni(factories), pɔhim yi ʒiɛri tamkpaɣu (dust), “pollen" nima , “ mold spores” nima, tingbani dambu ( Volcanoes) n-ti pahi bin'yɛra buɣim dabbu din mali yaa( wildfire). Bin'yɛri shɛŋa din paandi pɔhim zuɣu silimiinsi booni li mi “ aerosols"[3].

Bo n-tahirili[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Binyera shɛŋa din tahiri air pollution zooya, ka di shɛŋa n-nyɛ:

  1. Di yi niŋ ka bɛ nyɔri fossil fuels.

Din tooi tahiri air pollution pam na nyɛla di yi ti niŋ ka ninsala nim nyɔri fossil fuels kamani: coal, oil ni gasoline. Di yi ti niŋ ka bi nyɔ ŋan nim zaa ni di bo niɣilim buɣim ka di zaŋli n-go.

  1. Nyɔ shɛŋa din yirina industrinim ni"'.

Industrinim tuusheŋa bini tumda gba lahi cheka air pollution tooi beni. Binyera shɛŋa bini tooi bahiri pohim zuɣu n-nyɛ Nitrogen dioxide, Sulfur dioxide, ni carbon monoxide. Di zaa mali la barina n-ti daadam.

  1. Duu puuni air pollution.

Di yi niŋ ka pohim be tooi kperi niri duu, bee di yi niŋ ka tulim be niri duu ti yaɣi. Di lan tooi niŋ ka niri nyuri shigaari.

  1. Moɣu nyobu

Di yi niŋ ka peli goriba chaŋ moɣuni ni be ti ku nimdi ka nyɔri moɣu maa. A nyɔ shɛŋa din yiri na maa zaa mali la muɣusigu n-ti ninsalnim pam ka che be ku tooi vuhi bahi be maŋa.

  1. Lora mini cheche buɣima

So kam zaa mi ni lora mini cheche buɣima nyɛla bini yɛri shɛŋa din tahiri air pollution na. Nyɔ shɛŋa din yirina di azosi papu noya na nyɛla din mali barina pam zan ti ninsala nim pam. A yi kana ti yuli tiŋ puuni, loora maa galisim tooi chɛ ka nyɔ beri yirina pam dini.

Di Barina[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Air pollution barina nim zooya. Di shɛŋa n-nyɛ;

  1. Vuhum ni suhi muɣsigu.

Air pollution tooi cheka ninsal suhi tooi kobri doriti kamani asthma, chronic bronchitis, emphysema, nyo'muɣili ni stroke kadi tooi chana ni cancer.[1]

  1. Di mali yelmuɣisigu zan ti bihi

Air pollution nyɛla bini shɛli din mali barina pam n-ti paɣ' puhinima. Dini tooi cheka paɣa zaŋ bahi, beei ka o dɔɣi digli kadi nyɛla o ni vuhiri bini shɛli niŋdi o pulini.[4]

  1. Global warming

Air pollution ni tooi cheka tiŋgbani zaa duɣi. Di yi niŋ ka tiŋgbani duɣi, moɣa ni kulisi gba yaa durimi. Ka di cheka ice din yina maasim yaɣa zombarigi.

  1. Acid rain [5]

Gasi shɛŋa din mali barina kamani nitrogen oxides ni sulphur oxides yi bahina tiŋgbani puni di yi niŋ ka bɛ nyo fossi fuels. Di yi niŋ ka saa mi, kɔm maa laɣam dimi ni gasinim ŋɔ ka di lԑbi asid. Ka luna tiŋgbani ni ka di boli ni asid saa ka di ni tooi ku ninsalnim, binkobri ni bindira.

  1. Barina zaŋti moɣuni bin nema

Dini ku niŋ ka di mali barina zaŋti ninsalnim shɛm, lala kadi mali barina zaŋti moɣuni bin nema. Di ni tooi cheka moɣuni bin nema taɣi beei n-zo barigi bini gberi shɛli polo. Dini tooi lahi ku bineein bihi ban bɛ kɔm ni.

Kundivihira[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

  1. 1.0 1.1 Causes, Effects and Impressive Solutions to Air Pollution - Conserve Energy Future (en-US) (2013-04-25).
  2. Air pollution (en).
  3. What Causes Air Pollution? (en).
  4. "Air pollution", Wikipedia (in English), 2022-04-14, retrieved 2022-04-15
  5. Effects of Acid Rain on the Environment (en-US).